چرا غيبت صغرى امتداد نيافت؟

بعضى مى‏پرسند به جه علت دوران غيبت صغرى پايان يافت؟ و اگر برنامه غيبت صغرى ادامه پيدا مى‏كرد و امام در تمام اعصار غيبت نايب خاصى داشت كه راتق و فاتق امور و راهنماى عموم باشد چه اشكالى داشت.
پاسخ اين پرسش اين است كه: برنامه روش و كار امام را خداوند متعال تعيين فرموده است و امام بايد همان برنامه را اجرا نمايد و بعد از آنكه اصل امامت ثابت شد، نسبت به برنامه كار امام پرسش از علت به عنوان ايراد و اشكال، بيحا و بى مورد است و حتى خود امام نيز جز تسليم و تمكين و اجراى برنامه وظيفه و تكليفى ندارد و پرسش از علت و سبب آن خلاف روش بندگى و مقام عبوديت خالص است و چنانچه در ضمن مقالات گذشته معلوم شد، تمام پرسش‏ها و اشكالاتى كه راجع به غيبت شده در يك رديف و از يك قماش است و هيج يك ايراد اصولى و پرسشى نيست كه اگر بى جواب بماند جائى را خراب كند.
و اگر پرسش براى مزيد معرفت و بصيرت و روشن شدن امر باشد، جواب آن اين است كه بهتر است در اينجا دو پرسش مطرح كنيم.
پرسش نخست: چرا براى امام(ع) دو گونه غيبت معلوم شده و از همان اول غيبت كبرى آغاز نشد؟
پرسش دوم: پس از آنكه غيبت صغرى پيش آمد و نائبان خاص تعيين شدند، چرا دوران غيبت صغرى پايان يافت؟ و اگر همان برنامه غيبت صغرى ادامه مى‏يافت چه اشكالى داشت؟

ابن قبه، كلام ابن بشار را در نفي وجود حجت، مردود مي داند و مي نويسد:.
(اگر شما بگوييد او كجاست مي گوئيم: آيا منظور شما اين است كه به او دستور دهيم، بر مركب سوار شده و خدمت شما بيايد و خود را بر شما عرضه كند يا مي خواهيد تا براي او خانه اي بنا كنيم و او را به آن خانه بفرستيم و اهل شرق و غرب به آن آگاه شوند نه ما به چنين چيزي توانايي داريم و نه اين گونه چيزي بر حجت واجب است؛(44) زيرا امام از ترس ظالمان خود را در نهان نگهداشته است‏(45).).
در يكي از مجالس اميرسعيد ركن الدوله، ملحدي از شيخ صدوق پرسيد:.
(در فلان جنگ كه چيزي نمانده بود تا روم بر مسلمانان غلبه كند، امام زمان شما كجا بود و چرا خروج نكرد).
شيخ جواب داد:.
(در روزگار پيامبر نيز، شمار كافران بيشتر و قدرتشان بالاتر بود، با اين حال، چهل سال پيامبر رسالت خود را ابراز نكرد و مترصد فرصت شد(46).).
شيخ اثبات مي كند كه اعتقاد شيعه به امام زمان، يك اعتقاد مبتني بر انكار محسوسات، معقولات و عادات نيست‏(47).
فلسفه غيبت از نظر كلام مفيد.
ابوعبداللّه محمدبن محمدبن نعمان حارثي عكبري بغدادي (336 - 413ه.ق) مشهور به شيخ مفيد، پس از شيخ صدوق، به ظهور رسيد. او از پيشگامان برجسته اماميّه در دفاع از حريم غيبت و تفهيم اسرار بي شمار آن، به شمار مي رود.
شيخ مفيد، از راه استدلال و برهان، به رد باطل مي پرداخت. جايگاه ويژه او، موجب شده است، تا معاصران وى، داوريهاي گوناگوني از او داشته باشند.
ابن نديم مي نويسد:.
