امام علی علیه السلام در کلام مقام معظّم رهبری

علی علیه السلام الگوی کامل

امیرالمؤمنین علیه السلام یک الگوی کامل برای همه است. جوانیِ پرشور و پرحماسه او الگوی جوانان است. حکومت سراسر عدل و انصاف او الگوی دولت مردان است. زندگی سراپا مجاهدت و سراپا مسئولیت او الگوی همه مؤمنان است. آزادگی او الگوی همه آزادگان جهان است. سخنان حکمت آمیز و درس های ماندگار او الگوی عالمان و دانشمندان و روشن فکران [است].

تجسّم حکومت الهی

... آن وقتی که این انسان بزرگ اندیش و بزرگ بالاخره بر مسند قدرت و حکومت دست پیدا کرد ـ در آن دوران کاری کرد که اگر سال های سال مورّخان و نویسندگان و هنرمندان بنویسند و تصویر کنند کم گفته اند و کم تصویر کرده اند ـ وضع زندگی امیرالمؤمنین در دوران حکومت قیامتی است. اصلاً علی علیه السلام معنای حکومت را عوض کرد. او تجسّم حکومت الهی، تجسّم آیات قرآن در میان مسلمین، تجسّم «اَشِدّاءٌ عَلی الکُفّارِ رِحُمَاءُ بَیْنَهُمْ» و تجسّم عدل مطلق بود. او فقرا را به خود نزدیک می کرد و ضعفا را مورد رعایت خاص قرار می داد. برجستگانی که با پول و زور و بقیه وسایل مطرح شدن، خودشان را به ناحقّ مطرح کرده بودند، در نظر علی علیه السلام با خاک یکسان بودند. آنچه در چشم و دل او ارزش داشت، ایمان و تقوا و اخلاص و جهاد و انسانیّت بود. با این مبناهای باارزش، امیرالمؤمنین کم تر از پنج سال حکومت کرد. قرن هاست که درباره امیرالمؤمنین می نویسند و کم نوشته اند و نتوانسته اند درست تصویر کنند و بهترین ها معترف به عجز و تقصیر خودشان هستند.

کار برای خدا

... امیرالمؤمنین برای خدا و در راه او کار می کرد. به درد مردم می رسید. مردم را دوست می داشت و خدمت به آنها را وظیفه خود می دانست. با این که حکومت او در جهت خدمت به مستضعفان بود، به این اکتفا نمی کرد؛ شب ها هم، تنها و به صورت فردی، به کمک یکایک مستضعفان می رفت. این زندگی امیرالمؤمنین علیه السلام است.

ظلم ستیزی علی علیه السلام

علی علیه السلام در هر سطحی با هر نامی و زیر هر پوششی ظلم ستیز بود. زندگی دشوار امیرالمؤمنین را نگاه کنید. این جنگ های اوست. ببینید با چه کسانی جنگید؟ چه طور جنگید؟ با چه صلابتی جنگید؟ آنها چه کسانی بودند؟ زیر چه نام و عنوان های فریبنده ای پنهان شده بودند؟

امّا وقتی تشخیص می داد که این ظلم و باطل است درنگ نمی کرد. این راه ماست؛ راه دشواری که باید آن را طیّ کنیم. این راه یکایک کسانی است که ادّعای پیروی امیرالمؤمنین علیه السلام را می کنند؛ راه مقابله با ظلم و ظالم در هر سطحی و یا هر کیفیّتی...

شخصیّت و فضایل علی علیه السلام

شخصیّت امیرالمؤمنین علیه السلام ترکیبی از عناصری است که هرکدام به تنهایی یک انسان عالی مقام را اگر بخواهد به اوج آن برسد به زانو در می آورد. زهد امیرالمؤمنین و بی اعتنایی و بی رغبتی او نسبت به شهوات زندگی و زخارف دنیایی یکی از این عناصر است. علم آن بزرگوار و دانش وسیع او ـ که بسیاری از بزرگان مسلمین و همه شیعه بر آن اتّفاق دارند که بعد از نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله وسلم کس دیگری غیر از امیرالمؤمنین از آن علم برخوردار نبوده است ـ یکی از این عناصر است. فداکاری آن بزرگوار در میدان های مختلف ـ چه میدان های نظامی و چه میدان های اخلاقی و سیاسی ـ یکی از این عناصر است. عبادت آن بزرگوار یکی دیگر از این عناصر است. عدل و دادگری امیرالمؤمنین که پرچم برافراشته شاخصی برای عدل اسلامی است. رأفت آن بزرگوار نسبت به ضعیفان ـ اعم از فقرا، کودکان، زنان و از کارافتادگان ـ یک وادی عظیم و یکی دیگر از ابعاد شخصیّت امیرالمؤمنین است... در همه اینها در حدّ اعلاست.

قاطعیّت علی علیه السلام

... قاطعیّت و صلابت در راه حقّ، این خصوصیّت ـ اگر نگوییم مهم ترین ـ حداقل بارزترین خصوصیت زندگی امیرالمؤمنین است. آن چیزی که اوّل از این دستگاه حکومت مشاهده می شود، این است که امیرالمؤمنین بعد از تشخیص حقّ هیچ چیزی نمی تواند جلوی راه حقّ او را بگیرد. ...امیرالمؤمنین از جمله کسانی است که در راه خدا هیچ کس و هیچ چیزی نمی تواند جلوی او را بگیرد و مانع او بشود. آنچه را که تشخیص داد بدون هیچ گونه مبالاتی عمل می کند. اگر به سرتاسر زندگی امیرالمؤمنین نگاه کنید، این خصوصیّت را مشاهده می کنید. قاطعیّت و صلابت از اولِ نشستن بر مسند حکومت، امیرالمؤمنین این قاطعیّت و صلابت را نشان می دهد؛ یعنی حکومت وقتی که به نام خدا و برای خدا و برای اجرای احکام الهی است، باید تحت تأثیر هیچ ملاحظه ای که مخالف با حقّ باشد قرار نگیرد. این آن منطقی است که امیرالمؤمنین دنبال می کرد.

صبر و بصیرت علی علیه السلام

امیرالمؤمنین از اوایل نوجوانی تا هنگام مرگ دو صفت بصیرت و صبر را با خود همراه داشت. بیداری و پایداری او یک لحظه دچار غفلت و کج فهمی و انحراف فکری و بد تشخیص دادنِ واقعیت ها نشد. از همان وقتی که از غارحرا و کوه نور پرچم اسلام به دست پیامبر برافراشته شد... حکومت نبوّت و رسالت آغاز گردید، این واقعیّت درخشان را علی بن ابی طالب علیه السلام تشخیص داد. پای این تشخیص هم ایستاد و با مشکلات آن هم ساخت. اگر تلاشْ لازم داشت آن تلاش را هم انجام داد اگر مبارزه لازم داشت آن مبارزه را کرد. اگر جان فشانی می خواست جان خود را در طَبَق اخلاص گذاشت و به میدان برد. اگر کار سیاسی و فعالیّت حکومت داری و کشورداری می خواست آن را انجام داد. بصیرت و بیداری او یک لحظه از او جدا نشد. دوّم صبر و پایداری کرد و در این راهِ استوار و صراط مستقیم استقامت ورزید. این استقامت ورزیدن، خسته نشدن مغلوب خواسته ها و هواهای نفس انسانی نشدن نکته مهمّی است... همه در این خصوصیت باید سعی کنند که خودشان را به امیرالمؤمنین نزدیک کنند، هرچه همّت و استعدادشان باشد...

مقام علی علیه السلام

درباره مقام امیرالمؤمنین علیه السلام زبان های نوعِ بشر و قدرت و تصویر و ترسیم انسان ها عاجز از ارائه کُنه و حقیقت مطلبند؛ بلکه عاجز از تصوّر آن مقام شامخ و کُنه عظمت آن بزرگوارند. ما با قیاس به معلومات خودمان می توانیم چیزی را بشناسیم و بفهمیم. امیرالمؤمنین علیه السلام از مقیاس های ما خارج است. او را با ذرع و پیمانه ای که برای سنجیدن انسان ها و فضیلت ها و مُحسّنات و زیبایی ها در اختیار ماست، نمی شود سنجید و اندازه گرفت. او بالاتر از این حرف هاست. آنچه که ما می بینیم درخشش آن بزرگوار است که به چشم هر انسانی ـ حتّی دشمنان و مخالفان ـ می آید؛ چه برسد به دوستداران و یا شیعیان... درخشش را می بینند، امّا ابعاد و جزئیات را نمی توانند درک کنند و ببینند.

امام علی علیه السلام در کلام امام خمینی رحمه الله

تواضع علی علیه السلام

امام علی علیه السلام آن کسی است که زمام یک مملکتی ـ که از حجاز گرفته تا مصر و این جاها را، ایران و سایر جاها ـ تحت سلطه او بود و قدرت جسمی و روحی خودش آن طور بود. می بینیم از یکی از این افراد پایین و متوسط، متواضع تر است و این قدرت ها ابدا در روح او تأثیر نکرده؛ برای این که روح این قدر بزرگ است که همه عالم را می گیرد.

علی علیه السلام ، مظهر اسم اعظم

صلوات و سلام بی پایان به رسول اعظم که چنین وجودالهی را در پناه خود تربیت فرمود و به کمال لایق انسانیّت رسانید؛ و سلام و درود بر مولای ما که نمونه انسان و قرآن ناطق است و تا ابد نام بزرگ او باقی است و خود الگوی انسانیّت و مظهر اسم اعظم است.

اهمیّت سلامت دین

علی علیه السلام در وقتی که رسول اکرم به حسب روایت فرمود که تو شهید خواهی شد، به فکر این بود که آیا با سلامت دین [از دنیا می رود] یا نه. سؤال می کند که من هنگام شهادت دینم سالم است؟ می فرماید که بله. آن چیزی که اولیای خدا توجّه به او داشتند سلامت در دین و سلامت نفس بود.

علی علیه السلام ، سرباز گمنام

اساسا سربازان اسلام، اگرچه نامدار باشند، در این جهان گم نامند. نام دارترین سرباز فداکار در اسلام، امیرالمؤمنین است و او گم نام ترین سرباز است. با کدام تفکّر عرفانی، فلسفی، سیاسی و کدام قلم و زبان و بیان، بشر این سرباز گم نام را معرّفی کند و بشناسد و بشناساند؟

جامع اضداد

من درباره شخصیّت حضرت امیر چه می توانم بگویم و کسی چه می تواند بگوید؟ ابعاد مختلفه ای که این شخصیّت بزرگ دارد به گفت وگوی ماها و به سنجش بشری در نمی آید. کسی است که انسان کامل است و مظهر جمیع اسماء و صفات حقّ تعالی است. ابعادش به حسب اسماء حق تعالی باید هزارتا باشد و ما از عهده بیان حتی یکی اش را نمی توانیم برآییم این شخصیّت که جامع تضادّ است، امور متضادّ در او جمع است.

علی یک عالَم بود

حضرت امیر، سلام اللّه علیه، یک نفر نبود؛ همه عالَم بود. همه چیز بود، روی آن جهات معنویّت و واقعیّتی که داشت. انسان مادامی که توجّهش به همین مادیّات دنیا و جهات پایین است یک نفر است. آن هم یک نفر حیوان. ما با حیوانات در این معنا شرکت داریم که همه می خوریم و می خوابیم. این کارهای حیوانی را می کنیم. آنی که امتیاز می دهد شما را و همه ما را از حیوانات آن معانی است که در انسان موجود است. بالقوّه موجود است و باید بالفعل بشود. آن خطّ الهی و روحانی است که در انسان موجود است و باید رشد بدهد. اگر چنانچه آن خطّ معنوی را رشد دادید، یکی تان یک فوج می شوید. یک نفر دیگر نیستند.

موانع حکومت علی علیه السلام

آن چیزی که موجب تأسّف است این است که مجال پیدا نکرد حضرت امیر علیه السلام نگذاشتند مجال پیدا بکند؛ چون حکومتی که حکومت اللّه است در دنیا، به آن نحوی که می خواست خود حضرت امیر علیه السلام ، می خواست پیاده کند تا دنیا بفهمد که اسلام چی آورده است و چه شخصیّت هایی دارد. در آن وقت که حکومت دست ایشان نبود که مجال نبود، آن وقت هم که حکومت دست ایشان آمد باز مجال ندادند. سه تا جنگ بزرگ در زمان ایشان افروختند و مجال این که یک حکومتی که دلخواه او هست برقرار کند نشد.

 علی علیه السلام در کلام دیگران

سلمان فارسی

در توصیف علی علیه السلام از سلمان روایت های زیادی نقل شده است. در یک مورد گفته شده است که سلمان همواره این سخن را در نزد اصحاب بر زبان جاری می کرد: «من علی علیه السلام را بسیار دوست د ارم ؛ زیرا به چشم خود دیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به او می فرمود: «هرکس که تو را دوست دارد دوستدار من است و هرکس که مرا دوست بدارد دوستدار خداست و آن که تو را دشمن بدارد مرا دشمن داشته، و هرکه مرا دشمن بدارد با خدا به دشمنی برخواسته است».

ابوذر غفاری

ابوذر، صحابه شجاع پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، یکی از مدافعان خالص اهل بیت علیهم السلام بود و همیشه از علی علیه السلام حمایت می کرد و فضایل او را برای مردم بیان می نمود. ابوسخیله می گوید: یک سال پس از انجام مراسم حجّ به همراه سلمان به ملاقات ابوذر رفتیم و مدتی در نزد او ماندیم. روزی به ابوذر گفتم: ای ابوذر، من رویدادهایی می بینم و بیم آن دارم که در بین مردم اختلافاتی پدید آید. اگر چنین وضعیت پیش آمد چه توصیه ای برای در سلامت ماندن داری؟ ابوذر در جواب فرمود: «با کتاب خدا و با علی بن ابی طالب بمان؛ زیرا از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم شنیدم که می فرمود: علی نخستین کسی است که به من ایمان آورد و نیز نخستین کسی است که در روز رستاخیز دست در دست من می نهد. او صِدیقِ اکبر و فاروق است که حقّ و باطل را از هم جدا می کند».

عمّار یاسر

نقل می کنند وقتی عمّار متوجّه مخالفت طلحه و زبیر با علی علیه السلام شد، با عده ای نزد آنها رفته، خطاب به آنها گفت: شما دو یار رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم هستید و با امام خویش بیعت کرده، طاعت و نیک خواهی او را پذیرفته اید... پس این خشم گرفتن بر علی از چیست؟ خشم مردان باید برای حق باشد. او را یاری کنید تا خدا شما را یاری کند... در این میا ن عبد الله بن زبیر به سخنان عمّار اعتراض کرد و عمّار با قاطعیّت تمام به او پاسخ داد. آن گاه به زبیر فرمود: ای ابوعبداللّه، به خدا سوگند، اگر همگان با علی علیه السلام مخالفت کنند من با او مخالفت نخواهم کرد و دست من همواره در دست او خواهد بود؛ زیرا علی علیه السلام از آن هنگام که خداوند پیامبرش را برانگیخت همیشه با حقّ بوده است و گواهی می دهم که بر هیچ کس روا نیست دیگری را بر علی علیه السلام مقدّم بدارد».

شیخ عبّاس قمی

محدّث بزرگ معاصر، مرحوم حاج شیخ عباس قمی، برخی از اوصاف امیرالمؤمنین علی علیه السلام را این گونه توصیف می کند: «او داناترینِ مردم بود. جهاد در پیشرفت اسلام و بلایایی که در او رسید بیشتر و بزرگ تر از رنج های همه شرکت کنندگان در غزوات صدر اسلام بود. اعلمیّت آن حضرت بر سایر علما تا بدان جا بود که هیچ مسئله ای برایش مجهول نبد؛ به نحوی که در زمان خلفای پیشین برای رفع تمام مشکلات دینی به او مراجعه می کردند. او سیّد و سرور عابدین و مصباح متهجّدین بود. در حُسن اخلاق بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نظیری برای او نبود. در ایمان به خدا بر همه سبقت داشت. اخطب خطبا و افصح فُصحا بود. کلام او دون کلام خالق و فوق کلام مخلوق بود. او از همه بیشتر رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را دوست داشت».

علامّه طباطبایی

مفسّر بزرگ قرآن، مرحوم آیت اللّه علامّه طباطبایی، درباره ادب علمی علی بن ابی طالب علیه السلام می نویسد: «آنچه برای دانشمندان چشم گیر است. ادب علمی است که انسان در زندگی صاحب نهج البلاغه علی علیه السلام مشاهده می کند. یعنی با آن که در دل، دریایی بی کران از علوم مختلف را انباشته، چگونه در دوران پیامبر اسلام حضرت ختمی مرتبت محمد بن عبداللّه علیه السلام هیچ گونه سخنی در هیچ زمینه ای به زبان نیاورد و تنها در برابر پیامبر اسلام گوش بودند که فقط می شنیدند و این برای یک فیلسوف، بزرگ ترین درس است که باید در هر زمینه ادب علمی خود را حفظ نمایند و اگر به یک ابتکار علمی دست یافت، در برابر استاد اظهار وجود ننماید... این بزرگ ترین درسی است که از نهج البلاغه یک فیلسوف می تواند استفاده نماید».

استاد محمدتقی جعفری

علامّه بزرگ، مرحوم استاد محمدتقی جعفری، مفسر معروف نهج البلاغه، در توصیف علی علیه السلام می نویسد: «سرسلسله خاندان عصمت که پس از پیامبر عظیم الشأن اسلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است تجسّمی است از قرآن مجید؛ آن کتاب الهی که خاتم و جامع همه کتب آسمانی است. آن روز که نهج البلاغه علی بن ابی طالب علیه السلام بی طرفانه و با دقت بررسی شود، از تمامی مکتب های اجتماعی اخلاقی، اقتصادی، [و] فلسفی بی نیاز خواهیم شد. این که امیرالمؤمنین علیه السلام قرآن ناطق و وجودش تبلوری از آن کتاب الهی است از منابع معتبر اسلامی برآمده [و] همانند شعاری بس مقدّس بر چهره قرون و اعصار می درخشد. روایاتی متنوع در منابع اوّلیه اسلام، مخصوصا حدیث مقدّس مساوات امیرالمؤمنین علی علیه السلام با رسولان الهی،... با کمال وضوح اثبات می کنند که علی علیه السلام آن بزرگ بزرگان و آن یگانه نسخه انسان کامل ـ که پس از وجود نازنین محمد مصطفی صلی الله علیه و آله وسلم نظیر او به عرصه هستی گام نگذاشته است ـ تجلّی گاه نمونه همه امتیازات والای پیشوایان معصوم می باشد».

عبدالفتاح عبدالمقصود

وقتی که پس از گذاشتن جسد علی در بستر خاک بازگشتند، از کنار چنان شخص عظیم و عزیزی باز می گشتند که همانند او را در میان انسان ها نمی توان یافت. پرورش یافته دامان محمّد، رازدار و محرّم اسرار او، بر دوش گیرنده مشعل هدا یت، و همتا و همسر دخترش سرور زنان عالم زهرا علیهاالسلام را در خاک گذاشتند و بازگشتند. هنگامی که خبر درگذشت او در میان مردم پخش شد، روزگار در سراسر عمر خود چنان گریه کنندگان و عزادارانی به خود ندید.

دکتر صبحی صالح

استاد صبحی صالح، از استادان دانشگاه لبنان، در مقدمه شرح نهج البلاغه خود، درباره عشق به علی علیه السلام می نویسد: «عشق من به امام علی علیه السلام عشق به اهل بیت پاک و هر مبارز مخلصی است که پرچم اسلام را برافراشته می سازد... معتقدم که ضروری است نهج البلاغه امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در سراسر جهان چاپ و توزیع گردد تا نسل جدید مسلمان از آن بهره مند شود».

شیخ محمّد عبده

شیخ محمّد عبده در مقدمه تصحیح نهج البلاغه خود، درباره سخن علی علیه السلام می نویسد: «کلام امام علی بن ابی طالب، پس از کلام خدای متعال و پیغمبرش، شریف ترین و برترین سخن و سرشارترین کلام از لحاظ مواد و دارای بهترین شیوه است و بیشترین معانی و محتوا را دارد».

جرج جرداق

نویسنده مسیحی، جُرج جُرداق، می نویسد: «نزد حقیقت و تاریخ یکسان است او را بشناسی یا نشناسی. تاریخ و حقیقت گواهی می دهند که او وجدانِ بیدار و قهّار، شهید نامی، پدر و بزرگِ شهیدان، علی بن ابی طالب، فریاد عدالت انسانی و شخصیّت جاویدان شرق است. ای جهان، چه می شد اگر هرچه قدرت داری به کار می بردی و در هر عصری مانند علی را با آن خرد، قلب، زبان و ذوالفقارش به عالم می بخشیدی».

جُبران خلیل جُبران

نویسنده معروف مسیحی لبنان، جبران خلیل جبران، می نویسد: «به عقیده من فرزند ابی طالب نخستین کسی از عرب بود که با روح کلّی جهان ارتباط و پیوستگی یافت و با او هم نشین گشت و شب با او دم ساز بود. او اوّلین کسی بود که لبانش آهنگ نغمه های آن روح را به گوش مردمی می رسانید که پیش از آن، چنان نغمه هایی را نشنیده بودند. از این رو میان راه های پرفروغ گفتار او و تاریکی های گذشته خویش سرگردان شدند. پس هر کس شیفته آن نغمه ها گشت شیفتگی اش وابسته به فطرت است و هر که به دشمنی او پرداخت از ابنای جاهلیّت است. علی از جهان درگذشت، در حالی که شهید عظمت خود شد و نماز میان دو لبش بود و دلش از شوق پروردگار لبریز بود. مرگ علی مانند مرگ پیامبران روشن بین بود؛ همان پیامبرانی که به شهری روی می آوردند و با مردم زمانی زیست می کردند که شایسته آنان نبودند و سرنوشتی جز غربت و تنهایی نداشتند...».

فؤاد جرداق

هرگاه دشواری های زندگی به من فشار می آورد و از رنج روزگار آزرده می شوم، از شدّت اندوه به آستان علی علیه السلام پناه می برم؛ زیرا او پناهگاه هر ماتم و اندوهی است. او همچون رعد بر ستم کاران حمله می کرد و با ضعیفان مهربان بود.

فخر رازی

مفسّر بزرگ کلامی اهل سنت، فخر رازی، درباره علی علیه السلام می نویسد: «هرکس در دین، علی بن ابی طالب علیه السلام را پیشوای خود قرار دهد رستگار می شود؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرموده اند: خداوندا، علی هرگونه باشد حق را بر محور وجودش بچرخان».

توماس کارلایل

توماس کارلایل فیلسوف و نویسنده مشهور انگلیسی می نویسد: «امّا علی، ما را جز این نرسد که او را دوست بداریم و به او عشق بورزیم؛ چه او جوان مردی بلند قدر و بزرگ بود. از چشمه وجدانش مهر و نیکویی سیل آسا سرازیر می گشت. از دلش شعله های نیرومندی و دلاوری زبانه می کشید. شجاع تر از شیر ژیان بود، امّا شجاعتی ممزوج با مهربانی و لطف و دل نرمی... در کوفه ناگهان به حیله کشته شد و شدّت عدالتش موجب این جنایت گشت؛ هنگامی که درباره قاتلش گفت وگو می شد، گفت: اگر زنده ماندم خودم می دانم و اگر درگذشتم کار با شماست، اگر خواستید قصاص کنید ضربت شمشیرش را به یک ضربه سزا دهید و اگر درگذرید به تقوا نزدیک تر است».

نرسیسان

نرسیسان، از علمای مسیحی که در سفارت خانه بریتانیا در بغداد مدّتی مأمور بود، درباره عظمت علمی حضرت علی علیه السلام می گوید: «اگر این خطیب بزرگ، علی علیه السلام در عصر ما، هم اکنون بر منبر کوفه پا می نهاد، می دید که مسجد کوفه با آن همه پهناوری، از سران و بزرگان اروپا موج می زد. می آمدند تا از دریای سرریز دانش او سیراب شوند».

سلیمان کتّانی

دانشمند مسیحی لبنان، سلیمان کتّانی، در توصیف ویژگی های امام علی بن ابی طالب علیه السلام می نویسد: «در میان نخستین مهاجران، علی بن ابی طالب از همه نام دارتر و برتر بود. کسانی که در انجام فتوحات و تحقّق پیروزی نقش عمده ای داشتند بسیار بودند، اما از آن میان علی بن ابی طالب بیش از همه در دل پیامبر جا داشت؛ زیرا تربیت شده او و یار، مشاور، مصاحب جدایی ناپذیر، برادر و همسر دخترش فاطمه زهرا علیهاالسلام بود که از همه کس برای او عزیزتر بود... او نخستین کسی بود که ایمان آورد و تواناترین مدافع دین و دلیرترین مبارز، پایدارترین جنگاور، هوشمندترین حادثه پرداز، شیواگوترین دانشمندِ سخنور و موفق ترین پیکارگر بود».

شِبلی شُمَیّل

طبیب محقق مسیحی، شِبلی شُمَیِّل، درباره علی بن ابی طالب علیه السلام می نویسد: «امام علی بن ابی طالب بزرگِ بزرگان و یکتا نسخه ای است که خاوروباختر، درگذشته و حال، صورت دیگری از آن که مطابق با اصل باشد، به خود ندیده است».

