محور : اقتصاد اسلامی
صدر سيدكاظم*
* دانشكده علوم اقتصادي و سياسي، دانشگاه شهيد بهشتي
شهيد صدر، در كتاب جاوداني خود «اقتصادما» مكتب اقتصادي اسلام را تعريف و توصيف كرده و با روش ابتكاري خود خصوصيات آن را كشف و ارائه مي‌كند. به نظر ايشان علم اقتصاد پديده هاي اقتصادي را تبيين و تفسير مي‌كند و مكتب اقتصادي راه و رسم زندگي اقتصادي را نشان مي‌دهد. وي همچنين تأكيد مي‌كند كه علم اقتصاد ممكن است يك مسأله يا رفتار اقتصادي را هم تحليل و بررسي كند و هم به شناسايي مكتب و ارزشگذاري آن بپردازد؛ منتها شيوه اي كه اين دو معرفت براي شناخت و ارائه راه حل به كار مي‌برند متفاوت است. آنچه علم اقتصاد را از مكتب اقتصادي متفاوت مي‌گرداند موضوع آنها نيست، بلكه روشي است كه براي شناخت و تحليل آنها به كار برده مي‌شود.
با توجه به اشتراك موضوع در علم و مكتب اقتصادي و تفاوت آنها در روش شناخت، اين سؤال مطرح مي‌گردد كه آيا فرآيند شناخت در اين دو رشته معرفت كاملاً از هم مستقل است يا تعاملي ميان آنها روي مي‌دهد؟ علم اقتصاد با توجه به نوع و شرايط بازار راه حلهاي كارآمد را براي تصميم گيرندگان مشخص مي‌سازد. مكتب اقتصادي اسلام، به گفته شهيد صدر، راه حلهاي عادلانه را براي ايشان تبيين مي‌گرداند. آيا ميان راه حلهاي كارآمد و عادلانه هيچ ارتباطي وجود دارد؟ آگاهي از اين ارتباط براي تمام مسلمانان بسيار مهم است زيرا اولاً بسياري از مشكلات «دنيايي» ايشان عيني و تجربي است. ثانياً مكتب اسلام دنيا را مزرعه آخرت معرفي مي‌كند؛ رستگاري اخروي با تلاش براي بهره گيري و بهره رساندن در زندگي دنيايي به دست خواهد آمد. پس مسلمانان در اين دنيا براي انجام «تكليف الهي» كه همان «آباد ساختن زمين» و «كسب رزق» و «مسابقه در خيرات» است بايد به «نظم و تدبير امور معيشتي خود» بپردازند و از «علم حتي اگر در چين باشد» استفاده كنند و راههاي كارآمد تأمين معاش خود را بيابند؛ چه، «الاقتصاد نصف العيش» از سوي ديگر در همين زندگي دنيايي بايد قسط را جاري سازند و شيوه هاي عادلانه توليد و توزيع ثروت و درآمد را به كار گيرند تا در آخرت روسفيد باشند. آيا اگر ايشان با تلاش علمي خود راه حلهاي كارآمد را بيابند و آنها را عملي سازند عدالت را نيز به اجرا درآورده‌اند؟ آيا همه راه حلهاي كارآمد عادلانه است يا هيچ وجه مشتركي با هم ندارند يا حالت سومي وجود دارد و برخي از راه حلهاي نخست مصداق راه حلهاي اخير نيز مي‌باشند؟
هدف اين مقاله تبيين ارتباط و تعامل ميان علم اقتصاد و مكتب اقتصادي اسلام است. براي رسيدن به اين هدف بديهي است كه معرفت‌هاي علمي و مكتبي بايد تعريف و تشريح شوند تفاوتهاي آنها و روشي كه در شناخت به كار مي‌برند روشن گردد. بدين جهت روش شناخت در علم اقتصاد در بخش اول اين مقاله توضيح داده مي‌شود. در بخش بعد مكتب اقتصادي اسلام از زبان شهيد صدر بازگو مي‌گردد. عدالت اقتصادي كه به گفته شهيد ياد شده هدف مكتب اسلام است معرفي شده و با تعريفي كه شهيد مطهري براي عدالت اجتماعي در اسلام ارائه داده تطبيق داده مي‌شود. پس از نشان دادن تطابق تعاريف و مصداقهاي عدالت اقتصادي و اجتماعي از ديدگاه آن دو عالم دين، ارتباط راه حلهاي عادلانه حاصل شده از اين تعاريف با راه حلهاي كارآمد به دست آمده از تحليل هاي علمي مقايسه و نشان داده مي‌شود كه در شرايط بازارهاي اسلامي اگر توزيع اوليه منابع «عادلانه» صورت گرفته باشد، مقدار و قيمتي كه در اين بازار براي كالاها و عوامل توليد تعيين مي‌شود كارآمد و عادلانه خواهد بود.
در قسمت ديگر مقاله كمكهايي كه علم اقتصاد از مكتب اقتصادي اسلام براي يافتن راه حلهاي كارآمد مي‌گيرد تشريح خواهد شد. در قسمت بعد كمكهايي كه مكتب از علم اقتصاد براي حل مشكلات اقتصادي از قبيل فقر، بيكاري، تورم، حفظ محيط زيست و غيره مي‌گيرد تا مردم را به راه سعادت و كمال ارشاد نمايد ارائه خواهد شد.
يكي از نتايج حاصل از اين بررسي روش انجام تحقيقات تجربي در چهارچوب مكتب اقتصادي اسلام و همچنين اطمينان از نتيجه بخش بودن يافته هاي آن است. با اين روش مي‌توان مشكلات اقتصادي كشورمان و ساير كشورهاي اسلامي را مورد تحقيق قرار داد و به يافتن راه حلهايي كه هم از نظر معيارهاي علمي و هم ملاكهاي ارزشي قبول شدني باشند اميد داشت.
:: مشاهده متن کامل مقاله در قالب فرمت pdf ::
منيع : پژوهشهاي اقتصادي- شماره 6-5 پاييز و زمستان 1381:
