پایگاه تحلیلی خبری هم اندیشی: واژه‌ی اقتصاد در لغت به‌معنای اعتدال و میانه‌روی است. آن‌گونه که فیروزآبادی می‌گوید: «القصد، استقامه الطریق... و ضد الافراط کالاقتصاد: قصد یعنی مستقیم و هموار بودن راه... و ضد افراط.»³

 

/خ


منبع:برهان

رئوفیان در گفت‌وگو با تسنیم:

تصمیم مجلس در حذف یارانه اقشار ثروتمند، کمک به دولت است

دبیرکل حزب اسلامی ایران زمین گفت: تصمیم مجلس در حذف یارانه اقشار ثروتمند، کمک به دولت یازدهم و در جهت تحقق عملی اقتصاد مقاومتی بود و بهتر بود که دولت برخورد بهتری با تصمیم کارشناسی مجلس می‌کرد.

عقیق:در ادامه انتشار سلسله درس های خارج فقه مرحوم آیت الله العظمی تبریزی، تقریر درس این مرجع فقید شیعه با موضوع: «وقت فضیلت و پایان وقت نماز شب» را منتشر می کند.

قول بعضی این است که شب مقابل روز است، چون ما بین شب و روز حد توسط نیست و متقابلین هستند. قهراً ما بین غروب خورشید از افق در این بقعه تا آن وقتی که خورشید از افق شرقی طلوع کند، شب است. در مقابل این قول، قول دیگر است که صاحب جواهر [جواهرالکلام/7/220] و غیر صاحب جواهر، نسبت به مشهور داده ‌اند، این است که شب از حین غروب خورشید شروع می ‌شود؛ تا طلوع فجر طلوع خورشید غایت شب نیست؛ وقتی که از افق شرقی، فجر صادق طلوع کرد، شب تمام شده است. پس مبدأ شب، غروب و منتهایش طلوع فجر است. آن ‌هایی که غایت شب را طلوع فجر می ‌دانند، دو فرقه هستند: یک فرقه می ‌گویند: از طلوع فجر تا طلوع خورشید جزء روز است، چون روز از طلوع فجر تا غروب خورشید است. و بعضی می ‌گویند: از طلوع فجر تا طلوع خورشید نه شب و نه روز است، بلکه مقابل شب و روز است، آن ساعت نه از شب و نه از روز است، بلکه مابین طلوع فجر تا طلوع خورشید است. [رجوع گردد به موسوعة ‌الامام‌الخویی/11/191] 

* مسئله 8: «وقت نافلة ‌اللیل مابین نصفه و‌الفجر‌الثانی، و‌الافضل اتیانها فی وقت ‌السحر و هو‌الثلث ‌الأخیر من ‌اللیل، و أفضله ‌القریب من ‌الفجر». [عروة الوثقی/1/525]

* انتهای وقت نماز شب

معروف و مشهور این است که می ‌گویند: صلاة ‌‌اللیل تا طلوع فجر صادق، وقت دارد. این ‌که مثلاً می ‌گوییم: صلاة ظهرین تا غروب شمس است، معنایش این نیست که صلاة ظهر را عند غروب شمس می ‌خوانند، بلکه معنایش تقسیط است کما ذکرنا سابقاً که رکعت أخیره عصر باید قبل از غروب شمس تمام بشود. این‌ جا هم همین ‌طور است که آخر وقت صلاة لیل طلوع فجر صادق است، یعنی جزء آخر صلاة لیل که به آن صلاة وتر می ‌گویند، باید قبل از طلوع فجر تمام بشود. لکن سید مرتضی (ره) فرموده است: وقتی که طلوع فجر اول شد که مسمی به فجر کاذب است، وقت صلاة لیل تمام می ‌شود.

از روایات، این معنا استفاده نمی ‌شود که وقتی فجر اول طلوع کرد، وقت صلاة ‌اللیل تمام می ‌شود. البته در صحیحه اسماعیل ‌بن سعد‌الاشعری [وسایل ‌الشیعه/4/272/ح4] دارد: «و عنه» یعنی محمد‌الحسن باسناده عن احمد‌بن محمد «عن اسماعیل ‌بن سعد‌الاشعری» که از اجلاء و از اصحاب امام رضا علیه ‌السلام است «قال: سألت أبالحسن ‌الرضا علیه ‌السلام عن ساعات‌ الوتر» ساعاتی که صلاة وتر خوانده می ‌شود «قال: أحبّها الیّ ‌الفجر‌الاوّل» یعنی تا فجر اول صلاة ‌الوتر خوانده شود. صلاة‌ وتر در روایات ما دو اطلاق دارد: یکی: مجموع صلاة ‌الشفع و‌الوتر است، به این سه رکعت صلاة وتر گفتند. و دومی هم: تنها رکعت اخیره است که یک رکعت است. سائل می‌ دانسته که وقت وتر وسیع است، لذا از افضل ‌الساعات می ‌پرسد. امام هم در جوابش همین را می ‌فرماید: «احبّها الیَّ الفجر‌الاول» احب آن تا فجر اوّل است.

نکته این عبارت را دو گونه می ‌شود خواند؛ اول: احبها إلی ‌الفجر‌الاول دوم احبها ألیّ، الفجرالاول (الی+یاء متکلم وحده) قرائت حدیث به ما نرسیده است، بلکه یک نسخه است، در صورت اول دلالت می ‌کند که در فجر اول، وقت تمام شود. و در صورت دوم در فجر ثانی وقت تمام می ‌شود که احب اوقات آن، فجر اول است. منتهی کدام یک از این ‌ها معین است؟ این‌ که ایشان فرموده است: «الی الفجر‌الاول» تمام شود، وجهی ندارد؛ مگر این ‌که در این روایت «الی» باشد، یعنی الی ‌الفجر‌الاول». اگر این‌ جوری باشد دلالت می ‌کند که وقت صلاة‌ اللیل با آن تمام می ‌شود. ولی این صورت، چند اشکال دارد.

* اشکال وارده بر قول سید مرتضی (ره) به ‌وجود «الی» در روایت

یک اشکال این است که این افضل بودن، نه این‌ که قضاء می ‌شود. لو فرض هم اگر «الی» باشد، اگر این «افضل ‌الاوقات» و «أحب‌ الاوقات» می ‌شود، نه این ‌که بعدش قضاء می‌ شود، به این معنا دلالتی ندارد. و ثانیاً این است که این «الی» نیست، بلکه «الیّ» است، «الفجرالاول» یعنی در خود فجر اول خوانده شود «احبّها الیّ‌ الفجر‌الاول»؛ یعنی قبل ‌از آن ‌که فجر اول داخل شد، قبل از این‌ که طلوع فجر بشود خوانده شود. قرینه بر این‌ که در مانحن فیه «الی» نیست، صحیحه معاویة ‌بن وهب [وسایل ‌الشیعه/4/271/ح1] روایت اول این باب است: «محمد‌بن یعقوب عن ‌الحسین‌ بن محمد‌الاشعری، عن عبدالله ‌بن عامر، عن علی ‌بن مهزیار، عن فضالة ‌بن أیوب، و حماد‌بن عیسی، عن معاویة ‌بن وهب، قال سألت أباعبدالله علیه ‌السلام عن أفضل ساعات ‌الوتر، فقال: الفجر اول ذلک» فجر اول افضل و أحب اوقات است. در مانحن فیه، روایت با خطاب شرعی که از آن چنین استفاده بشود، نیست. ولکن آن‌ که مشهور گفته ‌اند، و اصحاب قدیماً و حدیثاً ملتزم شده ‌اند که آخر وقت صلاة لیل طلوع فجر صادق است،‌ یعنی وقت صلاة لیل تمام می ‌شود. این مستفاد از روایاتی است که ذکر می ‌کنم:

الف: روایات داله بر انتهای وقت نماز شب تا فجر صادق

یکی صحیحه معاویة ‌بن وهب [وسایل ‌الشیعه/4/255/ح1و2] است که صحیحه با برکتی است: «محمد‌بن علی ‌بن الحسین باسناده عن معاویة ‌بن وهب» هم صدوق (ره) و هم کلینی (ره) و هم شیخ (ره) نقل کرده‌ اند، اسناد صدوق به معاویة ‌بن وهب معتبر است «عن معاویۀ ‌بن وهب، عن ابی ‌عبدالله علیه ‌السلام أنه قال: قلت له: إنّ رجلاً من موالیک من صلحائهم» مردی از موالی شما که از صلحاء است «شکی الیّ ما یلقی من ‌النوم» به من شکایت کرد، آن‌ چه را که از نوم به او می ‌رسد «و قال: انّی ارید (للصلاة) القیام باللیل فیغلبنی النوم حتی أصبح» تا این‌ که صبح طلوع فجر می ‌شود، نوم بر من غلبه می ‌کند «فربما قضیت صلاتی ‌الشهر‌المتتابع و‌الشهرین أصبر علی ثقله» فرض کرده است بعداز این‌ که طلوع فجر شد، دیگر صلاة ‌لیل وقت اداء ندارد. از این ‌که می‌ گوید: «فیغلبنی ‌النوم حتی أصبح» اصبح یعنی طلوع فجر می‌ شود، در این صورت فربما قضیت صلاتی» مفروغٌ عنه است که دیگر وقت صلاة لیل تمام شده است «قضیت صلاتی ‌الشهر‌المتتابع و‌الشهرین أصبر علی ثقله، فقال: قرّة عین والله، قرة عین والله، ولم یرخص فی‌ النوافل (الصلاة) أول ‌اللیل و قال: القضاء بالنهار افضل» قضاء کردن بعداز طلوع فجر که نهار است، افضل است. قضاء در روز افضل است. روایات هم خواهد گفت که بعداز طلوع فجر قضاء می ‌شود. بعد از این ‌که انسان نماز صبح را خواند یا قبل از نماز صبح قضاء می ‌شود.

 این دلالت می ‌کند که هم نزد او و هم پیش آن شخص که مسأله را از امام می ‌پرسد، مسلم بود به هنگام طلوع فجر، وقت تمام شده است. امام هم تقریر فرمودند: قضاء کند، اول لیل نخواند، ولو غرضش این بود که ترخیص به اول لیل بگیرد، امام ترخیص ندادند و فرمودند: قضایش بهتر است. بدان ‌جهت این دلالت می‌ کند. دلالة معتبره کالصریحة که صلاة لیل بعد از طلوع فجر، وقت اداء ندارد. همچنین صحیحه جمیل [وسایل ‌الشیعه/4/273/ح1] «محمد‌بن الحسن باسناده عن محمد‌بن احمد‌بن یحیی، عن ابراهیم» ابراهیم ‌بن هاشم است که از محمد‌بن عَمْروٍالزّیّات زیات نقل می‌ کند، آن ابراهیم‌ بن هاشم پدر علی ‌بن ابراهیم است. در این نسخه «عن محمدبن عُمَرَ‌الزَّیّات» نوشته است این درست نیست. محمد‌بن عَمرٍوالزّیّات شخص ثقه ‌ای است، ولی راوی بودن محمد‌بن عُمَر معلوم نیست. در بعضی از نسخ «عَمرو زیات» را عُمَر زیات نوشته ‌اند، این هم یکی از آن موارد است. به قرینه‌ این ‌که، آن‌که از ابراهیم‌ بن هاشم روایت نقل می ‌کند، محمد‌بن عمرو زیات است که همان «محمد‌بن عمرو‌بن سعید‌الزیات» است. جدش سعید زیات است، که شخص ثقه جلیلی است «عن جمیل ‌بن دراج قال: سألت أبالحسن ‌الاول علیه ‌السلام عن قضاء صلاة ‌اللیل بعد‌الفجر الی طلوع ‌الشمس» انسان صلاتش را قضاء کند، قضاء در مقابل اداء است، آیا بعداز طلوع فجر قضاء می‌ شود؟ «فقال: نعم» عیب ندارد. در ذهن نیاید که قضاء به دو معنا اطلاق می ‌شود: یکی «قضی ‌العمل یعنی أتی بالعمل» و یکی هم قضاء در مقابل اداء اطلاق می ‌شود؛ این قضاء در مقابل اداء است، نه قضاء به معنای اتیان «عن قضاء صلاة ‌‌الیل بعد‌الفجر الی طلوع ‌الشمس؛ فقال: نعم و بعد‌العصر الی ‌اللیل»‌ امام تفضلاً اضافه فرمودند: بعداز عصر تا شب قضاء کند «فهو من سر‌ّ آل ‌محمد‌ المخزون» چون عامه ملتزم هستند که بعداز صلاة فجر تا طلوع شمس نافله خوانده نمی ‌شود، ‌و هکذا بعداز صلاه عصر تا غروب نافله خوانده نمی‌ شود. [ر.ک: الخلاف/1/520/مسئله263] امام می ‌فرمایند: این پیش ما مخزون است که قضای آن ‌را بخواند.

اگر آن روایت را به این صحیحه منضم کنید، این‌ ها دلالت واضحه دارند، علاوه بر سایر روایاتی که در آن‌ ها صلاة لیل اطلاق شده است که صلاة لیل اگر گفتیم: لیل آخرش طلوع فجر است. و اما اگر گفتیم: لیل تا طلوع شمس است، این دو تا صحیحه با روایات دیگر که مدلول آن این ‌جور است، دلیل قطعی و دلالت صریحه دارند بر این‌ که طلوع فجر که شد، وقت ادایی صلاة لیل تمام می ‌شود. بنابراین معلوم شد در روایاتی که وارد شده، امر شده است به اتیان صلاة‌ لیل بعداز طلوع فجر، آن ‌ها حمل بر قضاء می‌ شوند؛ بعداز این‌ که دلالت پیدا کرد این دو صحیحه خصوصاً آن صحیحه معاویة ‌بن وهب که صریح در قضاء، در مقابل اداء است، ‌که از امام علیه ‌السلام آن شخص پرسید صبح کرده،‌ طلوع فجر شده است، می ‌تواند قضاء کند؛ این هم ثقیل است چه کار کند؟ امام فرمودند: «قرّة عین والله» قضاء کند، این کارش بهتر است؛ در ذیلش هم فرمودند قضاء کردن افضل است. اگر بعد طلوع فجر صلاة‌ لیل اداء بود، قضا که افضل نمی ‌شد، این‌که امام می‌ فرمایند: قضایش بهتر است معنایش این است که وقت اداء صلاة لیل تمام شده است. آن روایاتی را که برخی را می‌ خوانیم در آن‌ ها امر شده است به اتیان صلاة‌ لیل، یا به اتیان صلاة‌ وتر بعداز طلوع فجر صادق که وتر را اتیان کند، نماز از آن ‌ها قضاء می ‌شود. نگویید امام نفرمود قصد قضاء کند.

نکته: قصد اداء، قصد قضاء، در آن‌ جایی که تکلیف یکی است،‌ لازم نیست. آن ‌جایی که انسان هم مکلف به اداء و هم مکلف به قضاء است، هم صلاة ظهر دیروز را نخوانده است، امروز که صلاة‌ ظهر وقت ظهر است، بعداز ظهر صلاة‌ ظهر دارد. اگر او بخواهد صلاة‌ قضاء ظهر بخواند باید قصد قضا کند، چون واجب دوتا است. لذا تعیین نمی ‌شود الا بالنیّه،‌ دلیل بر این‌ که در این موارد صلاة ‌قضاء عنوان قصدی است، روایات عدول به قضاء است. [وسایل ‌الشیعه/4/290/ باب63] اگر به ظهر شروع کرد، متذکر شده که ظهر قضایی دارد «یعدل ‌الیها» ـ عدول مستحب است، واجب نیست. چون وقت قضاء موسع است، ‌به قرینه توسعه وقت، عدول در این روایات حمل بر استحباب می ‌شود. ـ معلوم می ‌شود «یعدل» یعنی باید چه کار کند.

