«کلامکم نورٌ، و امرکم رشدٌ، و وصیّتکم التقویو فعلکم الخیر، و عادتکم الأحسان و سجیّتکم الکرم،و شأنکم الحق و الصّدق و الرّفق، و قولکم حُکم و حتمٌ،و رأیکم علمٌ و حِلمٌ و حزمٌ...»
امامان شیعه ـ علیهم السلام ـ ، اسوه و الگوی فکری، اعتقادی، عملی و اخلاقی هستند و راه نجات، در پیروی از آنان است و ائمّه، در تمام جهات، برای ما مقتدا و نمونه و «امام» اند؛در قول و فعل، در اخلاقیّات و اجتماعیات، و بالاخره در همه چیز.به فرموده امام علی ـ علیه السلام ـ :?«انظروا اهل بیت نبیّکم فالزموا سمتهم و اتّبعوا اثرهم.»
از بین همه مسایل حیات حضرت علی بن موسی الرّضا ـ علیهم السلام ـ و ابعاد گوناگون زندگی وی، بُعد «اخلاقی» را برای بحث انتخاب کرده‌ایم.آن حضرت، از نظر بعد روحی و معنوی؛معجزات و کرامات؛علوم و فضایل؛مباحث کلامی با پیروان فرق و مذاهب؛شیوه برخورد با سیاستمداران و دولتمردان عباسی؛ارتباط تشکیلاتی با شیعه و هواداران؛مسأله ولایتعهدی مأمون؛?برخورد با گروه‌های مختلف اجتماعی؛مکتب فقهی و اعتقادی؛فعالیت سیاسی و رهبری شیعه؛
و بسیاری جنبه‌های دیگر شایسته بررسی دقیق و گسترده است. به خصوص که در برخی از آنها کم‌تر کار منسجم و دقیق و مدوّنی انجام گرفته است.
از مسایل اخلاقیِ آن حضرت هم، روی موضوعاتی همچون عبادت، کرم و بخشش، عفو و گذشت، تفقّد اصحاب و موالیان، قضاء حاجت محتاجان، شیوه مناظره‌ها و احتجاج‌های وی، و مکارم اخلاقی دیگر می‌توان تکیه کرد.
امّا آن چه برای بررسی انتخاب شده «برخوردهای تربیتی امام رضا ـ علیه السلام ـ» است. به عبارت دیگر: اخلاق عملی وی در ارتباط با مردم، و برخوردهای سازنده. در این بررسی توجّه عمده روی رفتارهای اخلاقی آن حضرت با اشخاص است، نه سخنان و تعالیم اخلاقی آن حضرت که در روایاتِ منقول از وی مطرح می‌باشد.
از خلق و خوی و سیاست اخلاقی آن حضرت نمی‌توان یک تابلوی کامل و تمام عیار ارایه داد و از بوستان فضایل اخلاقی و شیوه‌های تربیتی امام رضا ـ علیه السلام ـ طرحی جامع الاطراف تصویر و ترسیم کرد. زیرا یک سری از برخوردها و نکات ریز، در آنها نقل نشده است.
در بسیاری از آن چه هم که بیان شده، با دقت لازم در نقل همراه نبوده است. ... امّا از مجموعه آن چه نقل شده و در دست می‌باشد، می‌توان گوشه‌ای از این تابلو را نشان داد و گُلی از این بوستان معطّر را به عنوانِ نمونه ارائه نمود و هدیه آورد؛ زیرا نمونه‌ها هم می‌تواند آن خط کلّی را نشان دهد و شاهدی بر «طرح جامع و کامل» باشد.
زبانِ عمل، زبانِ قول نمی‌توان منکر شد که «زبان عمل» و شیوه برخورد، تأثیری افزون‌تر از سخن و کلام دارد? و اگر عمل انسان، آیینه فکرش و زبانِ کلامش باشد،دگرگون کننده‌تر و دلنشین‌تر و تأثیرگذارتر است.از این رو، به شیوه رفتار و «سیره اخلاقی و معاشرتی» حضرت رضا ـ علیه السلام ـ توجّه می‌کنیم تا در آیینه اخلاقِ تجسّم یافته در رفتارش، سیمای حق و «راه رشد» را بیابیم. این تعلیم خود ائمّه است که:«کونوا دُعاه الناسِ باعمالکم و لاتکونوا دعاه الناس بالسِنتکم.»و سخن علی ـ علیه السلام ـ که:«کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم ... .»و بالأخره «تأدیب به سیره» و «آموزشِ رفتاری» و «برخوردهای تربیتی». چیزی است که ىر این بحث در پی بررسی آنیم و نمونه‌هایی را از سیره حضرت رضا ـ علیه السلام ـ ارایه خواهیم کرد.
هدف داری، در برخورد و معاشرت
هدف‌داری یک انسان، در تمام شؤون زندگی او اثر می‌گذارد،و معتقد بودن به یک سلسله «مبادی» و «اصول»، فرد را در نحوه برخورد با مردم، چنان در چهارچوب آن اهداف و مبانی مقیّد می‌سازد که از تمام موضع‌گیری‌ها و سخنان و رفتار، می‌توان آن را فهمید.