بارون کاردایفو

دانشمند معروف فرانسوی، بارون کاردایفو، می نویسد:

«علی مولود حوادث نبود، بلکه حوادث را او به وجود آورده بود. اعمال او مخلوق فکر و عاطفه و مخیّله خود اوست. پهلوانی بود در عین دلیری دل سوز و رقیق القلب، و شهسواری بود که در هنگام رزم آزمایی زاهدی از دنیا گذشته بود. به مال و منصب دنیا اعتنایی نداشت و در حقیقت جان خود را فدا نمود. روحی بسیار عمیق داشت که ریشه آن ناپیدا بود و در هرجا خوف الهی آن را فرا گرفته بود».

 علی علیه السلام به روایت استاد مطهری رحمه الله

برابری همگان در برابر قانون

علی علیه السلام چه قدر حسّاسیّت نشان می دهد که قانون خدا تعطیل بردار نیست؛ ولو در مورد فرزند خودم. می شنود که عبداللّه بن عباس، پسرعموی عزیز و مورد احترامش (که واقعا هم از جهاتی مرد بزرگی بوده، ولی خوب معصوم نبوده، اشتباهی کرد)، مرتکب خطایی شده. به علی خبر دادند که ابن عباس پسرعموی بزرگ تو، دانشمند و عالم تو، سیاست مدار و مورد اعتماد تو از بیت المال تصرّفی کرده است؛ از آن تصرّفاتی که امروز اصلاً کسی آنها را به حساب نمی آورد. علی علیه السلام نامه ای نوشته که این نامه در نهج البلاغه هست: پسرعباس! من از تو دیگر انتظار نداشتم. به خدا قسم، اگر چنین و چنان بشود و اگر چنین بکنی، با آن شمشیری که به هرکس زدم یکسره به جهنم رفت و حساب و کتابی ندارد، تو را آدم خواهم کرد.

بعد می گوید: پسر عباس! به خدای عالم قسم، اگر حسن و حسین هم چنین کاری بکنند با همین شمشیر می زنمشان.

ردّ تبعیض نژادی

وقتی که میان یک زن عرب و یک زن ایرانی اختلاف واقع می شود و کار به آن جا می کشد که به حضور علی علیه السلام شرف یاب می شوند و علی میان آن دو هیچ گونه تفاوتی قایل نمی شود و مورد اعتراض زن عرب واقع می شود، علی دست می برد و دو مشت خاک از زمین برمی دارد و به آن خاک ها نظر می افکند و آن گاه می گوید: من هرچه تأمل می کنم میان این دو مشت خاک فرقی نمی بینم. علی علیه السلام با این تمثیل عملی لطیف، به جمله معروف رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم اشاره می کند که فرمود: همه از آدم و آدم از خاک است. عرب بر عجم و عجم بر عرب فضیلت ندارد. فضیلت به تقوا است، نه به نژاد و نَسَب و قومیّت و ملیّت. وقتی که همه نسب به آدم می برند و آدم خاکی نژاد است، چه جای ادّعای فضیلت تقدّم نژادی است؟

بخشش کریمانه

امیرالمؤمنین علیه السلام در یک وقت که مقداری خرما از مال شخصی خود در میان فقرا تقسیم می کرد، مقدار نسبتا زیادی برای یک نفری فرستاد که آن شخص هیچ گونه عرض حاجت و اظهاراحتیاجی نکرده بود و اساسا اخلاق شخصی آن مرد این بود که از احدی چیزی نخواهد. مردی به امیرالمؤمنین اعتراض کرد که آن شخص که از تو چیزی نخواسته و عرض حاجتی نکرده و به علاوه یک پنجم این خرما برای او کافی است، تو چرا اصلاً برای او که از تو چیزی نخواسته می فرستی و چرا این قدر زیاد می فرستی؟ سخنی که امیرالمؤمنین علی علیه السلام در جواب این مرد معترض گفت این بود: خدا امثال تو را در میان مسلمانان زیاد نکند. تو چه قدر آدم پست و دونی هستی. من می بخشم و تو بخل می ورزی؟ و به علاوه اگر بنا شود من فقط به کسانی ببخشم که از من تمنّا و تقاضا کرده اند من بخششی نکرده ام... در عوض بذل آبروی کسی چیزی به او بخشیده ام...

زهد علی علیه السلام

علی زاهدِ باهدف است. او مخصوصا وظیفه پیشوایان امّت می داند که با دیگران حداقل هم دردی کنند؛ یعنی اگر نمی توانند به آنها کمک مادی کنند، کمک روحی بکنند؛ چون چشم ضعیفان به پیشوایان امّت است. علی علیه السلام می گفت: من نمی خورم تا همین مقدار بتوانم به روح ضعفای امّت خودم کمک کنم و بگویم اگر شما ندارید بخورید، من هم که دارم نمی خورم تا مثل شما باشم.

عدّه ای آمده بودند به امام صادق علیه السلام اعتراض کردند. فلسفه زهد را نفهمیده بودند. شنیده بودند علی بن ابی طالب علیه السلام در زمان خودش زاهد بوده و خیال می کردند که علی علیه السلام طرف دار این بود که انسان باید در همه شرایط با لباس مندرس زندگی کند و نان جو بخورد. اما این نان جو خوردن فلسفه اش چیست را نفهمیده بودند. امام صادق علیه السلام بود که برای اینها تشریح می کرد تا فلسفه اش را بفهمند علی علیه السلام چرا زاهد بود؟ برای این که می خواست انسان باشد. علی علیه السلام زاهدی نبود که یک گوشه افتاده باشد و اسم انزوا را زهد بگذارد.

سرزنش بی مورد دنی

شخصی در حضور امیرالمؤمنین شروع کرد به مذمّت کردن دنیا. شنیده بود که علی علیه السلام دنیا را مذمّت می کند، ولی نمی فهمید که او (از چه جنبه ای) دنیا را مذمّت می کند. او خیال می کرد که وقتی علی علیه السلام دنیا را مذمّت می کند، مثلاً طبیعت را مذمّت می کند. نمی دانست که او دنیاپرستی را مذمّت می کند. او تو را از نظر پرستش دنیا ـ که ضدّ حقّ پرستی و حقیقت پرستی است و مساوی با نفی همه ارزش های انسانی است ـ مذمّت می کند. وقتی آن مرد دنیا را مذمت کرد علی علیه السلام که ضد دنیاپرستی است و آن را مذمت می کند به سختی برآشفت و فرمود: ای آقای مذمتگر دنیا! ای کسی که فریب دنیا را خورده ای! دنیا تو را فریب نداد؛ تو فریب خوردی. خیلی تعبیر عجیبی است. دنیا کسی را فریب نمی دهد؛ انسان خودش فریب می خورد.

ریشه اخلاق ناپسند

به طورکلی امیرالمؤمنین تمام اخلاق دنیّه را روی حساب پستی نفس می گذارد؛ یعنی ریشه همه اخلاق رذیله را دنائت می داند؛ مثلاً در باب غیبت می گوید: بیچاره ها، ناتوان ها، ضعیف همّت ها، [و] پست ها غیبت می کنند. یک مرد، یک شجاع، یک آدمی که احساس کرامت و شرافت در روح خودش می کند ـ اگر از کسی انتقادی دارد جلوی رویش می گوید؛ یا حدّاقل سکوت می کند. حالا این که بعضی مداحی و تملّق می کنند مطلب دیگری است. پشت سر که می شود، شروع می کند به بدگویی و غیبت کردن. می گوید این منتهای همّت عاجزان است، اراده ناتوانان است، از پستی است، از دنائت است. آدمی که احساس شرافت می کند غیبت نمی کند.

توصیه به مدارا با دشمن

شگفتی های علی علیه السلام و معجزه های انسانی او در این جا ظهور می کند. جزء وصایایش می گوید: با اسیرتان مدارا کنید، و بعد می فرماید: ای اولاد عبدالمطلب، نکند وقتی که من از دنیا رفتم بین مردم بیفتید و بگویید امیرالمؤمنین شهید شد، فلان کس محرّک بود، فلان کس دخالت داشت، و این و آن را متّهم کنید. نمی خواهم دنبال این حرف ها بروید. قاتل من یک نفر است. به امام حسن علیه السلام فرمود: فرزندم حسن! بعد از من اختیار او با توست. می خواهی آزادش کنی، آزاد کن و اگر می خواهی قصاص کنی توجّه داشته باش که او به پدر تو فقط یک ضربه زده است. به او یک ضربه بزن. اگر کشته شد، شد و اگر کشته نشد، نشد. باز هم سراغ اسیرش را می گیرد: آیا به اسیرتان غذا داده اید؟ آیا به او آب داده اید؟ کاسه ای شیر برای مولا می آورند. مقداری می نوشد. می گوید: باقی را به این مرد بدهید...

