مقدمه

سعادت يا نيك‏بختى، نامى است كه معمولا انسان‏ها به مطلوب نهايى خود مى‏دهند؛ اما به رغم توافقى كه در ناميدن مطلوب نهايى به سعادت دارند، در تعريف آن بر يك عقيده نيستند . به گفته ارسطو، گروهى آن را لذت و كامجويى مى‏پندارند و گروهى شرف و حرمت اجتماعى، و حكيمان آن را نظرپردازى و انديشيدن به واقعيت‏هاى غايى هستى مى‏دانند. افزون بر اين، گاهى يك شخص، ديدگاه‏هاى مختلفى درباره سعادت مى‏يابد؛ مثلا هنگام بيمارى، سعادت را سلامتى، هنگام فقر و تنگدستى آن را پول و ثروت و ... مى‏داند. ⁽¹⁾ اما دشوارى شناخت سعادت، نبايد ما را از تلاش براى درك آن بازدارد؛ زيرا هر اقدامى بدون آن مانند تيراندازى در تاريكى است، كه در آن اميدى به اصابت نيست.

از مسائل مهم و بحث‏انگيز درباره سعادت، در فلسفه اخلاق جديد به‏ويژه در بحث از نظريه ارسطويى سعادت، موضوع بسيط يا مركب‏بودن آن است. ابتدا ويليام هاردى از دو اصطلاح «غايت جامع» ⁽²⁾ و «غايت غالب» ⁽³⁾ براى اشاره به اين موضوع بهره گرفت كه مورد توجه فيلسوفان اخلاق نيز قرار گرفت. ⁽⁴⁾ براساس تفسير«غايت جامع»، سعادت مفهومى است كه بيش از يك مؤلفه دارد كه هركدام به‏استقلال، سازنده آنند. ⁽⁵⁾ ولى براساس تفسير «غايت غالب»، تنها يك چيز است كه سعادت را مى‏آفرينند و هر چيز ديگرى هم كه به نام سعادت خوانده شود، مقدمه يا وسيله‏اى است كه ما را به آن مؤلفه بسيط مى‏رساند؛ ولى خود سزاوار عنوان سعادت نيست.

برخى از شارحان ارسطو، وى را معتقد به تفسير «غايت غالب» مى‏دانند و مى‏گويند: «سعادت از نظر ارسطو فقط در نظرپردازى و شهود حقايق عالم هستى است ⁽⁶⁾ و حتى فضيلت‏هاى اخلاقى هم براى كمك به آن، داراى ارزش هستند.» ⁽⁷⁾ .در جهان اسلام نيز برخى از متفكران بزرگ مانند فارابى و ابن‏سينا در شمار معتقدان به تفسير «غايت غالب» به حساب آمده‏اند؛ زيرا از ديدگاه آنان، سعادت فقط در اتصال به عقل فعال و استغراق در شهود عالم ملكوت است و هر چيز ديگرى تنها در صورت كمك به اين حالت، درشمار مطلوب‏هاى آدمى قرار مى‏گيرد و هرگز تاب هم‏ارزى با آن را ندارد. ⁽⁸⁾ در مقابل، برخى از شارحان ارسطو، وى را مدافع تفسير «غايت جامع» از سعادت مى‏دانند؛ زيرا به گزارش آنان، ارسطو سعادت را داراى دو مؤلفه و يا ـ برحسب برخى تفسير ها ـ بيش‏تر مى‏داند كه هركدام ارزش استقلالى دارند اكثر شارحان طرفدار تفسير جامع، تعداد مؤلفه‏هاى سعادت را دو چيزى مى‏دانند كه عبارت است از «فعاليت اخلاقى» و «فعاليت عقلى».

شايد بتوان ديدگاه امام على‏عليه السلام را درباره سعادت، نوعى تفسير غايت جامع دانست؛ زيرا از ديدگاه امام، سعادت داراى مؤلفه‏هاى متفاوت و مختلفى است كه داراى ارزش استقلالى است؛ به‏طورى كه فقدان هريك از اين مؤلفه‏ها به سعادت آدمى آسيب مى‏رساند.

