جوّ سیاسی دوران امامت امام‏ سجاد علیه السلام به گونه‌ای بود که نمى‏توانستند به تأسیس مكتب و تربیت علنى بپردازند. ایشان برای احیای سنت از دست رفته پیغمبر صلی الله علیه و آله به تربیت بردگان ‌پرداخت. که این راه را بهترین روش مى‏شمرد. امام بردگان خود را فرزند مى‏نامید و آنان را با تعبیر «یا بُنَى» صدا مى‏زد. امام ‏علیه السلام با این برخورد مى‏فهماند كه نزد وى، مسلمانِ آزاد و برده برابر است. وى هیچ گاه بردگان خود را تنبیه نمى‏كرد، بلكه خطاهاى آنها را مى‏نوشت و در آخر ماه مبارك رمضان همه را در یك جا گرد مى‏آورد و خطاهاى هر یك را برایش مى‏خواند و از وى بر ترك آن اقرار مى‏گرفت. از آنان درخواست مى‏كرد همان گونه كه او آنها را بخشیده است، آنان نیز براى امام‏ علیه السلام از پروردگار طلب بخشش نمایند. سپس حضرت به آنان جایزه مى‏داد و همه را در راه خدا آزاد مى‏كرد. وى با این روش به آنها «اخلاق اسلامى» مى‏آموخت. امام علاوه بر اینها، وسایل لازم را براى یك زندگى مستقل و آبرومندانه به ایشان مى‏بخشید.(1) حضرت این عمل را سنت رسول خدا صلى الله علیه و آله مى‏شمرد و با این روش آنان را دانش مى‏آموخت، رفتار و فرهنگ اسلامى تعلیم مى‏داد و از ارزش و شخصیت انسانى بهره‏مند مى‏نمود.(2) سیره امام سجاد علیه السلام چنین بود كه در اعیاد، به ویژه عید فطر، بیست برده و كنیزِ تربیت شده در راه خدا، آزاد مى‏كرد.

این عمل امام‏ علیه السلام یك مكتب انسان ساز بود و پایه مهمى براى گسترش اسلام ناب به شمار مى‏رفت. امام سجاد علیه السلام این رفتار را در تمام ایام، در طول سال تكرار مى‏نمود، چنان كه بردگان نیز از آن آگاه بودند و بدین جهت، هنگام خرید مشتریان، خود را در معرض دید آن حضرت قرار مى‏دادند و تا ایشان را نمى‏دیدند خویشتن را از نگاه دیگران پنهان مى‏داشتند.

با توجه به این كه بردگان از سرزمین‏هاى دور آورده مى‏شدند، معلوم مى‏شود كه روش امام سجاد علیه‌السلام و برخورد ایشان با زیردستان، به ویژه بردگان، در نواحى دیگر نیز معروف بوده است.

·اشاره

الف) كتابهاى چاپى عربى

ب) كتابهاى چاپى فارسى

ج) كتابهاى چاپى اردو

د) كتابهاى خطى عربى

هـ) كتابهاى فارسى (خطى)

· اشاره

مقاله‌اى را كه در پیش روى دارید به بحث از كتابهاى چاپى و موجود پیرامون حضرت امام سجاد(ع) پرداخته است. اما پیش از ورود به اصل مقاله یادآورى چند نكته ضرورى مى‌نماید:
نگارنده ادعاى جستجوى كامل را ندارد اما نهایت كوشش خویش را در این امر مصروف داشته است.
مقاله شامل كتابهاى مستقل در شرح احوال امام سجاد(ع) است و از ذكر كتابهاى ضمنى و مقالات اجتناب شده است.
برخى از كتابها جزو منابع درجه دوم به شمار می‌‌آیند و از استحكام و تحلیل و نوآورى برخوردار نیستند و تنها به دلیل فراگیر بودن مقاله به نام آنها اشاره شده است.
این مقاله شامل معرفى كتابهاى چاپى عربى, فارسى و اردو مى‌باشد.
اسامى كتابها به ترتیب حروف الفبا فهرست شده است و مشخصات هر عنوان شامل نام كتاب, نویسنده و احیانا مترجم و مصحح, محل نشر, نام ناشر, سال انتشار, قطع و تعداد صفحات آورده شده‌است.
در مواردى كه این مشخصات به طور كامل درج نشده, به این دلیل.....