اگر عنوان قصدی نباشد عدول ندارد، این همان قضاء حساب می‌ شود. از این روایات استفاده می ‌شود در جایی که تکلیف متعدد است به یک فعلی، آن ‌جا باید قصد کند، اگر دو تا قضاء دارد، به قصد قضاء اتیان می ‌کند. اما تکلیف قضاء با تکلیف به اداء، ‌دوتا جمع شده است باید قصد کند. از این روایات عدول استفاده می ‌شود که «یعدل ‌الیها» معلوم می شود آن صلاتی که قصد کردی که با عدول، (قصد کردن قضاء) صحیح شد، از اول باید آنجایی که از او متذکر است و می ‌دانید که قضاء دارد، بخواهد قضاء را اتیان کند باید قصد کند، و اما در موردی که یک تکلیف بیشتر نیست، مثل این‌ که انسان از خواب بلند شده است، نمی ‌داند شمس طلوع کرده و صلاة صبح قضاء شده است یا نه؟ می‌ گوید: صلاة‌ صبح را که تکلیف امروزی من است، اتیان می‌ کنم؛ اگر قضاء است، قضاء می ‌شود. اداء باشد، اداء می‌ شود. آن روایاتی که امام علیه ‌السلام در آن‌ ها فرمودند: صلاة ‌لیل را بعداز فجر بخوان، چون قصد قضاء لزومی ندارد. برای این ‌که بعداز فجر است، صلاة‌ بعداز فجر را اگر اتیان کرد، مشروع است و یک تکلیف بیشتر نیست، و آن هم می‌شود قضاء؛ بدان ‌جهت اگر کسی ادعا کند این روایات متعدده‌ را نمی ‌شود حمل بر قضاء کرد، حمل کردن آن قضاها علی ‌القاعده است. چون یک تکلیف بیشتر نیست، عنوان قصدی نیست، اتیان آن تکلیف فعلی را قصد می ‌کند.

* روایات دال بر استحباب نماز شب بعداز فجر و قبل از نماز صبح

روایاتی که دلالت می ‌کند بر این معنا، عبارتند از: در وسایل «باب استحباب صلاة ‌اللیل والوتر مخففة قبل صلاة ‌الصبح لمن انتبه بعد‌الفجر» [وسایل ‌الشیعه/4/261/باب48]

صحیحه سلیمان‌ بن خالد [وسایل ‌الشیعه/4/262/ح3] می‌ گوید: «و عنه» یعنی و باسناد الشیخ عن احمد‌بن محمد، «عن ‌البرقی عن صفوان» از صفوان ‌بن یحیی نقل می ‌کند «عن أبی أیوب» الخزاز «عن سلیمان ‌بن خالد، قال: قال لی أبوعبدالله علیه ‌السلام : ربما قمت و قد طلع ‌الفجر» بعضی از اوقات بلند می ‌شوم در حالی‌ که طلوع فجر شده است، یعنی صلاة ‌الیل تمام شده است «فأصلی صلاة ‌اللیل و‌الوتر و‌الرکعتین قبل ‌الفجر» این ‌ها را قبل از فجر می ‌خوانم «ثم أصلی ‌الفجر» بعد صلاة لیل را می ‌خوانم. این هم دلیل قطعی است که قضاء کردن صلواة ما لم یتضیق وقت ‌الحاضره اشکالی ندارد. «قال: قلت» سلیمان ‌بن خالد می ‌گوید‌ که عرض کردم «أفعل انا ذا؟» این‌ که شما می ‌فرمایید، من هم انجام بدهم؟ امام علیه ‌السلام به جهت این‌ که حکم را اصلاً قبول کنند، مردم به خودشان نسبت می‌دهند، و نسبت آن ‌هم صحیحه است و ممکن است که امام علیه ‌السلام در یک شبی بعداز طلوع ‌الفجر بلند شود، و صلاة لیل را این‌ جوری بخواند، این بُعدی ندارد، صلاة‌ اللیل که به امام واجب نیست، مستحب است. امام می ‌فرمایند: «ربما قمت و قد طلع ‌الفجر فاصلی صلاة ‌اللیل والوتر و‌الرکعتین قبل ‌الفجر» این‌ ها را بعداز فجر می ‌خوانم، «رکعتین قبل ‌الفجر» که صلاة صبح است بعداز فجر می‌ خوانم. «قال: قلت: أفعل أنا ذا؟» من این کار را بکنم؟ «قال: نعم و لا یکون منک عادة» این اشاره به قضاء است، ‌این را عادت قرار نده. اگر اتفاقی شد عیبی ندارد، نه این ‌که وقت صلاة لیل اوسع است، بدان جهت این «لایکون» قرینه است که این وقت نیست، ولکن جایز است، چون قضاء حساب می ‌شود.

روایت دومی [وسایل ‌الشیعه/4/261/ح2]: «و باسناده عن أحمد‌بن محمد، عن اسماعیل ‌بن سعد‌الاشعری فی حدیث قال: سألت أبالحسن ‌الرضا علیه ‌السلام عن‌الوتر بعد‌الصبح» صلاة وتر یا یک رکعت و یا سه رکعت است، بعداز فجر بخوانیم؟ «قال: نعم قد کان أبی ربما أوتر بعد ما انفجر‌الصبح» بسا اوقات این را انجام می‌ داد. فعل این‌ ها هم به جهت این است که حجت بر مردم بشوند. بدانند که این فعل،‌ جایز و مشروع است، در مقابل عامه که می ‌گویند: وقت صلاة صبح، صلاة صبح با نافله ‌اش اول خوانده می ‌شود و بعد چیزی دیگری خوانده نمی‌ شود. نه، من این کار را می ‌کنم. ائمه‌ علیهم ‌السلام به فعل و قول خودشان این احکام را به ما ابلاغ کرده ‌اند. چون مفروض این است که امام فرمودند: «القضاء بالنهار افضل» و الا اگر وقت بود، به معاویة ‌بن وهب می ‌گفت: ای معاویه، زود برو پیش آن مرد بگو: وقتی که صبح بلند شدی آن وقت بخوان، اداء است قضاء نمی ‌شود. این ‌که امام این را نفرمودند، فرمودند: قضاء احب است، این معنایش دلیل بر این است که جمعش همین است. جمعی که به ملاک فقاهت لاغبار علیه بعداز این ‌که به دلالت صریح آن ‌ها توقیت تمام شد، و صلاة قابل اداء نیست، قضاء شده است، این امر در روایات حمل می ‌شود بر این ‌که عیب ندارد اتیان کنید؛ چون قضاء آن مشروع است، و لازم نیست که در قضاء هم نیت بکند. سرّش این است که عنوان قصدی نیست. در جایی که قضاء متعدد بشود، فعل واحد دو تکلیف قضایی داشته باشد، با فعل ادایی جمع بشود، حتی قضاء هم یکی باشد، با فعل ادائی جمع بشود، قضاء عنوان قصدی است و باید قصد کند، یا به قصد «ما فی ‌الذمه» بیاورد؛ آن ‌چه که در لوح محفوظ تکلیف من است، اگر اداء است، اداء را می ‌آورم؛ قضاء است، قضاء را می ‌آورم. اگر بخواهد نیت تفصیلی کند، آن‌ جا باید نیت قضاء و یا اداء کند، یکی را باید تعیین کند، لذا در مانحن فیه هیچ اشکالی ندارد.

