الگوي عيني همت وكار
استاد مطهري در زمان تحصيل و همچنين فعاليت‌هاي پس از آن الگويي از همت و كار است كه مي‌توان شاخصه‌هاي آن را در موارد ذيل جستجو كرد:
1- شدت كار و تلاش در تحصيل علم :
به نقل از همسر ايشان آمده است: \ "برخي مواقع در اثر شدت كار و فشار تلاش‌هاي فكري، اعتراف مي‌كرد كه خسته‌ام و سرم گيج مي‌رود. \ "(اداره فرهنگي ستادمشترك سپاه، 1380، ص21)
ايشان براي درك و فهم عميق و دقيق دروس تمام همت. توان خويش را بكار مي‌گرفت. در اين رابطه به تقل از شهيد قدوسي آمده است: \ "پشتكار و كثرت مطالعه‌ي آقاي مطهري در مدرسه فيضيه همه‌ي ما را به اعجاب مي آورد و تاكيد مي‌كرد كه استاد مطهري وقتي اصول فقه را خوانده بود مدعي بود كه جزوه و اثري نيست كه در اين زمينه باشد و من آن را نديده باشم. \ "(همان، ص30)
2- اهتمام و تلاش در عرصه‌ي سياسي :
در حالي كه شهيد مطهري به عنوان يك چهره‌ي علمي و فرهنگي شهرت داشت و دغدغه‌هاي علمي بخشي از اوقات ايشان را به خود اختصاص مي‌داد، اما ايشان در راه نيل به اهداف سياسي بلندش و در رأس آن برپايي حكومت اسلامي از عضويت در هيأت‌هاي مؤتلفه تا برگزاري جلسات درس شناخت در كانون توحيد براي حل مشكلات فكري و جلوگيري از انحراف بيشتر منافقين(سازمان مجاهدين) فروگذار نبود.
3- كار و همت در عرصه فرهنگي و اجتماعي :
در عين حال كه استاد در عرصه ي علمي و سياسي تلاش و پشتكار فراوان داشت، اما مانعي از كارو همت در عرصه‌ي فرهنگي و اجتماعي نبود.
براي هدايت و راهنمايي بشر دو راه است؛ يكي راه گفتن و نوشتن، ديگر راه پيشقدم شدن و هرگز گفتن به قدر پيشقدم شدن اثر ندارد. بزرگان گفتند: دو صد گفته چون نيم كردار نيست. (مجموعه آثار، ج32، ص181)
جايگاه و اهميت كار و همت در انديشه شهيد مطهري
مهمترين شاخصه‌ها و مؤلفه‌هايي كه شهيد مطهري به عنوان اهميت به كار و تلاش در اسلام مورد اشاره قرار مي‌دهد، عبارتند از:
1- مقدس شمردن كار و تلاش: شهيد مطهري معتقد است در اسلام كار به عنوان يك امر مقدس شناخته شده
2- همسويي و انطباق كار با عبادت و خداپرستي: بر خلاف وجود نگاه دنيا گريز و رهبانيت پسند در برخي از اديان و مكاتب ديگر و همچنين تلقي منافات بين دين و عمل در نگاه ماركسيستي، شهيد مطهري بين كار و خداپرستي منافاتي نمي‌بيند. (همان، ج25، ص457)
3-طرد بيكاري و بيگاري: اسلام دشمن بيكاري، بيگاري است. انسان به حكم اينكه از جامعه بهره مي گيرد و بهره مي برد و به حكم اينكه كار بهترين عامل سازنده‌ي خود و اجتماع و بيكاري بزرگترين عامل فساد است، بايد كار مفيد انجام دهد. اسلام انگل بودن و كل برجامعه بودن را در هر شكل، موردلعنت قرار داده است. (همان، ج2، ص457)
زمينه‌ها و لوازم كار و تلاش
1ـ هدفمندي و معني‌دار بودن كار: شهيد مطهري معتقد است، \ "انسان مادامي كه غايتي را تصور نكند، وجود ذهني برايش حل نشود، اراده‌ي انجام كاري برايش پيدا نمي‌شود، همين كه غايت و فايده‌ي كار در ذهنش منقش شد، آن وقت است كه ميل و اراده‌اش منبعث مي‌گردد و فعل از وي صادر مي‌شود\ ". (همان، ج2، ص422)
2ـ استعداديابي براي كار: طبيعي است استعدادها و علايق انسآن‌ها براي انجام كارها و فعاليت‌ها متفاوت است و لذا \ "هركسي بايد كاري را انتخاب كند كه در آن استعداد دارد، تا آن كار علاقه‌ي او را به خود جذب كند. اگر كار مطابق استعداد و مورد علاقه انسان نباشد و انسان آن را فقط به خاطر درآمد و مزد انجام دهد، اين اثر تربيتي را ندارد و شايد فاسدكننده‌ي روح هم باشد. انسان وقتي كاري را انتخاب مي‌كند، بايد استعداديابي هم شده باشد\ ". (همان، ج22، ص792)
3ـ حاكميت عدالت و نفي تبعيض: از نگاه شهيد مطهري در جامعه‌ي اسلامي بايد شرايط عادلانه‌ي شكوفايي استعدادها فراهم آيد. \ "جامعه‌ي اسلامي جامعه‌ي طبيعي است، نه جامعه‌ي تبعيض و نه جامعه‌ي تساوي منفي. تز اسلام، كار، پرورش استعداد و استحقاق به اندازه‌ي كار است\ ". (همان، ج2، ص113)
4ـ فراهم بودن فضاي رقابت مثبت: شهيد مطهري به وجود ميدان رقابت سالم براي واداشتن افراد به كار و تلاش بيشتر، اعتقاد دارد و نبود رقابت را در خمودگي فكري جامعه مؤثر مي‌داند. (همان، ج15، ص108)
5ـ ترويج فضاي توكل و اعتماد به خدا: شهيد مطهري با نگاه به ويژگي‌هاي جهان‌بيني ديني در يك كل مرتبط با هم مي‌گويد: \ "اعتقاد درست به قضا و قدر الهي، يك نفر باايمان را در عمل و فعاليت صحيح مطمئن‌تر و به نتيجه‌ي كار اميدوارتر مي‌كند\ ". (همان، ج 1، ص413) با چنين نگاهي يأس و ترديد رنگ باخته و در عوض نشاط و اميد به نفع كار تقويت مي‌شود.