عصر سقوط ارزش‏ها		اشاره
تلاش امام براى احیاى اسلام‏		سلاطین عصر امام سجاد علیه اللام‏
الف) بیان مسائل اسلامى‏		الف) یزید بن معاویه‏
ب) احیاى سیره رسول خدا صلى الله علیه و آله‏		ب) عبدالله بن زبیر
مكتب تربیتى ‏امام‏		ج) عبدالملك بن مروان‏
بردبارى امام، معجزه‏اى جاوید		عصر بى تفاوتى عمومى

اشاره

امام سجاد علیه السلام با آن كه در بدترین شرایط زمانى مى‏زیست و از سوى حاكمان جور، زیر شدیدترین فشارها به سر مى‏برد،طی سی و پنج سال امامت خویش،در گسترش ایمان و پایدارى و در احیاى اسلام ناب محمّدى و سیره جّد بزرگوارش منحصر به فرد بود. محققان مسلمان، عصر امام سجاد علیه السلام را به لحاظ سیاسى و فرهنگى، تاریك‏تریندوران مى‏دانند و از آن، به دوره سقوط فرهنگ اسلام یاد مى‏كنند.(1)

حاكمان عصر امام سجاد علیه السلام‏

چهار سال نخست امامت امام سجاد علیه السلام همزمان با حكومت یزید بن معاویه است. چهره واقعى یزید بر كسى پوشیده نیست. او نخستین حاكم اسلامى است كه نزد همگان شراب مى‏خورد و دربار خلافت را به عشرتكده تبدیل كرده بود. او آشكارا به كارهاى زشت و خلاف عفت مى‏پرداخت؛ در وصف شراب، شعر مى‏سرود و حتى براى سروده‏هاى در وصف شراب و هرزه‏گویى‏هاى شهوت‏انگیز، انعام مى‏داد.(2)

اسم مبارك آن بزرگوار علی است و مشهورترین القاب آن حضرت زین العابدین و سجّاد است و مشهورترین كنیة او ابامحمد و ابوالحسن است. مدّت عمر آن بزرگوار مثل پدر بزرگوارش پنجاه و هفت سال است زیرا پانزدهم جمادی الاول سال سی و هشت از هجرت به دنیا آمد. تولد آن بزرگوار دو سال قبل از شهادت امیرالمؤمنین (ع) است و تقریباً بیست و سه سال به پدر بزرگوار زندگی كرد. پس مدت امامت آن بزرگوار سی و چهار سال است.

حضرت سجّاد (ع) پدری چون حسین دارد و مادرش دختر یزدگرد پادشاه ایران است كه دست عنایت حق بطور خارق العاده این دختر را به امام حسین می رساند. شرافت این زن آن است كه مادر نه نفر از ائمة طاهرین می شود و چنانچه حسین (ع) اب الائمه است. این زن نیز ام الائمه است. و اما از نظر فضایل انسانی: امام سجّاد (ع) گرچه با اهل بیت علیهم السلام وجه اشتراك در همة فضایل دارند و هیچ فرقی میان آنان از نظر صفات و فضایل انسانی نیست، اما از نظر گفتار و كردار شباهت تامّی به جدشان امیرالمؤمنین علیه السلام دارد.

ایمان امام سجاد (ع)

امیرالمؤمنین (ع) در دعای صباح می گوید: یا من دل علی ذاته بذاته.

«ای كسی كه برهان وجود خود هستی.»

حضرت سجّاد نیز در دعای ابوحمزة ثمالی می گوید: بك عرفتك وانت دللتنی علیك وعوینی الیك ولولا انت لم أدرما انت.

«تو را به خودت شناختم و تو دلالت نمودی مرا بر خودت و دعوت نمودی به خودت و اگر نبودی، ترا نمی شناختم.»

این گونه كمات منتهای ایمان را می رساند و این همان ایمان شهودی است كه امیرالمؤمنین می فرماید: لو كشفت لی الغطاء ما ازددت یقینا.

نام مبارك امام چهارم علی است و مشهورترین القاب آن حضرت زین العابدین و سجّاد می‌باشد و مشهورترین كنیه ایشان ابامحمد و ابوالحسن است. مدّت عمر آن بزرگوار  پنجاه و  هفت سال است. ایشان پانزدهم جمادی الاول سال سی و هشتم هجری به دنیا آمد. تولد آن بزرگوار دو سال قبل از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام است و تقریباً بیست و سه سال با پدر بزرگوار زندگی كرد. پس مدت امامت آن بزرگوار سی و چهار سال است.

حضرت سجّاد علیه السلام پدری چون حسین دارد و مادرش دختر یزدگرد پادشاه ایران است كه دست عنایت حق به طور خارق العاده این دختر را به امام حسین می‌رساند. شرافت این زن آن است كه مادر نُه نفر از ائمه طاهرین می‌شود و چنانچه امام حسین علیه السلام «اب الائمه» است. این زن نیز «ام الائمه» است.

گرچه امام سجاد علیه السلام با اهل‌بیت علیهم السلام در همه فضایل وجه اشتراك دارند و هیچ فرقی میان آنان از نظر صفات و فضایل انسانی نیست، اما از نظر گفتار و كردار شباهت تامّی به جدشان امیرالمؤمنان علی علیه السلام دارد. که آن موارد را ذکر می‌نماییم.

ایمان امام سجاد علیه السلام

)