اينك مؤلفه‏هاى سعادت را در انديشه امام على‏عليه السلام برحسب ترتيب اهميت، به‏اختصار بر مى‏شماريم.

مؤلفه‏هاى سعادت در انديشه امام‏على‏عليه السلام

.1 خيرات بيرونى

در كلام امام على‏عليه السلام اشاره‏هايى به آنچه ارسطو «خيرات بيرونى» ⁽⁹⁾ مى‏نامد، وجود دارد. مراد ارسطو از خيرات بيرونى، مزايا و برترى‏هايى مانند ثروت، زيبايى، شهرت خوب، حسب و نسب و...است كه خارج از روح آدمى و معمولا غير اختيارى بوده، به بدن يا موقعيت اجتماعى او مربوط است. ⁽¹⁰⁾ حضرت على‏عليه السلام از زيبايى، كه يكى از خيرات بيرونى است، به عنوان كم‏ترين حد سعادت نام مى‏برد: الصورة الجميله اقل السعادتين، ⁽¹¹⁾ و يا به تعبير ديگرى آن را آغاز مرز و حريم سعادت مى‏داند: حسن الصورة اول السعادة ⁽¹²⁾ و درباره شهرت خوب مى‏فرمايند كه عنوان و سرآغاز كتاب سعادت انسان با مدح و ثناى ديگران از او رقم مى‏خورد: عنوان صحيفة السعيد حسن الثناء عليه ⁽¹³⁾ . روايت‏هاى ديگرى نيز هست كه داشتن همسرى زيبا يا خانه‏اى فراخ را از مؤلفه‏هاى سعادت آدمى شمرده‏اند.

يكى از مهم‏ترين خيرات بيرونى، وجود محيط اجتماعى مناسب است. انسان هرچند اسباب رفاه و نيكبختى را داشته باشد، اگر دوستان و برادران خود را در رنج و تيره روزى ببيند، نمى‏توان گفت كه او خوشبخت است. امام على‏عليه السلام مى‏فرمايند كه نمى‏توان برادران خود را در رنج ديد و سعادتمند بود: ما سعد من شقى اخوانه ⁽¹⁴⁾ . شايد با توجه به اين نكته بوده است كه ارسطو و حكيمان بزرگ مسلمان مانند فارابى، درپى بحث از سعادت به گفت و گو درباره سياست كشيده مى‏شوند و پس از كتاب اخلاق، كتاب سياست مى‏نگارند؛ زيرا سعادت فرد را كه غايت اخلاق است، موقوف بر سعادت جمع كه موضوع سياست است، مى‏ديدند.

آن که با عالم بالا سر و سودا دارد

روزگاری است که ماوی به دل ما دارد

همه عمر دویدیم پی اش بی حاصل

غافل از آن که درون دل ما جا دارد

کار هر کس نبود مرده دلی زنده کند

مگر آن کس دم جان بخش مسیحا دارد

عاشقی در طلب مال ومنالی نبود

عشق مجنون تهی دست تماشا دارد

همه بالند به هر چیزی و من می بالم

به علی(ع)چون که تملک به سماها دارد

شب قدر است و سماوات همه غرق سرور

این چنین شب چو تعلق به تولی دارد

شهد شیرین شهادت چو بدین گونه چشید

جبرئیلش ز علی عجز و تمنا دارد

شب نازل شدن وحی و کرامات علی

هر دو هم در دل و هم دیده ما جا دارد

شعر از محمدرضا شریفی

مرا در تن بود تا جان علی گویم علی جویم
بجنبد تا رگم در جان علی گویم علی جویم

ز پیدا و ز پنهانم همین یك حرف را دانم
كه در پیدا و در پنهان علی گویم علی جویم

اگر اهل خراباتم وگر شیخ مناجاتم
به هر آئین ، به هر دستان علی گویم علی جویم

علی دین است و ایمانم ،علی درد است و درمانم
چه با درد و چه با درمان علی گویم علی جویم