صفین منطقه‏ای در ساحل شمالی نهر فرات واقع در خاک سوریه نزدیک قنسرین است.
در این موضع، به سال 38 ه جنگی میان قوای معاویه و نیروهای امیرمؤمنان علیه السلام به وقوع پیوست، که یکی از مهمترین پیکارهای تاریخ به شمار می‏رود.
در جنگ صفین یکصد و بیست هزار سرباز که معاویة بن ابی‏سفیان حکمران دمشق از قلمرو خود یعنی سوریه و اردن و لبنان و فلسطین و جزیره قبرس گرد آورده بود، با یکصد هزار سپاهی که امیرالمؤمنین علیه السلام از عراق و حجاز و یمن بسیج نموده بود با هم مصاف دادند(44).
این بزرگترین لشکرکشی تاریخ اسلام تا آن موقع بود که بواسطه سرکشی معاویه حاکم شام و تجزیه شامات از حکومت مرکزی امیر مؤمنان انجام گرفت.
همینکه امیرالمؤمنین از فرات گذشت و قدم به خاک سوریه گذاشت دو نفر از افسران خود به نامهای زیاد بن نضر و شریح بن هانی را با دوازده هزار نفر به جلوداری معاویه گسیل داشت.
آنها در میان راه به پیشقراولان معاویه به سرکردگی افسر معروف ابوالاعور اسلمی برخورد نمودند، و از وی خواستند به جبهه امیرالمؤمنین به پیوندد، ولی او دعوت آنها را رد کرد.
فرماندهان علی علیه السلام از حضرت کسب تکلیف نمودند.
امیرالمؤمنین علیه السلام مالک اشتر را مأمور ساخت که به سرعت با قسمتی از سپاه به کمک پیشقراولان عراق بشتابد و خود فرماندهی ایشان را به عهده گیرد.
امام علیه السلام به مالک فرمان داد آغاز به جنگ نکند بلکه تا سرحد امکان، اتمام حجت نماید و آنها را نصیحت کند تا راه هر گونه عذری به روی آنها بسته شود.
آنگاه فرمود باید دو فرمانده یاد شده یکی زیاد بن نضر و دیگری شریح بن هانی تحت فرماندهی وی قرار گیرند، جداگانه نیز فرمانی به وسیله قاصد برای آنها فرستاد و مستقیماً ایشان را مأمور ساخت تا از مالک اشتر اطاعت نمایند. مالک دستور فرمانده عالی خود را به کار بست و در رأس قوای خود در برابر نیروهای شام به سرکردگی ابوالاعور اسلمی قرار گرفت.
اوائل شب ابوالاعور ناگهان بر آنها حمله برد و به دنبال آن پیکار سختی در گرفت. سوارکاران با پیاده‏ها و پیادگان با سواره‏ها سه روز با هم جنگیدند چندین نفر از جنگجویان شام و افسران ایشان به قتل رسید.
در آن گیر و دار مالک اشتر فریاد می‏زد وای بر شما ابوالاعور را به من نشان دهید، ولی ابوالاعور از روبرو شدن با مالک وحشت داشت به همین جهت از مبارزه با وی خودداری کرد و با بقیه سپاهش عقب نشست.
مالک، ابوالاعور را تعقیب کرد ولی در صفین متوجه شد که او ساحل فرات را در اشغال دارد.
مالک در حالیکه چهار هزار نفر از دلاوران سپاه خود را تحت فرمان داشت، با یک حمله مردانه ابوالاعور و سربازان او را از بستر فرات متفرق ساخت، ولی چون در همان هنگام سپاهیان اصلی معاویه سر رسیدند، فرات را رها نمود و به علی علیه السلام پیوست.
معاویه با سپاه انبوه خود نقاط حساس سوق‏الجیشی و مرتفعات صفین را اشغال نمود و در آنجا فرود آمد.
همان روز دستور داد ابوالاعور تا زود است سواحل فرات را اشغال کند و آب را به روی سربازان امیرالمؤمنین ببندد!
