بسمه تعالی

«از انقلاب مسجد تا مسجد انقلابی»

مجتبی فرهنگیان

مقدمه

 صورت‌بندی پدیده‌هایی که پیرامون ما رخ می‌دهد، گاه به‌آسانی امکان‌پذیر است و گاه، به‌علت پیچیدگی و چندعلتی‌بودن پدیده، دشوار است. به‌هرحال، باید با نگاهی دقیق لایه‌های مختلف پدیده را کاوش کرد تا لایه‌های مبهم پدیدار پیچیده روشن شود. پدیده‌های فرهنگی- سیاسی معمولاً چنین خصیصه‌ای دارند. انقلاب اسلامی ایران یکی از دشوارترین و درعین‌حال ساده‌ترین این پدیده‌هاست. سادگی آن وقوع انقلابی مردمی است علیه نظام سیاسی حاکم که دو خصلت استبدادزدگی و استعماری‌بودن در جان آن ریشه دوانده بود. اما پیچیدگی پدیده به‌جهت ساختار انقلاب، عوامل ایجادکننده و ریشه‌های آن است. نظریه‌های فراوانی درباره‌ی چگونگی وقوع انقلاب ایران داده شده است، از نظریه‌های ارزش‌گرا گرفته تا ساختارگرا، از ایده‌های اقتصادی و شبه‌مارکسیستی گرفته تا نگرش‌های ایده‌‌آلیستی و ... . در این مقاله برآنیم که مکان و جایگاه سازمان تشکیلاتی انقلاب اسلامی را، که همان مسجد است، قدری واکاوی کنیم و دریابیم که مسجد چگونه توانست ساختاری پی‌ریزی کند که در آن همه‌ی نیروهای انقلابی گرد هم آمدند و با اشتراک در مفاهیم انقلابی به‌سرعت به حوزه‌ی عمل رسیدند، به‌طوری‌که همزمان نظر و عمل انقلابی به‌صورت شبکه‌ای گسترده و به‌گونه‌ای خودکار همه‌ی ایران را درنوردید. ازسوی‌دیگر، می‌خواهیم رابطه‌ی مسجد را با توده‌ی مردم، رهبران انقلابی و حاکمان بررسی کنیم تا نقش مسجد در هر سه مورد روشن شود. پرسش بنیادین درباره‌ی نقش مساجد در حرکت‌های اجتماعی این است که در همه‌ی دنیای اسلام مساجد حضور داشته‌اند، اما در بخش عظیمی از خاک اسلام حاکمان مستبدی بوده‌اند که حاکمیتی ضدمردمی داشته‌اند؛ چرا در این مناطق مساجد نتوانسته‌اند نقشی انقلابی ایفا کنند؟ با طرح این سؤال، درواقع، در پی ضلع دیگری از این ماجرا هستیم که همان کنشگری مذهب شیعه است. این مذهب توانایی زیادی در خلق چنین فضاهایی باتوجه‌به آموزه‌ها و مبانی معرفتی خود دارد.