افضلیت وقت نماز شب

کلام در وقت فضیلت صلاة ‌اللیل واقع می ‌شود، صاحب عروه (ره) می ‌فرماید: افضل اوقات آن، سحر است؛ و سحر را تفسیر می‌ کند به «ثلث ‌الاخیر من ‌اللیل». چون آخر لیل، تا طلوع فجر و یا طلوع شمس که طلوع شمس که ظاهر آن همان طلوع فجر است، وقت سحر است «وهو ثلث‌الاخیر» ولکن بعد اشکال کرد، گفت: ممکن است تا طلوع فجر بشود ثلث ‌الاخیر من ‌اللیل». چون آخر لیل، تا طلوع فجر و یا طلوع شمس که ظاهر آن همان طلوع فجر است، وقت سحر است «و هو ثلث ‌الاخیر» ولکن بعد اشکال کرد، گفت: ممکن است تا طلوع فجر بشود ثلث ‌الاخیر، یعنی لیل را بعداز غروب شمس تقسیم به سه قسم کنیم: ثلث اول، ثلث ثانی و ثلث اخیر که با طلوع فجر تمام می ‌شود. بعد می ‌فرماید: این ثلث اخیر هم، فرد افضل دارد «و افضله» یعنی افضل این ثلث اخیر «ما قرب من طلوع ‌الفجر» هر قدر به طلوع فجر صادق نزدیک‌ تر بشود،‌ افضل ‌تر می ‌شود. اما وقت افضل صلاة‌ لیل ثلث اخیر است؛ در صحیحه اسماعیل ‌بن سعد [وسایل ‌الشیعه/4/272/ح2] می ‌فرماید: «عنه» یعنی عن محمد‌بن الحسن باسناده عن أحمد‌بن محمد «عن اسماعیل ‌بن سعد‌الاشعری، قال: سئلت أبالحسن‌ الرضا علیه ‌السلام عن ساعات ‌الوتر، قال: أحبها الی‌ الفجر‌الاول، و سألته عن أفضل ساعات ‌اللیل» ساعات لیل کدامیک افضل است؟ ایشان فرمود: «قال الثلث ‌الباقی» ثلث باقی لیل افضل است. این ‌که خداوند متعال در قرآن مجید فرموده: «و بالاسحار هم یستغفرون» (ذاریات/18) ایشان با ضم این روایت و آن آیه شریفه که اسحار را فرموده است، می ‌فرماید: سحر همان ثلث اخیر است. عنوان سحر در صحیحه ابی ‌بصیر وارد شده است.

در صحیحه أبی ‌بصیر [وسایل‌ الشیعه/4/59/ح2] می ‌فرماید: «عن حماد‌بن عیسی، عن شعیب عن أبی ‌بصیر» شعیب عقرقوفی است، که قوم و خویش ابی ‌بصیر است و از أبی ‌بصیر نقل می ‌کند ثقه و جلیل ‌القدر است؛ ابی ‌بصیر، یحیی ‌بن قاسم است «قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ التَّطَوُّعِ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ فَقَالَ الَّذِي يُسْتَحَبُّ أَنْ لَا يُقْصَرَ عَنْهُ ثَمَانُ رَكَعَاتٍ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ»‌ کمتر از هشت رکعت نافله، نافله ظهر کم نشود «وَ بَعْدَ الظُّهْرِ رَكْعَتَانِ وَ قَبْلَ الْعَصْرِ رَكْعَتَانِ» که چهار رکعت هم نافله عصر می ‌شود، بعداز ظهر و قبل از عصر «وَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ رَكْعَتَان»‏؛ گفتیم: نافله صلاة مغرب را می ‌شود تخفیف داد و دو رکعت خواند «وَ قَبْلَ الْعَتَمَةِ رَكْعَتَانِ» قبل از این ‌که عشاء را بخواند، دو رکعت بخواند که مجموع آن چهار رکعت می‌ شود. یکی هم «و من (فی) السحر ثمان رکعات» در سحر هشت رکعت بخواند «ثم یوتر» بعداز آن ‌که هشت رکعت را خواند، چون صلاة ‌اللیل 13رکعت است، وتر را می ‌خواند «والوتر ثلاث رکعات مفصولة» این سه رکعت را نمی ‌شود متصل خواند، باید دو رکعت را جدا و یک رکعت را جدا خواند «ثمّ رکعتان قبل صلاة ‌الفجر». ما روایاتی خواندیم که صلاة ‌لیل بعد از انتصاف ‌اللیل داخل می ‌شود. این روایات که می ‌گوید: «و من‌ السحر ثمان رکعات» این حمل به افضل می ‌شود، که افضل وقت صلاة‌ اللیل، سحر است. بعد امام علیه ‌السلام می ‌فرمایند: «و أحب صلاة ‌‌اللیل الیهم آخر‌اللیل» احب صلاة لیل، حتی از این سحری که گفتیم، همان آخر لیل است که مؤمنین آخر لیل بخوانند.

نتیجه این می ‌شود که وقت صلاة لیل بعداز انتصافِ لیل است، افضل آن سحر و ثلث اخیر، چون ثلث اخیر را تعیین کرد، افضل از این ثلث اخیر هم آخر لیل است. ظاهر این است که سحر اخص از ثلث ‌الاخیر است. اگر مراد از ثلث اخیر هم آخر لیل است. منتهی ظاهر این است که سحر اخص از ثلث ‌الاخیر است. اگر مراد از ثلث ‌الاخیر طلوع فجر شد، سحر اخص است، اضیق از ثلث اخیر است.

 بدان ‌جهت سحر به آخر شب می‌ گویند، که آن آخر شب ثلث نمی ‌شود، کمتر از ثلث می ‌شود. سحر اضیق از ثلث اخیر لیل است، سحر افضل ‌الوقت است و افضل از سحر، آخر‌اللیل است که قریب طلوع فجر می ‌باشد. آن‌ چه در عروه ذکر کرده است فقط یک کلمه ‌اش مناقشه دارد، که سحر «و هو ثلث ‌الاخیر» اگر مراد ثلث اخیری تا طلوع شمس بشود، عیب ندارد. سحر سدس ‌اللیل می ‌شود، آن عیب ندارد اگر مرادش تا طلوع فجر باشد که ثلث آن ثلثی بشود که در طلوع ‌الفجر تمام بشود، نه، سحر أخص از آن است. بدان ‌جهت در مانحن فیه مسئله اشکالی ندارد.

تحقیق و تنظیم: حجت الاسلام داود دهقانی

منبع: هفته نامه «افق حوزه»

        سرویس شعر آیینی عقیق: هفتاد و سومین شعر ولایی فرات با حضور سید مهدی حسینی ، جواد هاشمی ، محسن غلامحسینی ، حسن ملکان ، هادی ملک پور ، سید امیر هاشمی ، میثم کریمی ، عالیان ، سجاد عادلی و دیگر شاعران آیینی تهران و قم و استاد اخلاق حاج آقا نیکنام روز دوشنبه 23 فروردین 95 در حسینیه سادات برگزار شد.