به دنبال این فرمان سپاهیان شام به سرکردگی ابوالاعور سواره و پیاده مانند مور و ملخ زره‏پوشان و نیزه به دست در حالی که کلاه خود به سر داشتند و تیراندازان را در صف مقدم قرار داده بودند، مجدداً ساحل فرات را اشغال نموده، و میان آب و سپاهیان علی علیه السلام فاصله انداختند.
در همین اوقات سپاهیان علی علیه السلام به صفین رسیدند و نقطه‏ای را برای فرود آمدن انتخاب کردند و آنجا را لشکرگاه ساختند.
هماندم عده‏ای از جنگ‏آوران سپاه حضرت در حالیکه سوار بودند در برابر جبهه معاویه قرار گرفتند، تا ایشان را هدف تیرهای مرگبار خود قرار دهند.
ولی امیرالمؤمنین علیه السلام آنها را از این کار برحذر داشت و فرمود شما جنگ را آغاز نکنید.
وقتی ذخیره آب سربازان عراق به پایان رسید، و در مضیقه بی‏آبی قرار گرفتند، عده‏ای از سربازان جوان برای آوردن آب روانه فرات شدند، ولی شامیان راه بر آنها بستند.
آنها نیز برگشتند و موضوع را به امیرالمؤمنین علیه السلام گزارش دادند.
حضرت صعصة بن صوهان یکی از افسران بزرگ خود را که از سخنوران نامی نیز بود فرا خواند و فرمود: برو معاویه را ملاقات کن و به وی بگو ما تازه از راه رسیده‏ایم و نمی‏خواهیم قبل از گفتگوی با شما اقدام به جنگ کنیم.
ولی مثل این که طوری جبهه گرفته‏ای که می‏خواهی به نبرد مبادرت ورزی؟
دستور بده سربازانت بستر فرات را بگشایند تا ما دسترسی به آب پیدا کنیم.
ما می‏خواهیم تو را به صلح و ترک جنگ دعوت نمائیم و پس از مذاکرات رأی خود را اظهار کنیم، تا معلوم شود که شما و ما به چه منظوری به اینجا آمده‏ایم.
اگر مایل به جنگ باشی و بخواهی مردم را وارد نبرد نمائی تا معلوم شود که هر کس دسترسی به آب دارد پیروز است، ما نیز آماده‏ایم.
صعصعه پیام حضرت را به معاویه ابلاغ نمود. معاویه از مشاورانش پرسید: به نظر شما چه باید کرد؟
ولید بن عقبه برادر مادری عثمان که خداوند در قرآن او را فاسق نامیده است گفت: همانطور که اینان آب را به روی عثمان بستند، تو نیز آب را به روی ایشان ببند تا از تشنگی بمیرند(45).
ولی عمروعاص سیاستمدار معروف و مشاور مخصوص معاویه به وی توصیه کرد مانع آب از سپاهیان علی علیه السلام نشود و گفت: آنها هرگز تشنه نخواهند ماند که تو سیراب باشی!
عبدالله بن ابی‏سرح برادر شیری عثمان در تأیید نظر ولید بن عقبه گفت بهر قیمت هست نگذارید آنها دسترسی به آب پیدا کنند، امیدوارم خداوند در سرای دیگر آب به آنها ندهد.
صعصعة بن صوهان سفیر امیرالمؤمنین گفت: خداوند در سرای دیگر تبهکاران شرابخوار را محروم می‏سازد. ای عبدالله حق داری، چون علی علیه السلام تو و این فاسق (ولید) را به جرم شرابخواری تازیانه زده است. پس اگر کینه حضرت را به دل بگیری بی‏جهت نیست!
حضار مجلس صعصعه را به باد دشنام گرفتند و تهدیدش کردند، ولی معاویه گفت کاری به او نداشته باشید، چون سفیر است.
سربازان علی علیه السلام یک شبانه روز بدون آب به سر بردند. سرانجام مردی از اهل شام به نام (سلیل بن عمرو) خطاب به معاویه این اشعار را سرود:
- ای معاویه آنچه امروز سلیل می‏گوید بشنو،
گفته من بعدها تأویل خواهد شد.