معیار حقیقت

مردی از صحابه امیرالمؤمنین علیه السلام در جریان جنگ جمل سخت در تردید قرار گرفته بود. او دو طرف را می نگریست. از یک طرف علی را می دید و شخصیّت های بزرگ اسلامی... و از طرفی نیز همسر پیامبر و... در رکاب او طلحه را می دید؛ از پیشتازان در اسلام، مرد خوش سابقه و تیرانداز ماهر میدان جنگ های اسلامی... این مرد در حیرتی عجیب افتاده بود که یعنی چه؟ آخر علی و طلحه و زبیر از پیشتازان اسلام و فداکاران سخت ترین دژهای اسلامند، اکنون رو در رو قرار گرفته اند؟ ... به هرحال این مرد محضر امیرالمؤمنین شرف یاب شد و گفت: آیا ممکن است طلحه و زبیر و... در باطل اجتماع کنند... علی در جواب سخنی دارد. فرمود: ... حقیقت بر تو اشتباه شده. حق و باطل را با میزان قدر و شخصیّت افراد نمی شود شناخت. این صحیح نیست که تو اوّل شخصیّت هایی را مقیاس قرار دهی و بعد حقّ و باطل را با این مقیاس ها بسنجی. فلان چیز حقّ است چون فلان و فلان با آن موافقند... اشخاص نباید مقیاس حق و باطل قرار گیرند. این حقّ و باطل است که باید مقیاس اشخاص و شخصیّت آنان باشند.

اندرز

شخصی آمد خدمت مولای متقیان علی علیه السلام و گفت: یا امیرالمؤمنین، مرا نصیحت کن. علی علیه السلام نصایح زیادی کرد. دو جمله اولش را عرض می کنم... فرمود: نصیحت من به تو این است که از آن کسان مباش که امید به آخرت دارد، اما می خواهد به آخرت بدون عمل برسد. مثل همه ما، ما می گوییم حبّ علی بن ابی طالب کافی است. تازه حب ما حبّ حقیقی نیست. اگر حبّ حقیقی بود عمل هم پشت سرش بود. می گوییم همین وابستگی ظاهری کافی است. ... اگر حب علی بن ابی طالب تو را به عمل کشاند بدان حبّ تو صادق و راستین است. ... ای مرد از آن کسان مباش که احساس نیاز به توبه را در وجود خود دارند، امّا همیشه می گویند: دیر نمی شود، وقت باقی است. برادر، اگر علی بیاید و من و تو هم برویم خدمتش و بگوییم: آقاجان، ما را نصیحت کن، چنین جمله ای به ما می گوید: از آن کسان مباش که امید به آخرت دارد، اما می خواهد به آخرت بدون عمل برسد.

دشمنان علی علیه السلام

سراسر وجود علی، تاریخ و سیرت علی، خلق و خوی علی، رنگ و بوی علی، سخن و گفت وگوی علی درس است و سرمشق است و تعلیم است و رهبری است. هم چنان که جذب های علی برای ما آموزنده و درس است. دفع های او نیز چنین است. ما معمولاً در زیارت های علی و سایر اظهار ادب ها مدعی می شویم ما با دوست دوست تو و دشمن دشمن تو هستیم... علی علیه السلام دو طبقه را سخت دفع کرده است:

1. منافقان زیرک؛ 2. زاهدان احمق.

همین دو درس برای مدعیان تشیّع او کافی است که چشم باز کنند و فریب منافقان را نخورند؛ تیزبین باشند و ظاهربینی را رها نمایند که جامعه تشیع در حال حاضر سخت به این دو درد مبتلاست.

حقیقت توبه

مردی می آید خدمت امیرالمؤمنین استغفار می کند، توبه می کند؛ یعنی صیغه استغفار را جاری می کند. او مثل بسیاری از ما خیال می کرد که توبه کردن یعنی گفتن «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبّی و اَتُوبُ اِلَیْه». امیرالمؤمنین با یک شدّتی به او فرمود: مادرت به عزایت بنشیند. اصلاً تو می دانی استغفار یعنی چه که می گویی «استغفراللّه ربّی و اتوبُ اِلَیه»؟ حقیقت استغفار را می دانی چیست؟ استغفار، درجه مردمان بلندمرتبه است. اصلاً خود توبه، محکوم کردن خود است. بعد حضرت فرمود: استغفار چند اصل دارد. دو تا رکن دارد، دو تا شرط قبول، و دو شرط کمال، و مجموعا شش تا که حالا من برایتان عرض می کنم. فرمود: اوّلین رکن استغفار این است که انسان واقعا از گذشته تیره و سیاه خودش پشیمان باشد؛ دوّم تصمیم بگیرد که در آینده آن گناه گذشته را مرتکب نشود؛ سوم این که اگر حقوق مردم را برعهده و ذمّه دارد ادا بکند؛ چهارم این که اگر فرائض الهی را ترک کرده است، جبران بکند قضا کند.... پنجم این که... گوشت هایی که از معصیت روییده با غصّه و اندوه و توبه آنها را آب بکنی...؛ ششم:... مدّتی باید رنج طاعت را به تن بچشانی...

توصیه به کرامت

علی علیه السلام به فرزندش امام مجتبی علیه السلام می فرماید: پسرجانم! روح خودت را گرامی بدار؛ بزرگوار بدار؛ برتر بدار از هرکار پستی. در مقابل هر پستی فکر کن که روح من بالاتر از این است که به این پستی آلوده بشود. درست مثل آدمی که یک تابلوی نقّاشی خیلی عالی دارد که وقتی لکه سیاهی در آن پیدا می شود. گردی، غباری روی آن می بیند، خودبه خود فورا دستمال بر می دارد آن را تمیز می کند. اگر به او بگویی چرا این کار را می کنی، می گوید حیف چنین تابلوی نقاشی ای نیست که چنین لکه سیاهی در آن باشد؟ حسّ می کند که این تابلوی نقاشی آن قدر زیبا و عالی است که حیف است یک لکه سیاه در آن باشد. علی علیه السلام می گوید: در روح خودت این گونه احساس زیبایی کن، احساس عظمت کن، احساس شخصیّت کن که قطع نظر از هر مطمعی، قطع نظر از هر خیالی، قطع نظر از هر حاجت مادّی ای، اصلاً خودت را بزرگ تر از این بدانی که تن به پستی بدهی.

دعای بی نیازی از مردم

شخصی در حضور حضرت امیر به این تعبیر دعا کرد: خدایا، مرا محتاج خلق خودت نگردان. حضرت فرمود: دیگر این طور نگو. عرض کرد: پس چه بگویم؟ فرمود: بگو خدایا، مرا محتاج بَدان خلق خودت قرار نده و منظور این است که جمله اوّل نشدنی است؛ زیرا نحوه خلقت انسان، این طور است که همواره در پیشبرد زندگی دنیایی خودش به دیگران نیازمند است.

 امام علی علیه السلام : پیام های اقتصادی امام علی علیه السلام (فقر 3)

راه مبارزه با ناداری

پدیده فقر نیز همانند تمام پیش آمدهای زندگی ناشی از عواملی است که در صورت شناخت درست و به موقع آنها می توان از وقوع آن پیش گیری کرد. از آن جا که برخی افراد در نتیجه زیاده روی در مصرف دچار فقر می شوند، یکی از مهم ترین راه های مبارزه با پدیده فقر، چه در زندگی فردی و چه در نظام زندگی اجتماعی، پرهیز از زیاده روی در مخارج و رعایت قناعت و میانه روی است. امروزه بررسی ها این مسئله را به خوبی روشن ساخته است. جوامعی بیشتر از پدیده فقر رنج می برند که میان درآمدها و هزینه های آنها هماهنگی وجود ندارد. چنین جوامعی به مسائلی چون توسعه نیافتگی و ورشکستگی اقتصادی دچار می شوند. علی علیه السلام در وصیّتی که به امام حسن علیه السلام نوشته اند به این مطلب تصریح دارند: «هرکه میانه روی کند هرگز هلاک نشود و هرکه زهد را پیشه خود سازد، دچار فقر نمی گردد».

استمداد از خدا

در مبارزه با تنگ دستی، علاوه بر کار و تلاش، میانه روی و داشتن برنامه برای هماهنگ ساختن درآمدها و هزینه ها، یاری خواستن از درگاه الهی را نباید فراموش کرد؛ چرا که انسان هیچ گاه از یاری خداوند بی نیاز نخواهد بود. علی علیه السلام در کمک خواهی از خداوند می فرمایند: «از پروردگار عالم یاری می طلبم، چرا که همواره به یاری او نیازمندم. کسی که خدا او را هدایت کند هرگز گم راه نمی شود و آن که خدا با او دشمنی کند نجات و رهایی نمی یابد و کسی که خدا او را بی نیاز گرداند، هرگز نیازمند و نادار نمی شود».