ابتدای جلسه به درخواست استاد حسینی ، آقای مصطفی فاطمیان قصیده ای از فیاض لاهیجی از شعرای سبک هندی را قرائت کرد. در کتاب صیادان معنی از استاد قهرمان جزء سی شاعر مطرح سبک هندی نام فیاض لاهیجی را آورده است که ایشان داماد ملاصدرا بوده است. ایشان فقیه فیلسوف عارف و کلامی بوده که کتاب کلام ایشان  مورد توجه است.جزء علمای بسیار شاخص شیعه است دیوان اشعار ایشان در در انتشارات یکی علمی فرهنگی و دیگری دانشگاه تهران که هیچ یک کامل نیست . برای هر یک از ذوات مقدسه قصیده ای سروده برای برخی دو قصیده سروده ، ترکیب بند عاشورایی نیز در آثار ایشان دیده می شود در ادامه  یک بند از ترکیب بند ایشان در منقبت مولای متقیان  را می خوانید:

السلام  ای گوهرت  دریای عدل  و  داد و  دین

ذات  پاکت   نسخۀ   اوصاف    رب   العالمین

السلام ای در شرف بر رفته تا جایی که هست

جلوه گاه   نقش  پایت  دوش  خیر المرسلین

السلام  ای  آنکه   باشد   تا  قیامت  عقل   را

گفته ات علم الیقین  و  کرده ات حق  الیقین

حجت    فضل  تو  بس  شاگردی   خیر  البشر

شاهد  علم   تو   بس   استادی  روح الامین

قادری برهر چه خواهی زانکه درتحقیق هست

دست   قدرت  قدرت   دست  ترا  در آستین

کس  نمی داند  ترا ور زانکه داند مشکل است

فرق   کردن ر نگ  و بوی  یاسمن از یاسمین

گر دو عالم  منکر  فضل  تو  گردد  باک نیست

شاهد  عدلست  در  فضل   تو   قران  مبین

گر   دو   عالم    ابر   گردد    آفتابی     آفتاب

فیض   پرتو   کم   نگردد  روز  ابر  اندر   زمین

هرکسی مهر تو دارد خواه دشمن خواه  دوست

کرده ای  هر  ذرّه  را  نقش  آفتابی بر  جبین

گربه دشمن فیض بخشی دم زدن راجای نیست

رحمة      للعالمینی       رحمة       للعالمین

محسن غلامحسینی :

نسیم هم ز نسیم شما وزیدن داشت
به خاک بوسی پایت سر دویدن داشت
بهار منتظر عطری از نفسهایت
به رخصت دم تو فرصت رسیدن داشت
از اوج بام فلک جبرئیل با تنزیل
پی زیارتتان شوق پر کشیدن داشت
از آن شبی که گرفت فطرس ملک بالش
به گرد حجره تو مقصد پریدن داشت
مدرس همه انبیا علی بوده ست
ولی به اذن شما حق برگزیدن داشت
به ناله های تو فریاد ناله ها میکرد
چگونه گوش زمان طاقت شنیدن داشت
فقط به بستر آغوش گرم دستانت
حسین مادریت میل آرمیدن داشت
شب وداع تو با غنچه های خاموشت
سرشک باغ نظر جرات چکیدن داشت
فزون تر از همه عمر بعد تو ، زهرا
علی ز خاک جهان عزم دل بریدن داشت

نقد استاد : شعر خوبی بود

سه بیت اول شما از نظر زبان خیلی سالم بود . این تمرین سالم سازی زبان را مدتهاست داریم با شما مرور می کنیم و بحمدلله نتیجه داده است.نکته مهم در این شعر از نظر زبان این است که دو سه به بیت آخر، زبان و  فضا را تغییر دادید.

مثلا این بیت اصلا با زبان تان سازگار نیست.

فقط به بستر آغوش گرم دستانت
حسین مادریت میل آرمیدن داشت

نکات دیگر:

در مصرع دوم مطلع، تکرار نسیم مناسب نیست؛ باید چیزی مثل نفس تو ، یا همراه با ترکیب می آوردید مثل نسیم عبادت .

در بیت : مدرس همه انبیا علی بوده ست
ولی به اذن شما حق برگزیدن داشت

ارتباط بین دو مصرع محکم نیست ، و مصرع دوم پشتوانه ی روایی ندارد.

در مصراع: به ناله های تو فریاد ناله ها میکرد

فریاد یک مفهوم حسی و ملموس نیست «فریاد زناله های  تو ناله ها می کرد» ذهنی است  مثلا اگر صاعقه می آوردید یا هر پدیده ی طبیعی دیگری، بهتر بود تا فضای « حسن تعلیل ایجاد شود.

مثال:

تویی بهانه آن ابرها که می گریند...(امین پور)

در اینجا برای باران دلیل شاعرانه تعریف شده است که حسی وباور پذیرست.

سجاد عادلی :

گرد و غبار عشق به رویش نشسته بود

ماهی درون تنگ ز تقدیر خسته بود

باد بهار باغ شهادت وزید و آه

بختش بلند و عاقبت او خجسته بود

می خواست تا که مثل کبوتر پری زند

اما چه حیف  بال و پر او شکسته بود

مادر همیشه فکر پسرهای خویش هست

تنها نبود حضرت زهرا نشسته بود

آنجا صدای ناله به افلاک می رسید

بند دل تمام خلایق گسسته بود

مادر اگر برای تو نامه نداده است

دلخور مشو که دست عزیز تو بسته بود

و چند رباعی: 

این چرخ، شبیه تو به خود دید؟ ندید

هر درد که بعد فاطمه بود خرید

او وارث درد پنج تن بود ولی

با موی سیاه آمد و رفت سپید

نام و ادب شما عجین خواهد بود

حالا که خدا خواست چنین خواهد شد

آنقدر به اولاد علی کرد ادب

تا هست خدا ام بنین خواهد بود

آرامش روح و تن ندارد مادر

اینجا غم خویشتن ندارد مادر

آه ای پسران رفته ام بنین

از بعد شما وطن ندارد مادر

از عاقبت کار خبر داشت ولی...

ایام گذشت و او سحر داشت ولی...

حالا که نیاز داشت مردم گفتند

ای کاش که او چار پسر داشت ولی...

نقد استاد:

خلا بزرگ در غزل شما عدم یکدستی فضاست نمونه در بیت اول دو مصرع با هم تناسب فضا و نیز معنایی ندارد.

« گسسته بود» باید عبارت " از هم" داشته باشد. یعنی از هم گسسته بود.

اصطلاحا ضعف تالیف دارد

رباعی سوم شما خیلی بهتر از رباعی دیگر بود خیلی حسی و زیبا بود

 مصراع چهارم رباعی چهارم نیز بسیار برجسته است. به نظرم باید بازسازی شود.

عالیان :

سوزاند به طعنه دل غمدیده ی ما را

آورد به لب جان هراسیده ی مارا

سرخوش سر آن کس که سر نیزه سوار است

این خرقه نیفتد سر شوریده ی ما را

من شعله ی موی تو به صد بوسه نشاندم

آتش مزن این دامن پوسیده ی ما را

چوبی که قرار است سراغ لبت آید

بهتر که ببوسد لب خشکیده ی مارا

یک چله فراق تو بس است این دم آخر

خشنود کن از خود دل رنجیده ی ما ر ا

نقد استاد:

شعرنگاه های تازه و زبان شیوایی داشت

 اما هر جا از روش های زبانی گذشتگان مثل استفاده از «را» فک اضافه و یا نقش نمای اضافه  بهره بردید زبان کهنه شده و مفهوم متکلفانه ارائه شده است .

مثل این نمونه ها:

این خرقه نیفتد سر شوریده ی ما را(؟)

به نظر من بوسیدن برای تیر و چوب خیزران و.. خوب نیست و هرچند در ادبیات عاشورایی پرکاربرد شده است؛ اما مضمون بوسیدن خیزران اصلا بار مرثیه ندارد و مناسب شعر بزمی است که از ساحت شعر عاشورایی به دور است.