آثار تربيتي كار
شهيد مطهري مي‌گويد: \ "بعد از ديانت، مدرسه‌اي براي تربيت انسان، بهتر از مدرسه‌ي كار ساخته نشده است\ "(همان، ج22، ص 799). اثرات و تبعات تربيتي كار را كه استاد مستقيم مورد اشاره قرار داده عبارتند از:
1ـ افزايش احساس عزت و شخصيت: با توجه به آثار تربيتي كار، شهيد مطهري براين باور است كه \ "نتيجه‌ي كار تنها خلاصي از فقر و گرسنگي نيست، بلكه چندين چيز ديگر هم به دنبال دارد، از آن‌جمله اين كه كار بر عزت و شخصيت انسان مي‌افزايد و او را در نظر خودش محترم مي‌نمايد. يعني حس احترام به ذات و اعتماد به شخصيت در او ايجاد مي‌كند و بديهي است كه هر چيزي كه باعث و سبب محترم شدن شخصيت انسان در نظر خودش و نظر ديگران باشد، او خودش محترم و شايسته‌ي تكريم و تعظيم است\ ". (همان، ص163)
2ـ تمركز خيال: بيكاري و تنهايي را اسلام از آن رو منع مي‌كند كه مي‌تواند تالي فساد شده و آثار منفي به دنبال داشته باشد. شهيد مطهري در تفسير اين كلام حضرت علي(ع) كه فرموده: \ " يعني اگر تو نفس را به كار مشغول نكني او تو را به خودش مشغول مي‌كند\ " مي‌گويد وقتي كه انسان يك كار و يك شغل دارد، آن كار و شغل او را به سوي خود مي‌كشد و جذب مي‌كند. به او مجال براي فكر و خيال باطل نمي‌دهد\ ". (همان، ج22، ص788)
از سوي ديگر شهيد مطهري تمركز خيال را موجب انضباط فكري و توفيق‌هاي ناشي از آن نيز مي‌داند كه در واقع ناشي از كار و كنده شدن از افكار پراكنده و بيهوده است.
3ـ آزادگي و شرافت: احساس بي‌نيازي از ديگران و شرافت مرتبط با آن در گرو كار و تلاش است.
همت، نشانه بزرگي و نشاط
شهيد مطهري با ذكر اين جمله‌ي حضرت اميرالمؤمنين علي(ع) كه فرموده‌اند: قدرالرجل علي قدر همته، يعني قدر و اندازه‌ي هر كس همان قدر و اندازه‌ي همتش است، اهميت و استحكام اين سخن را اين گونه مي‌رساند كه \ "جمله‌هاي خيلي عجيب و پرمعنايي است\ ".