(ابن المعلّم، ابوعبداللّه در زمان ما رهبري متكلّمان شيعه را به عهده دارد. در تركيب كلام برجسته است و عقل نكته سنج و قدرت نفوذ فراوان دارد. من با او ملاقات كرده ام و او را بسيار روشن ديده ام‏(48).).
كلام شيعي كه با هشام بن حكم، از شاگردان نامدار امام جعفر صادق(علیه السلام) آغاز شده بود، به دست متكلمان برجسته اي چون: علي بن منصور كوفى، يونس بن عبدالرحمن يقطينى، محمدبن ابي عميرة ازدي بغدادى، حسن بن علي بن يقطين بغدادى، فضل بن شاذان نيشابورى، اسماعيل بن علي بن اسحاق، ابوسهل نوبختي بغدادى، حسن بن موسي نوبختى، ابوالحسين سوسنجردي حمدونى، ابوالحسن ناشي اصغر و مظفربن محمدبن احمد بغدادي استمرار يافت.
شيخ مفيد، كلام شيعي را نزد بزرگاني چون: ابوياسر طاهر شاگرد ابي الجيش خراساني و مظفر بن محمد احمد، ابوالحسن بلخى، حسن بن علي بن ابراهيم بصري و علي بن عيسي بن علي بن عبداللّه بغدادي فرا گرفت و با تلاش گسترده اي آن را به اوج خود رساند و در اين مهم از تعاليم معتزليان نيز بهره جست. شاگردان نامدارش: كراجكي (م:449)، سيد مرتضي (م:436) و شيخ طوسي (م . 46ه.ق.) روش او را دنبال كردند و به مرز كمال رساندند.

باور به مهدي موعود، از زمان حيات پيامبر اسلام، ميان مسلمانان رواج داشته است و رسول اللّه او را از اهل بيت و فرزندان فاطمه معرفي مي كرد(1). تواتر اين اخبار، در حدّي است كه هيچ يك از شيعه و اهل سنّت، وجود مهدي را انكار نكرده اند. با اين تفاوت كه براي عموم اهل سنّت، مهدي پيام آور (آخرالزّمان) است ولي شيعه، حكمت وجودي خود را با فلسفه غيبت و ضرورت انتظار مهدى، گره زده و با اتّكاي به همين اعتقاد، ديد غيب گرايانه خود را توانمند كرده و با ايمان به آن، توانسته سده هاي پرمخاطره اي را پشت سر بگذراند و با خودياري اجتماعى، در فساد محيط، حل نشود، جامعه خود را تهذيب كند و با ديدي روشن بينانه و اميدوارانه، به آينده بنگرد و به قول عروضي سمرقندي (به غايت متمسّك باشد)(2) خود را باز يابد و با بهره گيري از اين اعتقاد، از خدمت به دستگاههاي ستم دوري جويد و ابزار حاكمان زور مدار و زر سالار و تزوير گر واقع نشود.
هر خروجي جز به تاييد او و نايبان او را باطل بداند و بر خلاف مظلوميت، اقليت و عوامل فراوان بازدارنده، از تنگناهاي ويران ساز تاريخ، سرافراز بيرون آيد و هر حاكميتي جز حكومت اسلام را نفي كند و از اين راه، انديشه خود را بُعدي جهاني ببخشد، و مدعي گردد، اين مهدي (صاحب السّيف) است كه در نهايي ترين مصاف حاميان و حاملان داد و بيداد، همه مظاهر ستم را با قيام دادگرانه خود، در سطح جهاني از ميان برخواهد داشت و همه طاغوتها را سركوب خواهد كرد و بر تمام مظاهر و نمودهاي كفر و شرك و نفاق و تعارضهاي باطل چيره مي شود، خاوران و باختران را مي گشايد و حكومت واحد جهاني را چونان پرنياني برگستره كره خاكي مي گستراند و ميان همه انسانها به داد حكم مي راند و دين را چون ماه از محاق بدعتها درآورد و به آن عزّت اللّه و حقايق مكتوم جهان را ظاهر گرداند.