اصولاً برخوردهای هدفدار، از خصایص یک انسان هدفدار و اصولی است و در همه مسایل فکری، برنامه‌ریزی، تبلیغ، آموزش و تربیت، تشکیلات و ارتباطات،? پیوندها، تولّی و تبرّی‌ها، دوستی و دشمنی‌ها، موافقت‌ها و مخالفت‌ها، مکاتبه‌ها، و خطاب‌ها، نشست و برخاست و معاشرت و حتّی نگاه و احترام گذاشتن و ... . او، تأثیر می‌گذارد، و هم? حرکات، در رابطه با آن هدف، تنظیم می‌شود و معنی و جهت پیدا می‌کند.
اگر آن اصول و مبناها را در تفکّر و زندگی کسی بشناسیم آسان‌تر می‌توانیم اعمال و گفتار او را تفسیر و تبیین کنیم. روشن است که هدف‌داری در زندگی و تحرّک‌ها و رفتارها، نیازمند «دقّت» است. بدون دقّت، نمی‌توان همه سخن‌ها و رفتارها را در رابطه با آن هدف، تنظیم نمود. دقّت، خمیر مایه برخوردهای مکتبی و رفتارِ هدفدار یک انسان است.
در مورد امامانِ شیعه، که معصومند و کلام و عمل و تقریرشان، به عنوانِ «سنّت»، برای ما «حجّت شرعی» و ملاک محسوب می‌شود، این دقّت، بیشتر مشهور و مورد توجّه است.
کلمات و تعبیراتِ ائمّه، پاسخ‌هایشان به سؤالات افراد، عنوانی که در خطاب به کسی انتخاب می‌کنند، لحنِ جواب دادن، تأکیدات کلامی و احادیثی که برای اصحاب بیان می‌کنند، همه از دقّت خاصّی برخوردار است.«کلام ائمّه»، در مورد اشخاص گوناگون؛شرایط مختلف اجتماعی؛مقتضیاتِ زمان؛ظرفیت و آمادگیِ طرفِ سخن؛ذهنیّت موجود در مسایل و مخاطب؛جبهه سیاسی و جناح و تیپ اجتماعی او؛
همه و همه در نوعِ کلامی که امام معصوم در آن موارد مختلف به کار می‌برد، مؤثر است.
دقّت‌های شگفت ائمّه در تعبیرات و لحن کلامشان جای بسی بررسی و ملاحظه? است. وقتی ائمّه، در «کلام» این اندازه دقت در تعبیر به کار می‌برند، طبیعی است که در برخوردهای اجتماعی و معاشرت، دقّت بیشتری داشته باشند.
گاهی در لحن کلام و طرز رفتار امام رضا ـ علیه السلام ـ نوعی تندی و قاطعیّت و شدّت عمل و برخورد صریح دیده می‌شود، گاهی هم ملایمت و نرمش و انعطاف و تسامح.
این بستگی به موارد مختلف دارد:در مورد مسایلی که جنبه اصولی دارد و با مبناها و خطّ فکری و عقیده در تضادّ باشد، (مثل مسایل توحید، امامت، و... ) در این گونه موارد، امام رضا ـ علیه السلام ـ سازش ناپذیر، حسّاس، دقیق، بی‌گذشت، و بدون اغماض است.
ولی در غیر این موارد اصولی و مبنایی، آن‌جا که به معاشرت‌های انسانی و حقوق شخصی و زمینه‌های صرفاً برخوردی مربوط می‌شود، اهل عفو و گذشت و اغماض و تسامح و برخورد بزرگوارانه است. این است راز و ملاک تفاوت در برخوردهای گوناگون آن حضرت.
برخوردهای تربیتی و سازندهمنظور از این عنوان، مواردی است که حضرت رضا ـ علیه السلام ـ در معاشرت‌ها? و مقاطع گوناگونی که با افراد مختلف، برخورد داشت، گاهی در برخورد، به شیوه‌ای عمل می‌کرد، یا تذکّری می‌داد، یا نکته‌ای را از اسلام مطرح می‌ساخت و کلّاً به نحوی عمل می‌کرد که سازنده و تربیت کننده باشد و با عمل خود اسلام را در «صحنه عینیّت» و در رفتار خویش نشان می‌داد.بخشی از این حوادث را به عنوان نمونه با عناوین مختلف ذکر می‌کنیم تا نشان دهنده «هدف تربیتی» و «روش سازنده» ای باشد که در رفتار آن حضرت وجود داشته است.۱ـ ارزش گذاری برای انسان
در چشم امام رضا ـ علیه السلام ـ همه افراد، از نظر انسانی مقام و ارزش داشتند و به آنان حرمت می‌گذاشت و برابری انسان‌ها را در حقوق ملاحظه می‌کرد. از تحقیر انسان‌ها و پست شمردنِ آنان و توهین و استهزا، سخت جلوگیری می‌کرد و شکل و شمایل و رنگ و ثروت و... نزد او ملاک نبود، بلکه «انسان» در نظر او محترم و عزیز بود. حتّی غلامان و سیاهان هم مورد عنایت و توجّه او بودند و با آنان هم به عنوانِ یک انسان برخورد می‌کرد.
رعایت حقوق بشر، در رفتار امام رضا ـ علیه السلام ـ در حدّ اعلای آن بود. ذکر نمونه‌هایی از این گونه برخوردها مفید است.