بذل و بخشش و تنگ دستی

گاهی چنین تصوّر می شود که یکی از عوامل پیدایش یا تشدید فقر بذل و بخشش مال به دیگران است. گرچه زیادروی در هر کاری، حتی کارهای پسندیده ای چون صدقه دادن و بذل و بخشش کردن، سبب بروز نارسایی هایی می گردد، امّا حقیقت این است که در بینش اسلامی یکی از مهم ترین راه های جلوگیری از پیدایش تنگ دستی، انجام دادن کارهای نیک و بخشش نمودن به نیازمندان در حدّ معقول است. علی علیه السلام درباره چگونگی درمان فقر می فرمایند: «تنگ دستی را با صدقه دادن و بخشش به دیگران درمان کنید».

قناعت

در مجموعه رهنمودهای علی علیه السلام در مورد چگونگی مبارزه با پدیده فقر به توصیه های بسیاری برمی خوریم. در این میان بر اموری چون قناعت و راضی بودن به قسمت و شکیبایی بیش از سایر امور تاکید شده است؛ چرا که اگر انسان به روزیِ مقدّر خشنود، و اهل قناعت باشد و صبر را پیشه خود سازد، از عوارض منفی فقر در امان می ماند و از امتحان الهی سربلند بیرون می آید. علی بن ابی طالب علیه السلام تصریح دارند که این سه کار بیشتر از دیگر امور موجب ریشه کن شدن فقر می گردند و می فرمایند: «هیچ مالی فقرزُداتر از قناعت و خرسندی به روزی معین شده نیست.... و شکیبایی همانند سپری است که آدمی را از آثار سوء تهی دستی حفظ می کند».

زینت تنگ دستی

تنگ دستی، به هر دلیل که پیش آید، موجب نمی گردد که انسان بدون در نظر گرفتن ارزش انسانی به هر کاری دست بزند و ارزش ها و فضیلت اخلاقی را زیرپا بگذارد. در فرهنگ اسلامی به افرادی که به هر دلیل با پدیده فقر روبرو هستند رهنمودهایی شده است که می توانند با رعایت آنها تا حدود زیادی از آثار منفی این پدیده شوم، خود را درامان نگه دارند.

علی علیه السلام علاوه بر توصیه به شکیبایی سفارش می کنند: در زمان گرفتار شدن به تنگدستی در حد توان آن را به دیگران اظهار نکنید؛ چرا که هرکس فقر خود را اظهار کند منزلت خویش را در نظر مردم پایین می آورد و گذشته از آن خویشتن داری و حفظ عزّت نفس و مناعت طبع، زیور فقر است و می توان از طریق آن تلخی های ناشی از تنگ دستی را از بین برد.

فقر و عزّت نفس

از جمله آثاری که ممکن است آدمی به دنبال فقر دچار آن گردد، طمع داشتن به مال دیگران است که گاهی موجب نادیده گرفتن عزّت نفس و شأن و منزلت فرد گردد. تعالیم الهی اسلام بر ضرورت حفظ عزّت نفس و چشم پوشی از مال دیگران و تن ندادن به خواری در مقابل مال دنیا بسیار تاکید شده است. علی بن ابی طالب علیه السلام در این باره می فرمایند: «چه نیکوست فروتنی افراد توانگر در برابر افراد تنگ دست برای به دست آوردن پاداش الهی و نیکوتر از آن بی اعتنایی و حفظ عزّت نفس افراد تنگ دست در برابر ثروتمندان و توانگران است که این کار را با انگیزه توکّل به خدا و اعتماد به عنایت و الطاف او انجام دهند».

ناامیدی و تنگ دستی

گاهی در نتیجه غفلت از یاد خدا و فراموش کردن این واقعیت که تمام پیش آمدهای زندگی با هدف آزمایش انسان به وقوع می پیوندند، افراد به هنگام آزموده شدن با فقر به جای شکیبایی و در پیش گرفتن شیوه های درست مبارزه با فقر، دچار ناامیدی می شوند و ازهرگونه تلاش برای برطرف ساختن آن خودداری کرده، سستی می ورزند. این کار به تدریج ضمن تضعیف باورهای دینی آدمی، زمینه های اعتماد به نفس و خودباوری او را از بین می برد و در نتیجه بستر هرگونه انحطاط اخلاقی و تن دادن به پستی از جمله ناامیدی از الطاف خداوند در وجود انسان فراهم می گردد. علی علیه السلام می فرمایند: «چونان کسی مباش که چون توانگر شود به سرمستی و گناه آلوده می شود و اگر تنگ دست گردد، به نومیدی گراید».

نکوهش فقرِ نفس

برای فقر مراتبی ذکر می شود از جمله آنهاست: نداشتن ضروریات زندگی، فقر وجودی نظیر نیاز انسان به خالق و فقر نفس که عبارت است از آزمندی نسبت به مال مردم و سیری ناپذیری نفس آدمی. از میان انواع فقرها فقر نفس خطرناک ترین آنهاست چون آن که به این گونه از فقر گرفتار است اگر دنیا را داشته باشد هم چنان احساس بی نیازی نمی کند و همواره چشم به مال دیگران دارد. علی علیه السلام از فقر نفس به عنوان بزرگ ترین بلا و بدترین نوعِ فقر یاد کرده، می فرمایند: «بزرگ ترین گرفتاری انسان فقر نفس است. بدترین نوع فقر، فقر نفس است».

فقر ایمان

انسان در طول زندگی با انواع فقر روبه رو می شود؛ گاهی به فقرمالی، گاهی به فقردانش، و در مواقعی هم به فقر ایمان و عقیده دچار می گردد. گرچه هرکدام از این گرفتاری ها آثارسوءِ فراوانی در زندگی دارند، امّا از آن جا که حیات واقعی انسان در گرو عقاید و اعتقادات اوست و سعادت و شقاوت به مدد آن رقم می خورد، از میان تمام ناداری ها فقر ایمان بسیار زیان بارتر است. بر این اساس وقتی شخصی از مولای متقیان امیرالمؤمنین علی علیه السلام سؤال کرد که «بدترین نوع فقر کدام است؟»، آن حضرت فرمودند: «کفرِ بعد از ایمان بدترین و سخت ترین نوع فقر است».

فقری که بهتر از بی نیازی است

گرچه تنگ دستی آثار بسیار سوئی در پی دارد و انسان را نه تنها از به جا آوردن برخی وظایف فردی و اجتماعی و دینی و اخلاقی باز می دارد و در مواردی هم موجب آلوده شدن او به گناه و گرایش به کارهای ناپسند می شود، با این همه در مقایسه آثار و زیان های فقر با آثار و پی آمدهای ناشی از سرمستی ثروت معلوم می گردد که فقر از ثروتمندی کم زیان تر است؛ چون اغلب افراد در تنگ دستی بیشتر به خدا توجّه پیدا می کنند و به یاد او می افتند و در مقابل بسیاری از انسان ها به سبب احساس توانمندی و برخورداری از ثروت به نافرمانی خدا مبتلا می شوند. علی علیه السلام در ضمن دو بیت در این باره می فرمایند: «دلیل برتری فقر بر توانگری این است که مردمِ بسیاری به سبب توانگری، خدا را نافرمانی می کنند».

فقر و توانگری واقعی

در فرهنگ اسلامی فقر و توان گری حقیقی را با میزان برخورداری از ثروت نمی سنجند، بلکه با مقدار اعمال نیک و بد و شدت و ضعف ایمان مشخص می نمایند. بر این اساس هرکس که از پایبندی به احکام الهی و آراستگی به فضایل اخلاقی و انسانی بیشتری برخوردار باشد به گونه ای که از تمام موانع رشد و کمال و هواهای نفسانی در دنیا به سلامت عبور کند و در مقابل زرق و برق دنیا حقیقت انسانی خویش را فراموش ننماید و از آلودگی ها درامان بماند، در فرهنگ اسلامی انسان توانگر به شمار می آید. امّا در مقابل، کسی که بر اثر غفلت و فراموش کردن منزلت خلیفة اللهی خود به انواع آلودگی ها مبتلا گشت تنگ دست خوانده می شود. علی علیه السلام می فرمایند: «توانگری و تهی دستیِ واقعی آن گاه معلوم می شود که اعمال انسان ها به پیشگاه خدا عرضه شود».