پس در يك كلمه، (مهدى)، در ضمير تشيّع، انسان كاملي است كه به جامعه آرماني اسلام جامه عمل مي پوشاند و از اين راه، به همه آرمانهاي مردان خدا تحققّ مي بخشد.
اين بود كه مدام ضرورت انتظار فرج و تعمق در فلسفه غيبت، از سوي رهبران راستين اسلام گوشزد شده است، به گونه اي كه هر چه غيبت طولاني تر گرديد، انتظار عمق بيشتري يافت و هر چه انتظار عميق تر گرديد، فلسفه غيبت روشن تر شد، تا جايي كه در سده هاي پيشين در شهرهاي شيعه نشين جهان اسلام، انتظار مهدي به صورت سمبليك، در بامدادان و شامگاهان به نمايش درآمد و گزارشاتي از آن، در سفرنامه ابن بطوطه‏(3)، معجم البلدان ياقوت حموى‏(4) و روضة الصّفاي ميرخواند(5) آمده است.
فلسفه غيبت در زبان دانايان غيب.
پيامبر اكرم و ائمه(علیه السلام) نخستين كساني هستند كه به منظور رفع شبهات، از علت غيبت سخن رانده اند و در مجموعه هاي روايى، احاديث زيادي در اين باب جمع آوري شده است.

از آن‎جا كه مسئله غيبت امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) از طرف ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ مطرح شده است، از همان زمان اين مسئله مورد بحث و گفت‎وگو قرار گرفته و راجع به علت آن از ائمه ـ عليهم السلام ـ سؤال شده و ايشان پاسخ‎هايى را به آن داده‎اند كه بدان اشاره خواهيم نمود؛ ليكن براى روشن شدن اين پرسش لازم است، پيشاپيش نكاتى را يادآور شويم:
1. «تكليف» مبتنى بر اصل «اختيار» است، يعنى در صورتى مي‎توان به كسى امر و نهى كرد و او را به انجام كارى تكليف كرد كه بتواند آن كار را انجام دهد يا آن را ترك نمايد. بنابراين، مكلف نمودن انسان مجبور لغو و بيهوده است.
2. امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) ، آخرين حجت معصوم خداوند است، و اوست كه احكام الهى را به طور كامل اجرا خواهد كرد و حكومت عدل را در كل جهان برپا خواهد نمود. اين مطلبى است كه احاديث متواتر اسلامى بر آن دلالت مي‎كند. چنان‎كه پيش ازاين به آن اشاره شد.
3. سيره و روش پيامبران و رهبران الهى در معاشرت با افراد جامعه و حل و فصل امور مبتنى بر روش متعارف و معمول ميان انسان‎ها مي‎باشد، و استفاده از معجزه و روش‎هاى خارق‎العاده، امرى استثنايى بوده و بهره‎گيرى از آن به موارد ويژه اختصاص دارد؛ زيرا در غير اين صورت غرض از تكليف و هدايت و ارشاد كه آزمايش انسان‎ها و رشد و تعالى آنان از روى اراده و اختيار خويش است، عملى نخواهد شد.
و نيز امدادهاى غيبى كه در زندگى دينداران و مؤمنان رخ داده است، در حد شايستگي‎ها و قابليت‎هايى بوده است كه آنان از طريق طاعت و بندگى خدا فراهم ساخته بودند.