هادی ملک پور:

درحسرت تو خون شده چشم نگارها

ای انتظار آخر چشم انتظار ها

هر لحظه زجر می دهد و تازه می شود
زخم فراق بر جگر بیقرار ها

ای آشنا تر از همه این دیده کور باد
نشناخته اگرچه تو را دیده بارها

خار طمع به چشم و به پا ریسمان ترس
افتاده ایم بی تو در این گیر و دارها

جز اشک ناشیانه و جز آه پشت آه
دیگر چه انتظار زما تازه کارها!؟

کار دل از ترحم دلدار هم گذشت
زنگار دارد آینه جای غبار ها

پاییزمان شدند و گلاویزمان شدند
سرمی رسند بی تو یکایک بهار ها

مشتی پیاده در دل این جاده مانده ایم
رحمی به ما نکرد کسی از سوارها

دل کاش جز مسیر تو راهی بلد نبود
شد درد سر برای من این اختیارها

تاری ز موی یار دل زار را بس است
این ما و این گلوی مهیای دارها

برگرد!  تا به دور تو گردم مرید وار
در دور نامرادی این روزگارها

میثم کریمی:

روبند به مژه، گرد از این درگاه

حوران حریم حرمت قدس اله

ای شبزدگان به سامرا روی کنید

کآنجا حرم دو آفتاب است و دوماه

*****

سوگند به رمز شفق و راز پگاه

آباد تر از پیش شود این درگاه

تا روز پی شب رسد و شب پی روز

اینجا حرم دو آفتاب و است دو ماه

بخش پایانی جلسه سخنان استاد ارجمند حاج آقا نیکنام

الهام گرفتن از گل برای یافتن فضیلت:

می گویند با یک گل بهار نمی شود اما  با یک گل بهار آغاز می گردد و ما می توانیم آغاز گر بهار فضیلت باشیم در آن فضا که ظلمت  از در و دیوار می رویید یک گل در غار حرا رویید الان 2 میلیلیارد نفر نام او را فریاد می زنند .

گل چند ویژگی دارد دلش از خارهایی که در دست و پا دارد خون است اما لبخند از لبانش نمی رود.

مولا می فرماید المومن بشره فی وجهه و حزنه فی قلبه . گل هر چه از طبیعت می گیرد زیبا تر تحویل می دهد .

گلبوته  می خورد گِل و گُل می دهد به باغ       من می خورد گلاب چه می باشم ثمر؟

سخت ترین سیلی باد خزان به گوش گل می خورد اما اولین نسیم بهار که می وزد گل دوباره همه چیز را فراموش کرده و کینه خزان را به دل نمی گیرد. این شعری هم که در ابتدای جلسه از مرحوم فیاض لاهیجی خوانده شد انگار فراز به فراز جامعه کبیره را در قالب شعر بیان کرده بود.

عقیق:در ادامه انتشار سلسله درس های خارج فقه مرحوم آیت الله العظمی تبریزی، تقریر درس این مرجع فقید شیعه با موضوع: «تقدیم نماز شب قبل ‌از نیمه شب برای صاحب عذر» را منتشر می کند.

جایز است تقدیم نماز شب بر نصف شب برای مسافر و نیز جوانی که برای او به ‌جا آوردن نماز شب در وقت آن سخت باشد و همچنین برای هر صاحب عذر مثل شخص پیر و مریض و کسی که از سرما یا احتلام خوف دارد و سزاوار است که هرگاه مقدم داشته نیت تعجیل کند در آن نه نیت ادا. [ترجمه عروة الوثقی/1/321]

* اثبات موارد تقدیم صلاة لیل از نیمه شب برای زن

تقدیم صلاة لیل قبل ‌از نیمه شب مختص به رجال نیست؛ زن هم همین‌ طور است. مثلاً اگر در سفر باشد و بترسد که صلاة‌ لیل از او فوت بشود، می ‌تواند اول لیل بخواند، و هکذا اگر در غیر سفر از سرما یا از جنابت بترسد، می‌ تواند صلاة ‌لیل را در اول لیل بخواند. این مسأله مثل سایر موارد است که نوعاً در خطابات، مخاطب «رجل» قرار می ‌گیرد و یا سؤال از رجل می‌ شود «إن رجلاً من موالیک» که در صحیحه معاویة ‌بن وهب بود. [وسایل ‌الشیعه/4/255/ح1] این سؤال از مرد می ‌شود ولکن اختصاص به مرد ندارد.

* دلالت صحیحه معاویة ‌بن وهب بر عدم اختصاص تقدیم صلاة به مرد

اگر کسی گفت: من یقین نمی‌ کنم که در این حکم زن هم مثل مرد باشد، صحیحه معاویة ‌بن وهب که هم صدوق و هم شیخ و هم کلینی (ره) نقل کرده ‌اند، چنین دارند ولکن در نقل کلینی (ره) و نقل شیخ ‌الطایفه، ذیلی دارد، و آن ذیل را صدوق (ره) نقل نکرده است. آن ذیل، قرینه قطعیه است. حکمی که ما سابقاً گفتیم، اختصاص به مرد ندارد، زن هم همین ‌طور است. اگر در حضر، عذری باشد، صلاة‌ لیل را اول می ‌خواند؛ ولکن قضا افضل از آن صلاة ‌است که در حضر در اول لیل می‌ خواند، و اگر در سفر باشد، مثل مرد است که گفتیم، صدر صحیحه معاویة ‌بن وهب این‌ جور بود که «انّ رجلاً من موالیک من صلحائهم شکی الیّ ما یلقی من ‌النوم و قال: انی ارید ‌القیام باللیل فیغلبی ‌النوم حتی اصبح فربما قضیتُ صلاتی‌ الشهر‌المتتابع و‌الشهرین اصبر علی ثقله، فقال: قرة عین والله، قرة عین و‌الله، و لم یرخص فی ‌النوافل اول ‌اللیل و قال: القضاء بالنهار افضل».

در ذیل دارد: «و رواه ‌الکلینی عن عدة‌ من اصحابنا عن احمد‌بن محمد،‌عن ‌الحسین ‌بن سعید، عن حماد‌بن عیسی، عن معاویة ‌بن وهب، ‌رواه ‌الشیخ، باسناده عن حماد‌بن عیسی مثله، و زادا» این دو نفر زیادتی در متن دارند «قلت: فانّ من نسائنا ابکاراً‌ الجاریة» از نساء ما، دخترهایی هستند که هنوز باکره هستند. می ‌دانید که دختر کار می‌ کند؛ تا مادامی که در خانه است کارهای خانه را می ‌کند «تحب ‌الخیر و اهله» هم خیر را دوست دارد و هم اهلش را که به آن ‌ها خدمت کند «و تحرص علی‌ الصلاة» حرص دارد که نماز بخواند «فیغلبها‌النوم حتی ربما قضت» شب نمی ‌تواند بیدار بشود خسته شده است، لذا نمازش قضا می ‌شود «و ربما ضعفت عن قضائه» بسا اوقات دیگر حال قضا هم ندارد،‌ کار خیلی سنگین است. در این صورت می ‌فرماید: «و هی تقوی علیه اول ‌اللیل» جاریه می ‌تواند صلاة لیل را اول لیل بخواند، ‌نماز عشاء را که می ‌خواند این را هم بخواند. در این صورت «فرخص لهن»‌ امام (ع) رخصت داد «فی ‌الصلاة اول ‌اللیل  اذا ضعفن و ضیعن ‌القضاء» وقتی که ضعیف بشوند و قضاء را نتوانند اتیان کنند، با این‌که قضاء افضل است، می ‌تواند اول لیل اتیان کنند. این همان حکمی بود که در مرد ذکر کرده بود. به جهت این‌ که معاویة ‌بن وهب یقین کند که این حکم اختصاصی به مرد ندارد،‌ سؤال کرد و امام (ع) هم این‌ طور جواب فرمود. این که امام (ع) تعلیق کرد بر این‌ که اگر ضعیف قضاء نمی ‌تواند بکند، در آن وقت بخواند عیب ندارد. منتها می ‌تواند قضا کند، می ‌خواهد اول لیل بخواند. جواز این از صدر فهمیده می ‌شود. چون امام (ع) در صدر فرمود: صلاة ‌لیل را در اول‌ لیل ترک کند، و بعد او را بعد از طلوع شمس قضاء کند، افضل است. از او معلوم می ‌شود که عیب ندارد مع‌ العذر اول لیل بخواند، ولکن قضایش افضل است. این معنا از این جهت استفاده می ‌شود.

