كسانى هستند كه نماز را وسيله تذكر حق دانند و قرائت را تحميد و ثناى حق شمارند. و شايد اشاره به اين طايفه است حديث شريف قدسى:
قسمت الصلوه بينى و بين عبدى: فنصفها لى، و نصفها لعبدى. فاذا قال: بسم الله الرحمن الرحيم يقول الله: ذكرنى عبدى. واذا قال: الحمد لله يقول الله: حمدنى عبدى و اثنى على. وهو معنى سمع الله لمن حمد و اذا قال: الرحمن الرحيم يقول الله: عظمنى عبدى. و اذا قال: مالك يوم الدين يقول الله: مجدنى عبدى[و فى روايه: فوض الى عبدى] و اذا قال: اياك نعبد و اياك نستعين يقول الله: هذا بينى و بين عبدى. و اذا قال: اهدنا الصراط المستقيم يقول الله: هذا لعبدى و لعبدى ما سئل⁽⁷¹⁾.
چون نماز تقسيم شده است بين حق و عبد، بايد عبد تا آنجا كه حق مولى است قيام به حق او كند؛ و به ادب عبوديت... قيام كند تا حق او كند؛ و به ادب عبوديت... قيام كند تا حق - تعالى شأنه - به لطايف ربوبيت به او عمل فرمايد؛ چنانچه فرمايد: و أوفوا بعهدى اوف بعهدكم⁽⁷²⁾
و خداى تعالى آداب عبوديت را در قرائت به چهار ركن قائم فرموده: است.
ركن اول: تذكر است كه بايد در بسم الله الرحمن الرحيم حاصل شود؛ و عبد سالك تمام دار تحقق را به نظر اسمى كه فناى در مسمى است نظر كند. و قلب را عادت دهد كه در همه ذرات ممكنات، حق جو و حق خواه شود، و فطرت تعلم اسمائى را، كه در خميره ذات او ثبت است به مقتضاى جامعيت نشئه و ظهور از حضرت اسم الله الاعظم كه اشاره به آن است در قول خداى تعالى: و علم ادم الأسماء كلها⁽⁷³⁾ به مرتبه فعليت و ظهور آورد. و اين مقام، از خلوت با حق و شدت تذكر و تفكر در شئون الهيه حاصل شود، تا جايى رسد كه قلب عبد حقانى شود و در تمام زواياى او اسمى جز از حق نباشد.
ركن دوم: تحميد است. و آن در قول مصلى: الحمد لله رب العالمين حاصل شود.
بدان كه چون مصلى به مقام ذكر متحقق شد و همه ذرات كائنات و عوالى و ادانى موجودات را اسماء الهيه ديد و جهت استقلال را از دل بيرون كرد و به چشم استظلال به موجودات، عوالم غيب و شهود نگريست، مرتبه تحميد براى او دست دهد و دل او اعتراف كند كه جميع محامد از مختصات ذات احدى، و يگر موجودات را در آن شركتى نيست؛ زيرا كه از خو كمالى ندارند تا حمد و ثنايى برى آنها واقع شود.
ركن سوم: تعظيم است. و آن در الرحمن الرحيم حاصل شود. چون عبد سالك الى الله در ركن تحميد محمدت را به حق تعالى منحصر كرد و از كثرات وجوديه سلب كمال و تحميد نمود، به افق وحدت نزديك شود و چشم كثرت بينى او كم كم كور شود و صورت رحمانيت، كه بسط وجود، و رحيميت، كه بسط كمال وجود است، بر قلب او تجلى كند و حق را به دو اسم محيط جامع كه كثرات در آن مضمحل است توصيف كند؛ پس، به واسطه جلوه كمالى، قلب را هيبت حاصل از جمال دست دهد؛ پس عظمت حق در قلب او جاى گزين شود.
و اين حال چون تمكين يافت، به ركن چهارم منتقل شود كه آن مقام تقديس است كه حقيقت تمجيد است؛ و به عبارت ديگر، تفويض امر الى الله است. و آن، رؤيت مقام مالكيت و قاهريت حق و فرو ريختن غبار كثرت و شكستن بت‏هاى كعبه دل و ظهور مالك بيت قلب و تصرف نمودن آن را بى مزاحم شيطانى است.
و در اين حال به مقام خلوت رسد و بين بنده و حق حجابى نباشد و اياك نعبد و اياك نستعين در آن خلوت خاص و مجمع انس واقع شود.... و چون عنايت ازلى شامل حال او شود و او را به خود آرد، استقامت به اين مقام و تمكين آن حضرت را خواهان شود بقوله: اهدنا الصراط المستقيم. و لهذا اهدنا تفسير شده به: الزمنا و ادمنا و ثبتنا. و اين براى آنان است كه از حجاج بيرون آمده‏ و به مطلوب ازل رسيده‏اند. و اما امثال ما اهل حجاج بايد هدايت را به همان معنى خود از حق تعالى طلب كنيم.
اى عزيز! قلب را به آداب عبوديت مأنوس كن و به ذائقه روح، حلاوت ذكر خدا را بچشان. و اين لطيفه الهيه در ابتداء امر، به شدت تذكر و انس باذكر حق حاصل شود؛ ولى در ذكر، قلب مرده نباشد و غفلت بر آن مستولى نشود. و چون با تذكر، قلب را مأنوس نمودى، كم كم عنايات ازليه شامل حالت گردد و فتح ابواب ملكوت بر قلبت گردد. و علامت آن تجافى از دار غرور و انابه به دار خلود و استعداد براى موت قبل از رسيدن موت است.
بار الها! از لذت مناجات و حلاوت مخاطبان خود ما را نصيبى عنايت فرما؛ و ما را در زمره ذاكران و جرگه منقطعان به عز قدس خود قرار ده؛ و دل مرده ما را حياتى جاويدان بخش و از ديگران منقطع و به خود متوجه فرما. انك ولى الفضل و الانعام.