فقر بهتر از غنای منفی

گرچه ناداری به دلیل آثار و نتایج زیان باری که دارد از دید فرهنگ اسلامی امرنامطلوبی به حساب می آید، امّا این امر ناشی از دست آوردهای منفی است که در نتیجه فقر متوجّه شخصیّت انسان می گردد. بر این اساس اگر ثروت بیشتر نیز چنین تأثیری در پی داشته باشد، آن نیز نامطلوب محسوب می شود. از این رو چون آثار زیان بار ثروت گاه بسیار بیشتر از تهی دستی است، در جهان بینی اسلامی در چنین مواردی فقر از ثروتمندی و برخورداری بهتر است. حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام به صراحت می فرمایند: «فقرِ کمرشکن و سخت بسیار زیباتر از دارایی رسواکننده است».

سرزنش فقر

فقر و دارایی از جمله روش های آزمایش انسان است تا میزان شکیبایی و پایبندی ارزش های انسانی و اخلاقی، از قبیل هم دردی با هم نوعان و بخشش به گرفتاران معلوم گردد. بر این اساس نه انسان فقیر و نادار شایسته است که از شکیبایی عدول کند و به اظهار نارضایتی و ناسپاسی بپردازد و نه افراد پول دار حقّ دارند که به فقرا به دیده حقارت بنگرند. امام علی بن ابی طالب علیه السلام در این باره می فرمایند: «برادران تهی دست خود را تحقیر نکنید؛ زیرا کسی که مومنی را حقیر شمارد خداوند عزّ و جلّ هرگز در بهشت او را با برادر مؤمنش جمع نخواهد کرد، مگر این که چنین کسی از کرده خود پشیمان شود و توبه نماید».

اهمیّت دلجویی از تنگ دستان

یکی از سفارش های اکید اسلامی رسیدگی به مشکلات مستمندان و بینوایان است تا آنان احساس حقارت نکنند و از حضور در صحنه های مؤثّر اجتماعی خودداری ننمایند، علی علیه السلام می فرمایند: «بدا به حال افرادی که مستمندان و بینوایان رانده شده و وامداران و در راه ماندگان، در پیشگاه خداوند خصم او باشند».

زیور فقر

هنگامی که فرد که از توانمندی و امکانات مالی بیشتری برخوردار است، رسیدگی به مشکلات مستمندان و برطرف ساختن نیازهای شدیدمالی آنها از جمله وظایف مهمّ او محسوب می شود و در صورت کوتاهی از این کار در پیشگاه الهی مسئول خواهد بود. همین طور اگر کسی برطبق مصلحت و مشیت الهی دچار تنگ دستی شد علاوه بر تلاش برای برطرف کردن فقر، باید شکیبایی پیشه سازد و لحظه ای از مناعت طبع و خویشتن داری غفلت ننماید. علی بن ابی طالب علیه السلام در اشاره به این تکلیف می فرمایند: «خویشتن داری و عفیت بودن زیور فقر است».

برخورد شیطان با فقیر و غنی

از آن جا که شیطان اغلب نقشه های خود را به وسیله کسانی اجرا می کند که از امکانات بیشتری برخوردارند لذا افراد متمکنّ و برخوردار بیشتر از دیگر افراد در معرض تهدیدهای شیطان قرار دارند. حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در روایتی این حقیقت را با این تعبیر مورد اشاره قرار می دهند:

«فقیرِ راضی به مصلحت و مشیّت خداوند از دام های ابلیس رهایی می یابد، ولی توانمندْ همواره در خطر گرفتار گشتن به دام های فریب دهنده ابلیس قرار دارد».

حدیث هایی ک`وتاه درباره تنگ دستی

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

زیان فقر پسندیده تر از آثارشوم ثروتمندی است.

قناعتِ تنگ دست مایه بی نیازی اوست.

هرکه فقر از او دست برنمی دارد، جمله «لا حُولَ ولا قُوةَ الاّ باللّهِ العلیِّ العظیم» بیشتر بگوید.

چه بسیار افراد فقیری که به دلیل غنای روحی از همه انسان های توانمند بی نیازترند.

هرکس دوستدار سلامت است باید فقر را بزگزیند و هرکه دوستدار آسایش است باید دل کندن از دنیا را اختیار کند.

هیچ فقری چون نادانی نیست.

بزرگ ترین فقر، کم خردی است.

شکیبایی در برابر فقر توأم با عزّت زیباتر از توانگری همراه با خواری است.

میلاد خورشید کعبه

میلادنورمبارک...

پدر علی علیه السلام

پدر بزرگوار علی بن ابی طالب علیه السلام ، حضرت ابوطالب، یکی از ده فرزند عبدالمطلب است. وی حدود 54 سال پیش از بعثت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم به دنیا آمد و در سال دهم بعثت در 64 سالگی دیده از جهان فرو بست. حضرت ابوطالب علیه السلام در ایّام بسیار دشوار سال های اوّل نبوّت با تمام وجود از حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم حمایت کرد و در سال سوم بعثت در مجلسی که به منظور دعوت از خویشاوندان پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم تشکیل شده بود، با اخلاق و قاطعیّت تمام خطاب به حاضران فرمود: «تا جان در بدن دارم از محمّد صلی الله علیه و آله وسلم دفاع می کنم». نقل می کنند به برکت ارشاد و هدایت روشنگرانه او بود که برادرش حضرت حمزه و فرزندش جعفر اسلام را پذیرفتند. پس از رحلت ابوطالب رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم با پای برهنه در حالی که می گریستند به دنبال جنازه عمو روان بودند و با این جملات از او یاد می کردند: عموجان، در کودکی مرا تربیت کردی؛ در یتیمی کفالتم نمودی، و در بزرگ سالی به یاری ام برخاستی؛ خداوند به تو پاداش خیر دهد.

مادر علی بن ابی طالب علیه السلام

مادر گرامی امیرمؤمنان علی علیه السلام ، فاطمه دختر اسدبن هاشم بن عبدمناف است. وی در دوران کودکی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مدتی عهده دار تربیت او بوده است و به این خاطر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم ضمن گرامی داشت او، از وی با تعبیر مادر یاد می کردند. فاطمه بنت اسد اوّلین زن هاشمی است که پس از رحلت خدیجه علیهاالسلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ایمان آورد و در ماجرای هجرت به مدینه به همراه علی علیه السلام عازم مدینه شد. نقل می کنند پس از رحلت فاطمه بنت اسد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خود متصدّی تجهیز او شدند. او را با پیراهن خود کفن کردند و بر او نماز گزاردند و پیش از دفن او، وارد قبرش شده، با این عبارات او را دعا کردند: «پروردگارا، مادرم فاطمه بنت اسد را مورد رحمت و مغفرت خودت قرار بده و حجّت را بر او تلقین فرما».. از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم سؤال کردند: شما درباره هیچ کس این گونه که با فاطمه رفتار کردید، رفتار نکرده اید. علت آن چیست؟ آن حضرت فرمودند: «چون هیچ کس بعد از ابوطالب همانند فاطمه بنت اسد به من نیکی نکرد».

وقایع تولّد علی علیه السلام

چون زمان تولّد علی علیه السلام فرا رسید، فاطمه بنت اسد خود را به کنار کعبه رساند. پس از طواف دست نیاز به درگاه خداوندمتعال بلند کرد و با اخلاص کامل و خضوع و خشوع فراوان از خدا خواست تا ولادت فرزندش را بر او آسان نموده و او را برای همگان مبارک گرداند. فاطمه بنت اسد فرمود: «پروردگارا، من به تو و به همه پیامبران و آنچه آنها از طرف تو آورده اند ایمان دارم. من سخن جدّم حضرت ابراهیم خلیل الله علیه السلام را تصدیق می کنم؛ بزرگ مردی که خانه کعبه را بنا نهاد... خداوندا، به حق و حرمت همه پیامبرانی که آنها را برای هدایت مردم برگزیده ای و به حق فرشته هایی که مقرّب درگاه تو هستند و به احترام بنیان گذار کعبه، حضرت خلیل الرحمان، و به شکوه و عظمت کودکی که به من عنایت فرموده ای و اینک لحظات تولد او فرا رسیده است ـ خداوندا، ولادت او را بر من آسان ساز».

مهمان کعبه

یزید بن قعنب می گوید: با عباس پسر عبدالمطلب و گروهی از قبیله عبدالعزّی در کنار کعبه نشسته بودیم که دیدیم فاطمه بنت اسد به نزدیک کعبه آمد و مشغول طواف و نیایش شد... لحظاتی از نیایش فاطمه می گذشت که ما به چشم خود دیدیم دیوار خانه کعبه از پشت یعنی سمت «مستجار» شکافته شد و فاطمه از آن جا به درون خانه خدا رفت و بلافاصله شکاف دیوار به هم آمد و به صورت نخست شد. ما به دنبال این پیش آمد سعی کردیم تا در خانه کعبه را که قفل بود باز کنیم، اما میّسر نشد. با مشاهده این وقایعِ شگفت دانستیم که در این کار حکمتی وجود دارد. لذا دست از تلاش برداشتیم. روز چهارم ناگهان دیدیم فاطمه بنت اسد از درون کعبه بیرون آمد، در حالی که فرزندش علی علیه السلام را بر روی دست داشت. انبوه مردم حیرت زده که در آن جا گرد آمده بودند، به سوی وی دویدند. گفت: «ای مردم خداوند مرا این فضیلت داد که فرزندم در کعبه دیده به جهان گشاید...».