* اثبات تقدیم صلاة لیل برای کل ذی عذر

امر ثانی این است که: صاحب عروه، حکم کلی فرمود: تقدیم صلاة لیل در سفر جایز است، و نیز کسی که خوف فوت دارد؛ بعد فرمود: «و کذا کل ذی عذر» می‌ تواند تأخیر کند. بعد فرمود: «کالشیخ و خائف‌ البرد او ‌الاحتلام والمریض» این‌ ها را از باب مثال فرمود، یعنی خصوصیتی ندارند. هر کسی عذری داشته باشد، می‌ تواند صلاة ‌را مقدم کند. مثل برخی کارگرها که خستگی نمی‌ گذارد بعداز نصف شب نماز شب را بخواند و یا این ‌که قبل ‌از فجر باید آماده برای کار گردد، این شخص می ‌تواند مقدم کند، جزء «کل ذی عذر» است.

کلام در این است که این کبرای کلی از کجا استفاده شده؟ اگر کسی گفت: این حکم علی خلاف قاعده است در روایات هم که حکم کلی ذکر نشده است، پس باید‌ اکتفا به همان موارد نص ‌شود. چون حکم فی اصله خلاف قاعده است، وقت صلاة‌ لیل بعداز انتصاف ‌اللیل داخل می ‌شود و تقدیمش احتیاج به دلیل دارد. پس چه باید بگوییم؟

* وجه اثبات تقدیم صلاة لیل برای کل ذی عذر 

برای صاحب عروه دو وجه می‌ شود گفت؛ یکی آن وجهی است که قبلاً گفتیم، مراد از عذر در مانحن فیه، عذر عقلی و شرعی نیست. کسی که عقلاً معذور است، مثل این ‌که در خواب مانده، یا شرعاً معذور است که اگر غسل کند فرض کنید مریض می ‌شود. گفتیم: آن ‌جا نه عذر عقلی است،‌ نه عذر شرعی؛ مثلاً‌ محتلم شده است، بعداز نصف شب بلند می ‌شود، اگر توانست غسل کند و اگر از سرما می ‌ترسد، تیمم می ‌کند و نمازش را می ‌خواند. و لازم نیست قبل ‌از انتصاف لیل بخواند؛ چون هنوز وقت نشده است. پس چرا خائفاً عن ‌الاحتلام تجویز شده است؟ گفتیم: چون عادتاً این ‌جور است، کسی که جنب می ‌شود و قبل ‌از طلوع فجر بیدار می‌ گردد داعی بر ترک صلاة لیل دارد، این عذر عرفی است. در موارد عذر عرفی، شارع ترخیص کرده است و هکذا من خاف من‌ البرد، هم این ‌جور است. [ر.ک. وسایل ‌الشیعه/4/249/ باب44]

بعداز این‌ که امام (ع) به این خائف اعلام فرمود: اتیان کن، ‌می ‌فهمیم بر این که مرادش عذر عرفی است، عذر شرعی و عقلی موضوع حکم نیست. لذا در مانحن فیه از این ‌ها می ‌فهمیم که شارع نمی ‌خواهد از مکلف صلاة‌ لیل فوت بشود. این وجهی است که صاحب عروه می ‌تواند، کل ذی عذر را استفاده کند. عذر که عرفی شد، در آن‌ ها هم هست. اگر عذر، عقلی و شرعی بود قابل تعدی به عذر نبود، ولکن شارع خودش معذور عرفی را این‌ جور قرار داده است، می ‌فهمیم که غرض شارع این است که صلاة‌ لیل در لیل از مکلف ترک نشود؛ لذا در مانحن فیه در مواردی عذر عرفی را ترخیص داده است. آیا نمی ‌بینید که جماعتی از فقها این ‌جور گفته ‌اند: شخصی که از دنیا رفته بر پسر بزرگش واجب است آن صلواتی را که «عن عذر» از او فوت شده است، آن ‌را قضاء کند. [ر.ک موسوعة الامام ‌الخویی/16/268] آن عذر، کدام عذر است که فوت شده است؟ آن مختص به عذر شرعی یا عذر عقلی نیست. چون عذر شرعی در ترک صلاة نیست ‌الصلوة لاتسقط بحال، لذا نادر است که عذر شرعی داشته باشد که متمکن از طهارت مائیه و ترابیه نباشد.

بدان ‌جهت در مانحن فیه آن‌ که عرفاً و عادتاً داعی بر ترک می ‌شود،‌ مثل همین مواردی است که ذکر کردیم.

وجه ثانی: در صحیحه ابی ‌بصیر [وسایل ‌الشیعه/4/252/ح12] وارد است بر این ‌که «اذا خشیت ان لاتقوم آخر‌اللیل أو کانت بک علة» گفته ‌اند [التنقیح/الصلاة/409] علة یعنی «سببی»، که موجب ترک بشود. این ‌را ما نفهمیدیم این درست نیست. چون علت ظهور در مرض است کما این‌که سابقاً گفته ‌ایم، ‌مرض هم آن عذر عرفی است، شاهد آن وجه اول می ‌شود. چون مرض در شخص عادتاً داعی بر ترک مستحب می‌ شود می ‌گوید: انشاء‌الله خوب می ‌شوم می ‌خوانم،‌ الان حال ندارم مریضم، این ‌جور زبان حال او است، از این ‌که در حال مرض، شارع تقدیم را تجویز کرد، معلوم می ‌شود که موضوع همان عذر عرفی است که ما گفتیم، نه این ‌که خصوص عذر عرفی است. بلکه مراد اعم از عذر عرفی است.

علت در لغت به معنای مرض است. به مریض می ‌گویند علیل. ما گفتیم:‌ معذورین اول لیل بخوانند. در بعضی گفتیم: توسعه در وقت است، در بعضی گفتیم:‌ تعجیل است، توسعه در وقت نیست.

* مراد از اول لیل

امر ثالث: مراد از اول لیل چیست؟ مراد از اول لیل، یعنی وقتی که اذان مغرب شد، لیل داخل شد، انسان صلاة مغرب را نخوانده، ‌می ‌گوید: بگذار اول نماز شبم را بخوانم، بعد صلاة مغرب و عشایم را می‌ خوانم. یک خرده امام جماعت دیر می‌ آید می ‌خواهد نماز جماعت بخواند، می ‌گوید: من که زود آمده ‌ام بگذار نماز شبم را بخوانم. خوابم خیلی است، جوان هستم یا کارگر هستم، یا فرض بفرمایید «خائف من‌ الاحتلام» هستم، بگذار همین ‌جا بخوانم. آیا مراد از اول لیل در این روایات «مابین دخول ‌اللیل الی انتصاف ‌اللیل» است؟ یا مراد بعداز صلاة عشاء «الی انتصاف ‌اللیل» است که انسان بعداز صلاة‌ عشاء می ‌تواند بخواند، کدام یک از این ‌ها است؟ و از روایات چه استفاده می ‌شود؟

یکی از آن ‌ها روایت موثقه سماعه [وسایل ‌الشیعه/4/252/ح9] است. این موثقه دیگری برای سماعه است «و عنه»‌ باز محمد‌بن الحسن باسناده عن ‌الحسین ‌بن سعید، «عن محمد‌بن ابی ‌عمیر، عن جعفر‌بن عثمان» جعفر‌بن عثمان برادر حسین ‌بن عثمان است، این ‌ها همه ‌شان جلیل هستند. «عن سماعة» سماعه واقفی است، پس روایت ‌می ‌شود موثقه «عن ابی ‌عبدالله (ع) قال: لابأس بصلاة ‌اللیل فیما بین اوله الی آخره الا انّ افضل ذلک بعد انتصاف ‌اللیل» منتها اطلاق صدر را تقیید کردیم به روایات که بلا عذر نمی ‌شود قبل ‌از انتصاف خواند؛ این معنایش چنین می ‌شود، «لابأس للمعذور بصلاة ‌اللیل ما بین اول ‌اللیل الی آخر‌اللیل» این معنایش این است که تا امام جماعت نیامده، بعداز این‌ که اذان مغرب گفته شد، لیل داخل شد و حمره مشرقیه زایل شد یا غروب شمس حاصل شد، علی‌ المسلکین صلاة لیل را می ‌تواند بخواند.