4. با توجه به اين‎كه وجود و حضور امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) خطرى جدى براى ستمكاران و تبهكاران مي‎باشد، بديهى است آنان به شدت با او خصومت ورزيده، و وجود و حضورش را تحمل نكردند، و در صدد قتل و نابودى او برآيند، به همين جهت بود كه خلفاى عباسى جاسوسانى را گماشته بودند تا همسران امام عسكرى (علیه السلام) را زير نظر داشته باشند و از اين طريق فرزند او را شناسايى نموده و او را از سر راه خود بردارند، ولى خداوند آثار باردارى را در مادر حضرت مهدى(عجل الله تعالی فرجه الشریف) آشكار نساخت، تا دشمنان از راز وجود او آگاه نشوند و حجت خدا باقى بماند.
5. تشكيل حكومت عدل جهانى، با حفظ اصول ياد شده(رعايت اصل اختيار، استفاده از روش‎هاى عادى زندگى، مصونيت رهبر از خطر دشمنان) در صورتى امكان‎پذير است كه همه ملتها از نظر روحى و فكرى پذيراى چنان حكومتى با چنان رهبرى باشند، يعنى از حكومت‎ها و سياستهاى مبتنى بر آرا و انديشه‎هاى گسسته از وحى و مديريت و رهبرى الهى مأيوس و نااميد گرديده و براى آمدن منجى كل و امام عدل و فضيلت، لحظه شمارى نمايند. در چنين شرايطى است كه اراده و خواسته ملتها مجال هر گونه توطئه‎اى را از قدرتهاى شيطانى مي‎گيرد و حجت خدا با تكيه بر مشيت خدا و به پشتوانه خواست عمومى ملتها مي‎تواند، حكومت عدل‎گستر خويش را برپا نمايد.

سرغيبت
نويسنده:حضرت آيت الله صافى گلپايگانى(حفظه الله)
پيش از آنكه فوائد و مصالح غيبت حضرت صاحب الزمان - أرواح العالمين له الفداء - سخن به ميان آوريم، بايد در نظر بگيريم كه تا كنون علوم و دانشهائى كه بشر از راه‏هاى عادى تحصيل كرده به كشف تمام اسرار خلقت موجودات اين عالم موفق نشده و اگر علم، هزارها بلكه ميليونها سال ديگر هم جلو برود هنوز معلومات او در برابر مجهولاتش بسيار مختصر و ناچيز است و به گفته يكى از دانشمندان بزرگ، مثل «لاشى‏ء» است در مقابل بى نهايت و اين در صورتى است كه ما علم تمام انسانها را به حساب آوريم. و اما اگر علم يك عالم، و دانش يك دانشمند را بخواهيم در نظر بگيريم اصلا قياس آن با اسرار و رازهاى كشف نشده خنده آور و نشانه جهل و نادانى است. جائى كه حضرت مولى امير المؤمنين(علیه السلام) مى‏گويد:
«سبحانك ما أعظم ما نرى من خلقك و ما أصغر عظيمها فى جنب ما غاب عنا من قدرتك»
«منزهى تو، بزرگ است آنچه را ما از آفرينش تو مى‏بينيم و چه كوچك است آن در جنب آنچه از قدرت تو از ماپنهان است».
حال ديگران معلوم است. بنابر اين كسى نمى‏تواند نسبت به وجود يكى از پديدهاى اين جهان بزرگ به علت عدم كشف سر پيدايش و آفرينش آن اعتراض كند و يا پاره‏اى از نظامات و قوانين عالم تكوين را بى فايده وبى مصلحت بداند. هيچ كس هم نمى‏تواند بطور يقين ادعا كند كه در كوچك‏ترين پديده و حوادث جهان، سرى و نكته‏اى نهفته نيست همچنانكه كسى نمى‏تواند ادعا كند كه به تمام اسرار عالم واقف و آگاه است. فلاسفه و حكما و دانشمندان قديم و جديد همه اين درك را براى خود افتخار دانسته و گفته‏اند.
هرگزدل من زعلم محروم نشد
كم ماند ز اسرار كه مفهوم نشد
هفتاد و دو سال جهد كردم شب و روز
معلومم شد كه هيچ معلوم نشد
به جائى رسيده دانش من
كه بدانم هنوز نادانم