دریچه ای به سوی معرفت

از عبدالله بن عباس روايت شده كه مي‌گويد: در حجة الوداع كه همراه رسول خدا صلّي الله عليه و آله حجّ بجا آورديم، پيغمبر اكرم صلّي عليه و آله در كعبه را گرفت و در حالي‌كه رو به مردم كرده بود، مطالبي راجع به حوادث آينده در زمان‌هاي بعد بيان فرمود، كه از جمله مربوط به حج است كه مي‌فرمايد:

 مقایسه تطبیقی بین حج دراسلام وحج امروز

از عبدالله بن عباس روايت شده كه مي‌گويد: در حجة الوداع كه همراه رسول خدا صلّي الله عليه و آله حجّ بجا آورديم، پيغمبر اكرم صلّي عليه و آله در كعبه را گرفت و در حالي‌كه رو به مردم كرده بود، مطالبي راجع به حوادث آينده در زمان‌هاي بعد بيان فرمود، كه از جمله مربوط به حج است كه مي‌فرمايد: «يَحِجُّ اَغنياءُ اُمَّتي لِلنّزهَةَ وَ يَحِجُّ اَوْساطها لِلتجارَةِ و يَحِجُّ فُقَرائُهُمْ لِلرّياء و السّمعَةِ فَعِندَ ما يَكُونُ اَقدامُ يَتَعَلّمُونَ القرآنَ لِغَيرِ اللهِ وَ يَتَّخِذُونَهُ مَزاميرَ وَ يكونَ اَقوامُ يَتَفَقَّهونَ لِغَيرِ اللهِ».

«روزگاري پيش مي‌آيد كه قدرت ايماني در مسلمانان رو به ضعف و كاهش مي‌رود، هوي به جاي خدا در دلها حاكم مي‌شود، دنيا منتهاي آمال و آرزوها مي‌گردد، تمام حركت‌ها و فعّاليّت‌ بر محور دنيا مي‌چرخد؛ تا آنجا كه وظايف ديني و اعمال عبادي هم براي نيل به دنيا انجام مي‌شود، به حدي كه عالي‌ترين شعار الهي (حج خانه خدا) كه بهترين وسيله ارشاد بشر به سوي معنويت و روحانيت و خلع لباس دنيا دوستي از جان آدمي است، صورت ديگري به خود مي‌گيرد كه ثروتمندان امّت من براي تفريخ و تفرج مكه مي‌روند و متوسلين آنان، براي خريد و فروش و تجارت فقراء و مستمندان براي رياء و كشب آوازه و شهرت». پس زماني كه چنين شد، عدّه‌اي قرآن را براي غير خدا ياد مي‌گيرند، و آن را وعدّه‌اي براي غير خدا در دين تفقّه مي‌كنند.     

  فلسفه حج در اسلام

امروزه حج در بيشتر موارد يك سفر تجاري شده است. سفري الهي و روحاني، به حركت دادن جسم ازشهري به شهري ديگر تبديل گرديده است.همان‌گونه كه، در سفرهاي تفريحي با تهيه بليطي از شهري به شهري مي‌رويم و بر مي‌گرديم، تا تنوعي در زندگي و روحيه ايجاد شود، اين سفر پر رمز و راز و پر معني به چنين سفري تبديل شده است. جامه داني پر از شهرت طلبي‌ها و مقام پرستي‌ها، عافيت طلبي‌ها و تجمل پرستي‌ها و حرام خواري‌هاو ... همراه با شيطان نفس بسته مي‌شود، به همان صورت هم بر گردانده مي‌شود، در حالي‌كه طواف خانه خدا، يعني حاجي تصميم دارد ديگر گرد هيچ خدايي جز خداي يگانه نگردد، شعله‌اي جز شمع توحيد در خانه خدا دل روشن نسازد، دستوري جز دستور او نپذيرد، بنده معبودي جز او نباشد.

 طواف خانه خدا يعني شستشو دادن روح و جان از هرگونه شرك و خودپرستي و هواپرستي، پذيرفتن با دل و جان، يكي بودن مبدأ و منتهاي وجود، يكي بودن نقطه شروع و ختم، هو الاول و الاخر لمس حجر الاسود به منزله بيعت با خداست، يعني حاجي با خدا تجديد عهد و پيمان مي‌كند بعد از اين، مسلمان واقعي بوده و به دستورات الهي و مسئوليت‌هاي ديني وفادار باشد، تعهد مي‌دهد كه همواره از حلال بخورد و حلال بطلبد، چرا كه امام صادق عليه السلام فرموده است: «مَنِ اكتَسَبَ مالاً مِن غَيرِ حِلِّهِ ثُمَّ حَجَّ فَلَبّي نُودِيَ لا لَبَّيكَ و لا سَعديكَ.

 اگر مالي كه انسان صرف حج مي‌كند، حلال نباشد همين‌كه نزديك مكه لباس احرام مي‌پوشد و مي‌گويد خداوندا آمدم، خطاب مي‌رسد: ما تو را نمي‌پذيريم».                                 (نهج‌الفصاحه جمله198)

احرام، پوشيدن لباس بي‌رنگ و بي‌نشان است، يعني در اينجا فقير وغني و رئيس و مرئوس و صاحب منصب و يا بي‌مقام، سفيد و سياه، همه و همه هيچ نوع برتري بر يكديگر ندارند جز تقوي. آنجا مظهر كامل آيه شريفه 13سوره حجرات است كه مي‌فرمايد:

"اِنَّ اَكرَمَكُم عِند اللهِ اَتقيكُم"همانا گرامي‌ترين شما نزد خدا با تقوي‌ترين شماست ». هرگونه زور زيور و لباس كه بويي از مقام و منصب و ثروت و لهو و لعب و وابستگي به مسلك‌هاي مختلف است بايد دور افكنده شود. لباس، لباس تقوي باسد و بس، زيرا در پيشگاه خدا هويتي جز تقوي مقبول نيست. بايد همه مردم را همانند خود و از خود بداني، نه خود را بالاتر و برتر از آنان و جداي از خود. از اين‌روست لباسي بي‌رنگ و بي‌نشان بايد پوشيد تا فرديت بميرد و جماعت زنده شود.

 انسان موحد بعد از وقوف در موقف عرفات و آشناگشتن با مطلق كمال و كل جمال به درجه‌اي از درك و شعور عالي و روحاني مي‌رسد، كه اصلاً تمام دنيا و جميع شئون زندگي در نظرش همچون خاك و سنگريزه‌اي بي‌ارزش مي‌آيد كه هيچ‌گونه تمايلي به جمع آوري آن در خود نمي‌بيند، مگر به دستور خداوند متعال و براي رضاي او، آن هم به مقدار معيني كه دستور داده است، به جستجو و تفحص و تحصيل مال مي‌رود و ذخيره مي‌سازد، اما نه براي تمتع و لذت بردن، بلكه براي مسئوليت وظيفه ديگري در ميدان مبارزه با دشمنان دين و حق. این رمز وقوف در عرفات است محلی برای راز و نیاز و اظهار عبودیت و بندگی و بیتوته.

 وقوف در مشعرالحرام و رمز استحباب جمع کردن هفتاد سنگریزه برای رمی جمرات. رمی جمرات کنایه از راندن شیاطین، جن و انسی است، یعنی در طی مراحل حج، شیطان نفس را از داخل وجود بیرون کشیده از خود راندن و سنگسار کردن. رمی جمرات کوبیدن هرگونه مظاهر فساد هست. 

حاجی با هر سنگریزه، تصمیمی قاطع بر ترک هر آنچه موافق میل شیطان نفس هست می‏گیرد، او عزم و اراده خود را با پرتاب سنگ در برابر گناهان قوی‏تر می‏کند.