در مقابل این ‌ها سماعة‌ بن مهران موثقه دیگری دارد [وسایل ‌الشیعه/4/251/ح5] «أنه سأل اباالحسن ‌الاول (ع) عن وقت صلاة ‌اللیل فی ‌السفر، فقال: من حین تصلی ‌العتمة الی أن ینفجر‌الصبح» تا این ‌که صبح منفجر بشود. عتمه، همان صلاة عشاء ‌است، به صلاة‌ عشاء که عُتَمَه می ‌گفته ‌اند، چون عرب ‌ها رسمشان این بود که بعداز صلاة عشاء می ‌رفتند ابل ‌ها را می ‌دوشیدند. لذا به صلاة‌ عشاء عتمه گفته شد.

* دو وجه برای جمع موثقه سماعه

این با آن موثقه جمعش چطور است؟ میزان علمی چیست؟ دو وجه جمع دارد:

اول، یک احتمال این است که بگوییم: وقت صلاة لیل به دخول لیل داخل می ‌شود، ولکن شرط صلاة لیل قبل ‌از انتصاف لیل این است که بعد از عتمه واقع شود که شرط صحت است، مثل دخول وقت صلاة‌ مغرب و عشاء که هر دو معاً داخل می ‌شود، ولی شرط صلاة‌ عشاء این است که بعداز مغرب واقع شود. این ‌جا هم در موارد عذر و در مواردی که شخص مسافر است، مثلاً وقت داخل می ‌شود، یا مشروعیت اتیان حاصل می ‌شود، ولکن شرط صحت صلاة‌ لیل بعداز عشاء واقع شدن است. لذا باید عشاء را بخواند بعد صلاة لیل را بخواند. این، جمع عرفی است. و این شرطیت در صورتی است که قبل ‌از انتصاف ‌اللیل باشد.

وجه دوم، وجه جمع دیگر این است که امام (ع) در موثقه فرمود: بعد‌العتمه، در مقام شرطیت نیست؛ مثل صلاة عشاء و عصر نمی ‌باشد که الا أن هذه قبل هذه، باید بعداز مغرب و ظهر خوانده شود. این در مقام بیان شرطیت نیست. این به جهت این است، وقتی که فریضه داخل شد، انسان غیر از نافله آن فریضه را نخواند؛ نافله آن فریضه مستثنی است. مثل این ‌که «انما جعل‌ الذراع و‌الذراعان» [وسایل ‌الشیعه/4/148/ح28] تا نافله صلاة‌ ظهر ترک نشود، نافله صلاة‌ عصر ترک نشود. جاهایی که وقت فریضه شد، نافله خود فریضه عیب ندارد، اما اتیان کردن نافله غیر آن فریضه، نهی دارد «اذا دخلت ‌الفریضة فلاتطوع» [وسایل ‌الشیعه/4/227/ح3] البته آن روایات حمل بر کراهت می شود، نه کراهت اصطلاحی.

* مراد از کراهت در عبادات

کراهت در عبادت، کراهت اصطلاحی نیست. کراهت اصطلاحی این است که فعلش منقصت دارد، اگر ترک کنید بهتر است؛ ترک، اولی از فعل است. در عبادت باید مصلحت و حسن ‌الفعل باشد که محبوب خدا بشود، چه واجب و چه مستحب. لذا در عبادت اگر گفتند: این مکروه است، در بعضی موارد صلاة‌ مکروه است، در بعضی اوقات صوم مکروه است؛ این معنایش اقل ثواباً است، چون مشروعیت دارد. امام (ع) که می‌ فرمایند: «من حین تصلی ‌العتمة الی أن ینفجر‌الصبح» اشاره است که در این وقت دیگر کراهت ندارد. آن کراهت نافله که عند حضور وقت ‌الفریضه هست، یعنی تأخیر فریضه موجب قلت ثواب می ‌شود، امام (ع) می ‌فرمایند: نه، بعداز عتمه که خواندی بخوان، آن ‌که به دل می ‌چسبد کدام است؟ این وجه ثانی است. چون روایات تطوع قرینه ‌اش شرطیت در صلاة که کدام صلاة مترتبتین است، معهود و مسلم در اذهان است، لذا متعین می ‌شود حمل بر وجه ثانی، ولکن احوط بعد عتمه خواندن است. چون احتمال اشتراط هست، اما احوط استحبابی ‌است.

و‌الله ‌العالم بحقیقة ‌الحال

تنظیم و تحقیق: حجت الاسلام داود دهقانی

هفته نامه «افق حوزه»

منبع:حوزه

عقیق:حضرت آیت‎الله‏ وحید خراسانی در درس تفسیر خود در مسجد اعظم گفتند: خداوند در سوره یاسین به مباحث اعتقادی خاصی از جمله حساب بندگان در معاد می پردازد.

ایشان افزودند: خداوند متعال در سوره یاسین بیان می کند که «فَالْيَوْمَ لَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَلَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ» یعنی از ما هیچ ظلمی به بندگان نمی رسد و بندگان نتیجه اعمال خود را می بینند.

این مرجع تقلید با استفاده از روش تفسیر قرآن به قرآن افزودند: اگر بخواهیم معنی این آیه را بهتر متوجه شویم باید به اوایل سوره یاسین برگردیم که خداوند چنین خطابی را به بندگان می دهد.

ایشان گفتند:کتاب اعمال انسان دارای فصل مبسوطی است که همه انسان ها نتیجه اعمال خود را می بینند و این اعمال ثبت شده در مقابل انسان قرار می گیرد.

معظم له بیان کردند: هیچ صغیره و کبیره‎ای نیست که انسان انجام داده باشد و در این کتاب ثبت و ضبط نشده باشد؛ در واقع انسان در این کتاب به اعمال خود می نگرد.

ایشان گفتند: در این روز اعمال بد ما به علاوه اعضا و جوارح علیه ما شهادت می دهند که زبان از مهمترین این اعضا است زیرا زبان یکی از مهمترین عوامل سنگین کننده بار اعمال است.

ایشان تصریح کردند: چونانکه بزرگان سلف، ما را به کم گفتن و گزیده گفتن و به ضرورت سخن گفتن توصیه کرده‎‌اند باید این روش را در پیش گیریم و تنها بالضروره سخن بگوییم و از سخنان لغو و بی جا و بی خاصیت دوری کنیم.

این مرجع تقلید بیان کردند: یکی از اعمالی که نورانیت و روشنی بخش اعمال انسان است نماز است که این نماز نیز در برخی اوقات افضل نمازهای دیگر می شود که این نماز همان نماز در فجر صادق است.

ایشان در بیان دلیل افضلیت نماز صبح در فجر صادق گفتند: در این زمان فرشتگان شب و روز در هنگام تعویض پست هستند که هر دو مشاهده گر این عمل نیک از انسان هستند و هر دو در این زمینه شهادت دهنده و ثبت کننده هستند و در این لحظات نورانیت عجیبی از این عمل منعکس می شود.

معظم له بیان کردند: این کتاب اعمال نهایی برای ما خوانده می‎شود و به مضمون آن نیز عمل می ‏شود و غیر از صغیر و مجنون و خوابیده، همگان باید پاسخگوی اعمال خود باشند.

منبع:حوزه

عقیق:چشم زخم یا شوری چشم از جمله مسائلی است که در احادیث و روایات به طور مستقیم به آن اشاره شده است. در جلد 63 بحارالانوار حدیثی از پیامبر اکرم(ص) روایت شده که در آن می فرمایند: «چشم زخم واقعیت دارد و مرد را در قبر و شتر را در دیگ قرار می‌دهد.»