زمان و مکان تولد

حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام ، بنابر مشهورترین روایات علمای بزرگ شیعه و سنی، در صبح روز جمعه سیزدهم رجب، ده سال قبل از بعثت در مکّه معظّمه در داخل کعبه متولّد شد. آری، او در مقدّس ترین مکان ها، در بهترین ماه ها، و بهترین ساعت ها، یعنی صبح روز جمعه ماه رجب، دیده به جهان گشود. این روایت با توجّه به معتبرترین کتاب های علمای بزرگ اسلامی قطعی است. مرحوم علاّمه امینی رحمه الله در جلد ششم الغدیر این موضوع را از شانزده کتاب معتبر اهل سنت نقل می کنند. ابن صباغ مالکی دراین باره می نویسد: فرزند پاک، از نسل پاک، در جای پاک به دنیا آمد چنین شکوهی از چه کسی دیده شده است؟ شریف ترین مکان حرم مسجدالحرام است و شریف ترین مکانِ مسجدالحرام کعبه است. هیچ کس جز علی در کعبه دیده به جهان نگشود. بنابراین فرزند کعبه دارای شریف ترین مقام هاست... حاکم در مستدرک صحیحین می گوید: اخبار ولادت علی علیه السلام در کعبه متواتر است؛ یعنی به قدری در این باره روایت بسیار است که انسان یقین به صحت آن پیدا می کند.

نام گذاری

درباره چگونگی انتخاب نام علی علیه السلام برای حضرت امیرمؤمنان نظریه های مختلفی ذکر شده است. مادر آن حضرت وقتی بعد از تولّد فرزندش می خواست از کعبه خارج شود، این صدا را از سروش آسمانی شنید که خطاب به او می گفت: «ای فاطمه نام این کودک را علی بگذار؛ چرا که او بلندمرتبه است و خداوند متعال می فرماید: من نام او را از اسم خودم برگزیده ام. او را به اخلاق خود آراسته ام. او همان کسی است که خانه ام را از بت ها پاک خواهد کرد». سپس همان صدای آسمانی گفت: «خوشا به حال کسی که او را دوست بدارد و از فرمانش پیروی کند و وای بر کسی که او را دشمن داشته، از فرمانش سرپیچی کند».

دیدگاه دیگر آن است که وقتی فاطمه بنت اسد فرزند خود را به دنیا آورد، ابوطالب علیه السلام فرزند خود را در آغوش گرفت و نام او را علی گذاشت. و دراین باره یک بیت شعر به این مضمون سرود: «من او را علی نامیدم تا عزّت و سربلندی و افتخار برای او دوام یابد».

کنیه های علی علیه السلام

در فرهنگ اسلامی علاوه بر اسم و لقب در نامیدن اشخاص، از کنیه نیز استفاده می کنند. کنیه ـ که معمولاً با کلمه اَب و اُم شروع می شود ـ به منظور احترام و بزرگ داشت فرد برگزیده می شود.

براین اساس برای امام علی علیه السلام کنیه هایی ذکر شده است که از جمله آنهاست: ابوالحسن، ابوالریحانتین (پدر دو نوگل رسول خدا)، ابوالسّبطین (پدر دو نوه پیامبر خدا)، ابوتراب (انسان بسیار متواضع و زاهد)، ابوالایتام (پدر یتیمان)، ابوالائمه (پدر امامان)، ابوالمساکین (چون علی علیه السلام سرپرستی محرومان را به عهده داشتند و شبانه برای آنها غذا و آذوقه حمل می کردند)، ابوالحسنین(پدر امام حسن و امام حسین) ابوالاَرامِلِ (پدر و سرپرست بیوه زنان و بی کسان)، ابوالشهداء، ابوالعِتْرَةِ و ابوالنُورَینِ.

لقب های امیرالمؤمنین علی علیه السلام

برای حضرت امیر علیه السلام ده ها لقب در دعاها و جز آن ذکر کرده اند که هر یک از آنها به بخشی از فضیلت ها و بُعدی از شخصیت بی نظیر آن حضرت دلالت دارند. آن حضرت را ولی المتّقین لقب داده اند چون مولا و پیشوای پرهیزگاران بود. او را یعسوب الدین گفته اند چون شجاعانه در حسّاس ترین روزگار به پاسداری از دین همّت گماشت و همین طور او را مرتضی نامیده اند چون رفتار و کردار آن حضرت موردپسند خدا و رسول بود. از دیگر لقب های معروف آن حضرت است: صدّیق (بسیار راست گو)، اسداللّه (شیرخدا)، امام التُّقی (پیشوای پرهیزگار) امین اللّه (امین خدا)، حبیب اللّه (دوست و محبوب خدا)؛ حیدر (شیر بیشه ایمان)؛ صفوة اللّه (بنده خالص خدا) مظهر العجایب (نشانه شگفتی ها)، کهف الوری (پناه گاه خلق خدا)، کاشف الکرب (برطرف کننده غم و اندوه).

علی علیه السلام در آغوش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم

یکی از افتخارات حضرت علی علیه السلام آن است که از همان روزهای اوّل تولّد مورد توجه کامل رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بوده است و پرورش یافته دامن آن حضرت به حساب می آید. در همان روزهای نخست ولادت، رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم گهواره او را در کنار رختخواب خود قرار داده، به او رسیدگی می کردند و چون چهارسال قبل از بعثت خشک سالی عجیبی در مکه پدید آمد، در نتیجه ابوطالب علیه السلام که فرزندان بیشتری داشتند از رسیدگی به همه آنها ناتوان شده بود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به خاطر کمک به عموی خود برای همیشه علی علیه السلام را به خانه خود منتقل کردند و تربیت و پرورش او را عهده دار شدند. لذا علامه کراجکی می نویسد: «رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بیشتر اوقات تربیت علی علیه السلام را عهده دار بود و در خواب و بیداری از او مراقبت می کرد».

محبت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به حدّی بود که نقل می کنند: وقتی فضل بن عباس از عباس عموی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سؤال می کند: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم کدام یک از پسران خود را بیشتر دوست می داشت، در پاسخ گفت: علی بن ابی طالب را. گفت: علی که پسر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نبود؟ عباس پاسخ داد: زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم علی علیه السلام را از همه فرزندانش بیشتر دوست داشت و از همه آنها به او مهربان تر بود.

علی علیه السلام ، مظهر اسلام

کسانی که در ابعاد مختلف شخصیت و خصوصیات اخلاقی حضرت علی علیه السلام بیشتر تعمّق کرده اند، او را معجزه اسلام دانسته و تصریح کرده اند اگر اسلام و محمّد را معجزه ای جز علی نبود همان برای حقّانیت اسلام کافی بود. او قرآن ناطق و بیش از هرکس با قرآن آشنا بود و وحی در تمام وجود او ریشه دوانده بود. مرحوم آیت الله سیدمحمدصادق صدر می گوید: شیوه تربیت علی و مقام والای او بزرگ ترین دلیل نبوّت پیامبر و درستی رسالت آسمانی اوست. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دو معجزه دارد: یکی علی و دیگری قرآن.

ابن حجر عَسْقَلانی از علمای بزرگ اهل سنت دراین باره می گوید: او مجسمه قرآن است و به اسرار و حقایق آن آگاهی دارد.

علی علیه السلام نخستین مردمؤمن

تمام علمای بزرگ شیعه و سنّی اتفّاق نظر دارند که وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در چهل سالگی به نبوّت مبعوث شدند. علی علیه السلام بیش از ده سال سن نداشت. وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نبوّت خود را اظهار کرد نخستین فردی که به او ایمان آورد همسرش حضرت خدیجه علیهاالسلام بود و از مردان علی علیه السلام اولین کسی بود که به او ایمان آورد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام از این واقعه به صورت های گوناگون و در مناسبت های مختلف یاد کرده است. در یک جا می فرماید: «من بر فطرت یگانه پرستی تولّد یافتم و در ایمان و هجرت بر دیگران پیشی گرفتم». در جای دیگر فرمود: «پروردگارا، من نخستین کسی هستم که به حق رسیدم و آن را پذیرفتم و هیچ کس جز رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در نماز خواندن بر من پیشی نگرفته است».