این مختصر،از اسرار و فلسفه حج بود که با مقایسه‏ای اندک، فاصله حج مؤکد در اسلام و حج فعلی را در خواهیم یافت. امروزه افرادی را می‏بینیم که یقیین به زنده بودن بعد از سفر حج داشته و بدون پرداخت حقوق واجب از جمله خمس، راهی سفر حج شده و در مکه با اصرار روحانی کاروان سهم خمس اموال شان را حساب می‏کنند و پرداخت آن را به بعد از برگشتن از سفر موکول می‏نمایند و بعد از برگشتن از سفر تصور می‏کنند بالاخره مراسم حج را انجام داده‏اند و نیت پرداخت کافی بوده است، لذا اعمال شان مقبول است و از پرداخت آن امتناع می‏ورزند. حال آنکه حکایت زیادی وجود دارد که حتی یک ریال یا یک آجر از دیوار متعلق از مال مردم بر ذمّه حاجی باشد و به فرمایش ائمه علیه السلام حج مقبول نشده است. برخی دیگر نیز با قرض راهی سفر حج شده و با قرض سوغاتی تهیه می‏کنند! و سفر حج را همچون سفرهای دیگر می‏انگارند و به خاطر قرض و خرج‏های زیاد و میهمانی‏های قبل و بعد از سفر، سودی از این سفر روحانی نمی‏برند. اگر فرمایش امام صادق علیه السلام را نصب العین خود قرار دهیم هزینه سفر حج باری گران بردوش ما نخواهد بود که می‏فرمایند:

"اقلل النفقه فی الحج تنسط للحجّ ولا تکثر النفقه فی الحج فتمل الحجّ"

"از صرف بودجه‏ های غیر ضروری در حج صرف نظر کن، تا نشاط حج در تو همچنان زنده بماند».

برخی بعد از آمدن از سفر حج در بعضی موارد تا یک هفته برنامه اطعام دارند و فرش و اطلاعیه و ... بر در و دیوار منزل، که نمایانگر ثروتمندی جناب حاجی است. چندین روز درب خانه، با این کیفیت باز می‏ماند و بازار فخر فروشی و خود نمایی گرم. در حالی‏که امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «اطعام در یک روز ولیمه و در روز دوم احترام و کرامت، چنانچه تداوم پیدا کند، مسأله سرازریاء و خودنمایی در می‏آورد یا وسیله‏ای برای تبلیغات شخصی و ایجاد چهره اجتماعی می‏شود».

برنامه قربانی کردن سر راه حاجی از مکه رسیده و جریان سوغاتی دادن و اقعا تماشایی و جای تأسف و تأمل است. حاجی که می‏خواهد وارد منزل خود شود، بنابر ثروت و مکنت و مردم دار بودنش پیش پای وی گوسفند قربانی می‏کنند، اما نه برای شکر گذاری از درگاه احدیّت که حاجی، به سلامت از سفر مکّه برگشته و موفق به انجام واجبی مهم گردیده و روح را جلا داده است، بلکه در بیشتر موارد این هم بده بستانی دیگر است تا حاجی شماره قربانی‏ها به مردم محروم نمی‏رسد، بلکه همسایه‏های دورتر هم بی‏نصیب می‏مانند و صرف احکام چندین روزه هم ردیفان خود حاجی نموده و سر سفره حاجی بیتوته کرده در عرفات و مشعرالحرام، از فقراء خبری نیست! که هم اخلاص است و هم دستگیری از درماندگان.

   سوغاتی حاجی از حجّ

سوغاتی که یک نوع چشم روشنی و هدیه و تبرّک از خانه خدا می‏باشد، آن هم داستانی دیگر دارد که با داد و ستدی مضحک و خون دلی بر مؤمنان واقعی تبدیل شده است. بدین ترتیب که افراد فامیل و دوستان نزدیک که با اعلام قبلی به دیدار حاجی می‏شتابند، هدیه‏ای تا حدّی ذی قیمت برای حاجی می‏آورند!! و در مقابل بعد از اینکه برنامه دیدار از حاجی تمام شد، حاجی آقا و حاجیه خانم راهی منزل شده و یا در منزل خود هدیه‏های خریداری شده از مکه و ایران را برابر با نرخ هدیه‏ای که گرفته‏اند پس می‏دهند!! مصداق بارز مثل فندق بیانداز و گردو بگیر، بلی خریداری شده از ایران، چون برای ایجاد چهره اجتماعی و تبلیغات، این همه سوغاتی‏ها برای دوستان و فامیل دور ماهها قبل از سفر از شهر خود خریداری نموده و به عنوان تبرک به خلق الله می‏دهند!! فلسفه هدیه دادن حاجی، تبرک است که با خرید از شهر و دیار خود حاجی، هرچند صرفا به دست خود حاجی! متبرک می‏شود، اما فلسفه هدیه دادن بازدید کننده‏ها به حاجی معلوم نیست!البته برای ما.به طوریقین در این بده بستان‏ها حکمت هائی نهفته است که در عقل معنوی پسند نمی‏گنجد، باید با دیدی مادی و دنیایی نگاه کرد تا فهمید!!