با چنين نگاهي ايشان همت را نشانه‌ي چند ويژگي مثبت به شرح ذيل بر مي‌شمارد:
1ـ همت نشانه‌ي بزرگي روح: وي معتقد است \ "مسلما همت بزرگ نشانه‌ي روح بزرگ است و همت كوچك نشانه‌ي روح كوچك است\ "
2ـ همت نشانه‌ي سلامت و نشاط روان: از زاويه‌اي ديگر، استاد وجود همت و عمل در راستاي آن را نشان‌هاي از روح و روان سالم دانسته. (همان، ج22، ص150)
3ـ همت نشان قدرشناسي از خويش: شهيد مطهري همت را به ميزان قدرشناسي از خويش ارتباط مي‌دهد كه اين نگاه، ادامه‌ي همان ديدگاه حضرت امير(ع) به همت است. وي در توضيح اين نظر خويش مي‌گويد:
\ "روح بزرگ يك آرزوي بزرگ است، يك انديشه‌ي بزرگ و وسيع است، يك خواهش و اراده‌ي بزرگ، يك نعمت بزرگ است... روح بزرگ به كمي و كوچكي و حقارت تن نمي‌دهد، به كم از قدر خود راضي نمي‌شود\ ". (همان، ج17، ص660)
آثار همت و اراده
شهيد مطهري با همطراز شمردن همت با نبوغ و حتي عشق و ايمان، برخورداري از آن را داراي اثرات و نتايج ويژه‌اي مي‌داند كه امكان فائق آمدن بر كمبودها و نواقص و پذيرش سختي و زحمت را براي انسان و جامعه فراهم مي‌آورد. (همان، ج2، ص264). استادبردو اثر ويژه كار و تلاش تاكيدكرده‌اند:
1ـ توليد استقامت و پشتكار براي كارهاي بزرگ: استاد انجام كارهاي بزرگ را بدون داشتن همت متناسب با آن شدني نمي‌داند و معتقد است با همت برخي كارهاي به ظاهر نشدني هم عملي مي‌گردد. (همان، ج14، ص436)
2ـ جبران كمبودها و معايب: غالب اوقات كمبود يا نبود اراده و همت موجب مي‌شود كارها متوقف و به بهانه‌ي كمبودها و مشكلات، اين ضعف توجيه شود. (همان، ج18، ص329)
موانع و آفات همت و اراده
همت و اراده همچون ساير پديده‌ها و خصايل انساني داراي موانع بازدارنده، كاهش‌دهنده و آفاتي است كه از نظر استاد شهيد دور نمانده است. مهمترين آفت‌ها عبارتند از:
1ـ فضاي تبعيض و بي‌عدالتي: از ديدگاه شهيد مطهري نبايد هيچ تبعيض و بي‌عدالتي در جامعه را برتافت بلكه \ "بايد اين طور باشد كه روستازادگان با استعداد بتوانند دانشجو بشوند و بعد از دانشمندي به مقام وزيري برسند و هميشه بايد اين طور باشد كه پسران ناقص عقل عقب بمانند و سقوط كنند\ ". در اين صورت است كه صاحبان همت انگيزه‌ي بروز آن را پيدا و براي نيل به كسب بزرگي تلاش خواهند كرد.
2ـ عدم تشخيص بزرگي و كوچكي: گاهي فرد يا جامعه در تشخيص و مقياس اندازه‌گيري كارها، اهداف و آرمان‌ها دچار مشكل مي‌شود و لذا همت و تلاش خود را به هدر داده و يا از وصول به اهداف و آرمان‌هاي بلند و بزرگ باز مي‌ماند. استاد چنين طرز فكر و نگاهي را كه صرفاً به ظاهر امور نگريسته و نتيجه‌ي مهم و اساسي را ناديده مي‌گيرد، يك بيماري و يك انحراف بزرگ از تعليمات عاليه اسلامي\ " بر مي‌شمارد.
3ـ غفلت از اهتمام به تمام ابعاد سعادت: از نگاه شهيد مطهري انسان داراي ابعاد روحي و مادي است كه بايد به طور مناسب تأمين شده و براي تأمين سعادت دنياي و آخرت به كارگيري شود. \ "همت و اراده بايد مصرف تأمين همه‌ي شرايط سعادت گردد و ناچار بايد به نسبت معين ميان آن‌ها تقسيم شود و اگر جاذبه‌ي يكي از آن‌ها همت و اراده را به سوي خود بكشاند و ساير شرايط به زمين بماند، بديهي است كه بدبختي رو خواهد آورد\ ".
نتيجه‌گيري
مروري بر سيره و انديشه‌ي استاد شهيد مرتضي مطهري و جستجوي موضوع اين مقاله يعني همت و كار، گوياي اين است كه ايشان براي همت و كار جايگاه و اهميت بالايي قائل بوده و با نگاهي ديني به موضوع هر دو را سرمايه‌ي تأمين سعادت و نشانگر وجود سلامت روان، بزرگي روح، آزادگي و شرافت دانسته و خود نيز عامل به آن در زندگي عملي بوده است و در اين نگاه از علم و تجربه‌ي تاريخي و اجتماعي نيز برخوردار بوده است.
* متفكر شهيد آيت‌الله مرتضي مطهري:
- بعد از ديانت، مدرسه‌اي براي تربيت انسان، بهتر از مدرسه كار ساخته نشده است.
- نتيجه كار تنها خلاصي از فقر و گرسنگي نيست، بلكه چندين چيز ديگر هم به دنبال دارد، از آن جمله اين كه كار بر عزت و شخصيت انسان مي‌افزايد.
* متفكر شهيد آيت‌الله مرتضي مطهري:
- همت بزرگ، نشانه روح بزرگ است و همت كوچك نشانه روح كوچك است.
- روح بزرگ يك آرزوي بزرگ است، يك انديشه بزرگ و وسيع است، يك خواهش و اراده بزرگ، يك نعمت بزرگ است.
نويسنده : رسول سنايي راد
منبع : روزنامه جمهوري اسلامي - 16/02/1389