- آب را از یاران علی دریغ بدار،
و نگذار آنها به آب برسند تا با خواری بمیرند.
- و بگذار آنها با تشنگی بقتل رسند،
چنانکه (عثمان) را کشتند و قصاص هم کاری خوبی است
- پس آب را از آنها منع کنید،
که با تشنگی از پای در خواهند آمد
معاویه به سلیل گفت: نظر من نیز همین است که تو گفتی نه آنچه عمروعاص می‏گوید. عمروعاص گفت: ای معاویه! بگذار سربازان علی آب بردارند. علی کسی نیست که تشنه بماند و تو سیرآب باشی!
می‏دانی که علی پهلوان دلاوری است. جنگاوران عراق و حجاز نیز با وی هستند، و من و تو شنیده‏ایم که او می‏گفت: اگر من چهل مرد مبارز می‏داشتم، نمی‏گذاشتم خانه‏ام را اشغال کنند و حقم را غصب نمایند.
در این هنگام اهل شام از اینکه ساحل فرات را محاصره کرده‏اند، و سپاهیان عراق در مضیقه بی‏آبی قرار دارند، فوق‏العاده خوشحال بودند. معاویه به آنها گفت: ای مردم شام! بخدا این آغاز پیروزی است.
خدا مرا و پدرم ابوسفیان را سیراب نگرداند اگر بگذاریم سپاه علی یک قطره آب بنوشند تا همگی هلاک شوند. اهل شام نیز سخت مسرور گشتند.
در این موقع یک مرد پرهیزکار شامی به نام معری بن اقبل که اصلاً یمنی بود از قبیله همدان(46) بود و با عمروعاص سابقه دوستی داشت برخاست و گفت: ای معاویه! شما چون زودتر به اینجا رسیدید توانستید فرات را اشغال کرده و آب را به روی آنها ببندید، ولی بخدا قسم اگر بر شما سبقت گرفته بودند و فرات را در اختیار داشتند، اجازه می‏دادند آب بردارید. آیا منظور عمده شما اینست که آب فرات را بر سپاهیان علی ببندید؟
فکر نمی‏کنید اگر آنها فرصت یافتند شما را به همین سرنوشت دچار سازند؟!
در میان سپاهیان ایشان افراد ضعیف و مزدور و بی‏گناه نیز وجود دارند.
چرا آب به روی آنها می‏بندید؟ بخدا این اولین ظلمی است که مرتکب می‏شوید.
تو با این کار افراد ترسو را تشجیع و عناصر مردد را مصمم و کسانی را که میل ندارند با تو بجنگند بر دوش خود سوار می‏کنی! معاویه از سخنان این مرد پارسا سخت برآشفت و جواب او را به درشتی داد و عمروعاص هم او را مورد عتاب قرار داد. مرد همدانی نیز اشعاری به این مضمون گفت و شب هنگام به امیرالمؤمنین علیه السلام پیوست.
- درد معاویه و عمروعاص را چیزی درمان نمی‏کند،
مگر سرزنش که عقل را حیران می‏کند.
- و ضربتی مهلک و کوبنده‏ای بر آنها،
هنگامی که خونها بهم در آمیزد.
- لازم نیست من تا ابد تابع پسر هند باشم.
دیگر نه سرزنش به درد او می‏خورد و نه محبت اثر دارد.
- هر چه من عمرو و همفکرانش بگویم پوچ است،
ای پسر هند! پرده بالا رفته و دیگر چیزی پوشیده نیست.
- آیا فرات را به روی مردانی می‏بندی،
که نیزه‏های جگرسوز در دست و شمشیرهای آهنین حمایل دارند؟
- به این امید نشسته‏ای که علی در مجاورت شما، بدون آب بماند ولی احزاب شام سیراب باشند؟!
در این هنگام یکی از سربازان عراق جلو آمد و در حالیکه بقیه سپاهیان را مخاطب ساخته بود اشعاری به این مضمون سرود:
- آیا نشسته‏اید که اهل شام آب را به روی ما ببندند،
با اینکه نیزه‏ها و سپرها در دست داریم؟
- با اینکه نیزه به دست و سوار اسب هستیم،
و زره پوشیده و شمشیرها آویخته‏ایم.
- و با اینکه در میان ما علی نیرومند هست،
که هیچگاه از هجوم لشکرها بیم نداشته است
- ما همانها هستیم که دمار از روزگار،
طلحه و زبیر در جنگ جمل در آوردیم.
- پس نه دیروز از پهلوانان ترسیدیم،
و نه امروز بیمی به دل راه می‏دهیم.
- نه عراق و نه حجاز روزی جز امروز،
ندارند، پس هدف را سخت در هم بکوبید.
شب دوم فرا رسید و سپاهیان علی علیه السلام همچنان تشنه و بی‏آب بودند حضرت نیز از تشنگی افراد سپاهش سخت در خشم بود.
در این موقع اشعث بن قیس از افسران قدیمی به حضور امیرالمؤمنین رسید و گفت: با اینکه تو در میان ما هستی و شمشیرها در دست داریم، باید آنها آب را از ما دریغ بدارند؟
اجازه بده که به آنها حمله ببریم و تا آنها را عقب نرانیم باز نگردیم.
مالک اشتر را هم مأمور کن که با نفرات خود ما را زیر نظر بگیرد و در لحظه عمل یورش ببرد.
حضرت فرمود: آماده شوید. تا اینجا دیگر به آنها فرصت نمی‏دهیم. آنها می‏خواهند با این کار شما را به جنگ بکشد، یا از تشنگی از پا در آیید و با خواری شکست بخورید، یا اینکه به جای آب شمشیرها را از خون آنها سیراب کنید.
با عزمی راسخ حمله کنید که مرگ شرافتمندانه بهتر از زندگی با ننگ و ذلت است.
معاویه عده‏ای گمراه و نادان را با خود آورده و حقیقت را از ایشان کتمان داشته تا آنها را به دست مرگ بسپارد و خود کامروا باشد. با صدور این فرمان، اشعث قیس در میان سپاه بانگ زد و گفت:
هر کس آب یا مرگ می‏خواهد اول صبح را آماده سازد که من آهنگ فرات دارم. (47)
مالک اشتر خم با سواران خود آمد و در نقطه‏ای که امیرالمؤمنین تعیین فرموده بود قرار گرفت.
در این هنگام اشعث قیس فریاد زد: ای ابوالاعور! کنار برو تا آب برداریم و گرنه جواب شما را با شمشیر خواهیم داد.
ابوالاعور گفت: به خدا ما دست بردار نیستیم تا شمشیرها به کار افتد و معلوم شود کدام گروه بر جای می‏ماند!
درست در همین هنگام مالک اشتر با رزمندگان دلیر و نفرات تحت فرماندهی خود یکباره حمله بردند و با انبوه سپاهیان معاویه که خط نفوذ ناپذیری در کرانه فرات به وجود آوردند در آمیخته و با تیر و نیزه و شمشیر پیکار نمودند.
این نبرد سهمگین چندان به طول انجامید تا سپاهیان شام مقاومت را از دست دادند و از اطراف فرات عقب نشستند و بدین گونه فرات به دست سربازان مالک استر افتاد!
لحظه انتقام فرا رسیده بود، اینک یکصد و بیست هزار سپاهی شام با چهار پایان ایشان از آب محروم مانده‏اند. سربازان علی (ع) با توجه به همین موضوع گفتند: به خدا اکنون که به آب دست یافته‏ایم تلافی خواهیم کرد و نخواهیم گذاشت شامیان آب بردارند.
ولی امیرالمؤمنین (ع) فرمود: نه! مادامی که شمشیر در دست ماست نیازی به این کار نیست.
شما به قدر احتیاج آب بردارید و به لشگرگاه خود بازگردید و بگذارید آنها از آب خدا استفاده کنند. آنها را از آب منع نکنید بگذارید آب بردارند (48)