 فیلم برداری از چگونگی تشرف به سوریه و مکه و هنگام بازگشت که توجه و قبله زائر عتبات عالیات دوربین فیلم برداری است کی مجال درک معنویت را می‏دهد. شاید در این هم حکمتی نهفته است از سفر اما برای امثال ما نامعلوم است.

خلاصه قربانی و اطعام هر چه بیشتر باشد به همان میزان منزلت حاجی بیشتر خواهد شد.

مسلم است با این بساط و برنامه حج، بازدید کننده از حاجی، دنبال بهره گیری معنوی از روح مصفای حاجی و زمینه‏ای برای انقلاب درونی او و آگاهی از بهره‏ای معنوی که در حج نصیب‏اش گردیده است نیست. چرا که اثری از آن نمی‏ بیند، آن چه مطرح هست بهره دنیوی است.

    کدام حج را انجام داده ‏ایم؟

پرواضح است اگر حرکتی روحانی و معنوی، تبدیل به حرکتی مادی گردد، ماهیت عبادتی عظیم و سازنده روح انسان را این‏گونه دگرگون می‏سازد. اگر حاجی با توجه با اسرار و روح سازنده حج در طواف خانه خدا هر گونه پرسشی را اعم از دیگر پرستی و خود پرستی و هوا پرستی دور انداخته و در وقوف عرفات و مشعرالحرام ارتباطی عمیق و ناگسستنی با خالق خود ایجاد کرده و روح خود را از هرگونه نا خالصی پاک نموده و در رمی جمرات دیو نفس خود را از درون بیرون کشیده و او را سنگسار نماید، به طور یقین گناهان خویش را با آب زلال توبه شسته و با روحی منور شده از الطاف توحید با آشنا شدن با مشکلات مسلمانان، با مسئولیتی عظیم و عزمی قاطع، برای در هم شکستن نقشه‏های دشمنان اسلام به وطن باز می‏گردد. این چنین حجی است که با روح حج سازگار است.

این چنین حاجی است که هفته‏ ها بعد از بازگشت از سفر معنوی اشک بر رخسارش جاری است، چرا که موفق به انقلابی درونی یعنی موفق به توبه گردیده است. توبه از هر چیزی که او را به دنیا وابسته می‏کند و از پرواز روح‏اش به مراتب اعلی مانع می‏شود، چرا که او دیگر یک مسلمان واقعی است، او با خداوند با لمس حجر الاسود بیعت نموده است، تا هرگز گناهی مرتکب نشده و با گنهکاران همراه نباشد، دنیا را برای آخرت بخواهد نه برای التذاذ، او تعهد نموده همواره خدا بیند نه مردم. آری این چنین حاجی کم هست، همان‏طور که امام صادق علیه السلام فرموده‏ اند:

«ما اکثر الضجیج و اقلّ الحجبج. چقدر ناله کن زیاد است اما حج گذار واقعی که به عزم خدا و قصد خدا آمده باشد کم است». 

فرمایش امام صادق علیه السلام در جامعه‏ای که در طول سال هزاران نفر به حج می‏روند، قابل تحقیق و تصدیق ومشهودهست. هر انسان منصفی، اذعان دارد بیشتر این حج‏ها با حج موجود در اسلام فرسنگ‏ها فاصله دارد.

حج فعلی یعنی اسراف، یعنی تجمل یعنی شهرت وتظاهر به دین داری و... در ابعاد گسترده بنام حج، یعنی انجام حرکاتی بی‏روح و بی‏کالبد و خشک و دو باره به همان حال قبلی برگشتن و از سرگرفتن زندگی قبلی با روال سابق. در حالی‏که حج در اسلام تولدی دوباره است پرونده سیاه را بستن و پرونده سفید و اعمال صالح را باز نمودن و حرکت به سوی تکامل است.حال آنکه با وجود حاجی، در هر کوی و برزن، در محدوده منزل و محل کار حاجی هم شاهد گناهان علنی هستیم در برخی موارد همسر و فرزندان حاجی از رعایت حداقل موازین شرعی بی‏ نصیب‏اند.

آیا غیر از این است که هر جا مؤمنی واقعی و دلی پر ایمان و اهل معنی باشد تلؤلؤ انوار روحانی‏اش اطراف او را روشن نموده و به دیگران نیز روشنایی می‏ بخشد. مگر غیر از این است که حاجی با خدا بیعت نموده است که مطیع دستورات الهی باشد.

آیا امر به معروف و نهی از منکر یکی از دستورات الهی نیست؟

آیا حاجی بعد از برگشتن از سفر روحانی، دیگر سر هیچ سفره رنگارنگ و متنوع با مال حلال و حرام ثروتمندی ننشسته است؟

آیا بعد از بیتوته کردن در عرفات و مشعرالحرام دیگر حب دنیا را از دل بیرون نموده و از آن به مقدار نیاز برگرفته است؟

آیا حقوق واجبه را پرداخته و شکاف بین طبقه فقیر و غنی را کم کرده است؟

و آیا ... از این رو است که وقتی حاجی به‏خاطر چشم هم چشمی، کسب مقام و منزلت اجتماعی، به ریاء ...، با دلی پر از هواهای نفسانی با عملی پر از تجمل پرستی و دنیا دوستی راهی مکه می‏شود و بعد از نیت، تلبیه می‏گوید یعنی خداوندا آمدم از فرمانت اطاعت می‏کنم در جواب گفته می‏شود لا لبیک تو دروغ می‏گویی تو آمدی اما دل به غیر خدا دادی و آمدی، همچنان که امام صادق علیه السلام فرموده‏ اند: «الحج حجان: حج لله و حج للناس، فمن حج لله کان ثوابه عل الله الجنه و من حج للناس کان ثوابه علی الناس یوم القیامه. حج دو نوع است: حجی برای خدا و حجی برای مردم، کسی که برای خدا حج به‏ جا می ‏آورد ثواب او از خداوند، بهشت است و کسی که برای مردم حج به‏جا می‏آورد ثواب او در روز قیامت بر مردم است».

 بدیهی است روی سخن با افرادی است که با عبادت معامله‏ای تجاری کرده و آن را وسیله رسیدن به مطامع دنیوی خویش نموده‏ اند، و الاّ مخلصانی هستند که روی دل فقط به خدا دارند و همه اعمال و عبادات را وسیله ارتباط با معبود خویش می‏دانند و لحظات را زو نیاز و یا الطاف بی‏پایان او وانس با خدا و ائمه علیهم السلام را با تمامی دنیا عوض نمی‏ کنند.

در خاتمه فرمایش امام سجاد علیه السلام را یاد آور می‏ شویم شاید توجهی دوباره و عمیق و نگاهی معنوی به آنچه به نام حج انجام می‏دهیم بنمائیم: ایشان می‏فرماید:

" کسی‏که صرفا ظاهر مناسک را انجام دهد و هیچ‏گونه توجهی به اسرار و فلسفه و روح حج و پاک نمودن خود از گناهان و تصفیه روح و دل ننماید، اساسا حج کاملی که منشأ آثار عظیم روحی گردیده و جوهر و روح را حرکت داده و به سیر و سلوک وادارد و به درجات عالیه قرب خدا برساند و مقبول درگاه خدا و مشمول عنایات خاصه حضرت حق سازد، انجام نداده است."

   حج یعنی خود را فراموش کردن و خدا را درعمق وجود یافتن و تسلیم و بندگی خالق یکتا کردن  

اللهم الرزقنا