در واقع نگرش انسانى امام صادق(‏علیه‎السلام) از نگرش اسلام به انسانیّت در ساخت‎ها و مفاهیم گوناگون آن مایه مى‏گیرد. براى آن كه از شدت عشق ‏امام به انسانیت و ارج نهادن به حقوق آن كس صخره‏هاى سترگ در برابر آن سر فرود مى‏آورند و ستارگان و درختان در برابرش به سجده مى‏افتند، پرده برداریم. چند نمونه كوچك از این موارد را ذكر مى‏كنیم :

1- امام به خدمتکار خویش، "مُصادف"، هزار دینار داد و به او گفت: آماده شو تا براى كارى تجارى به مصر روى، زیرا تعداد خانواده من زیاد است. مصادف، وسایل سفر را فراهم ‏آورد و با بازرگانان به مصر رفت. چون نزدیك شهر رسید، كاروانى تجارى در بیرون شهر به استقبال آنان‏ آمده ایشان از آن كاروان در باره وضعیّت كالایى كه با خود آورده بودند سؤال كردند كه آیا در مصر چنین كالایى هست یا نه؟ كاروانیان پاسخ ‏دادند: چنین كالایى در مصر نیست. آنگاه سوگند خوردند و قرارداد بستند كه از هر دینار یك دینار سود بگیرند(یعنى سود را مضاعف قرار دهند.)

آنان بعد از فروش اجناس، پول خود را گرفتند و به مدینه ‏برگشتند.

نقش امام صادق(علیه‎السلام) در تربیت محدثین و متفكرین

امام جعفر صادق(علیه‎السلام) از شخصیت‎هاى بارز و برجسته اسلامى است كه در نزد عموم مسلمین از جایگاه و احترام والایى برخوردار است و در واقع شخصیتى فرامذهبى است كه اگر چه به عنوان مؤسس فقه جعفرى از او یاد مى‎شود ولى باید اذعان نمود كه ائمه و محدثین اهل سنت نیز از دریاى شگرف علم او بى بهره نبوده و هر كدام به نحوى تحت تأثیر مقام علمى ایشان قرار داشته و به انحاى مختلف از علم و فقه ایشان بهره‎مند شده‎اند.

تاریخ نشان مى‎دهد كه بین امام جعفر صادق(علیه‎السلام) و علما و فقها و اندیشمندان آن زمان ارتباطى قوى و نزدیك وجود داشته كه از لابلاى این روابط مى‎توان به شخصیت والاى ایشان و تأثیرى كه بر علما و فقهاى آن عصر داشته‎اند پى برد.

مقاله حاضر بر آن است تا گوشه‎هایى از آن روابط و تأثیرات را به تصویر كشیده و از این زاویه، نقش مهم و سازنده آن حضرت را در تجدید حیات اسلام بررسى نماید.

شاگردان امام صادق(علیه‎السلام)

مرحـوم شیخ كلینى در اصـول كافـى بخشـى را به مسائل حجت و دلیل شیعیان اختصاص داده و در یكى از اخبار آن بخـش، چنیـن نقل كرده: منصـور بـن حازم گـوید: به امام صادق(علیه‎السلام) عرض كردم: خداوند بالاتر از آن است كه به وسیله مخلـوقـاتـش شنـاخته شـود بلكه ایـن مخلـوقاتنـد كه به وسیله خـدا شناخته مـى‎گـردنـد.

امام صادق(علیه‎السلام) فرمود: راست گفتى.

گفتـم: كسى كه دانست براى او پروردگارى است، پـس سزاوار است كه بـدانـد براى آن پروردگار رضا و سخطـى است كه جز از راه وحـى و رسـول شناخته نمى‎گردند، پـس اگر به كسى وحـى نشد سزاوار است كه دست به دامان رسولان خدا شود، پـس اگر آنها را ملاقات كرد، خواهد دیـد كه آنها حجت هستنـد و پیـروى از ایشان واجب.

آنگاه به امام صادق(علیه‎السلام) مى‎گـوید كه از مردم در مـورد حجت بعد از رسـول خدا(صلّی الله علیه و آله) پرسیدم.

1- امام صادق(علیه‎السلام) هرگاه از كسى ناسزا و دشنامى مى‏شنید به جایگاه ‏نمازش مى‏رفت و ركوع و سجود بسیار انجام مى‏داد و فراوان مى‏گریست و از خداوند براى كسى كه دشنام و ناسزایش گفته بود، طلب ‏آمرزش مى‏كرد.

اگر دشنام‏دهنده از خویشان نزدیكش بود، با دادن پول با وى رابطه ‏برقرار مى‏كرد و به الطاف و نیكی‎هاى خویش مى‏افزود و مى‏فرمود: من ‏دوست‏ دارم خداوند بداند كه من گردنم را در برابر خویشانم فرود مى‏آورم ‏و به سوى آنان شتاب مى‏جویم پیش از آنكه از من بى‏نیازى جویند.

2- امام خدمتکارش را در پى كارى فرستاد. زمانى گذشت و نیامد. امام در پى ‏او روانه شد و ناگهان او را یافت كه در گوشه‏اى خفته است. آن‏ حضرت‏ آمد و در كنار او نشست و شروع به باد زدنش كرد همین كه خدمتکار بیدار شد امام به او فرمود: فلانى! این چه كارى است روز و شب مى‏خوابى. شب از آن تو باد و روز سهم ماست از تو!!

انسان‎ها در دنیا وقتی بشنوند که در جایی گنجی وجود دارد سریع به دنبال یافتنش می‎روند. اصولا انسان به دنبال چیزهای با ارزش است. حال چه چیزی با ارزش‎تر از فرمایشات اهل بیت(علیهم‎السلام)؟! آن هم برای رسیدن به سعادت؟! در این مطلب روایاتی از امام صادق(علیه‎السلام) ذکر می‎شود که 25 راه برای سعادتمند شدن انسان را آموزش می‎دهند. 

امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند:

1- طلبت الرفعة، فوجدتها فی التواضع؛ برتری و بزرگواری را خواهان شدم، پس آن را در فروتنی یافتم.

2- طلبت رضی الله، فوجدته فی برّ الوالدین؛ خشنودی خدای متعال را درخواست نمودم، پس آن را در نیكی به پدر و مادر یافتم.

3- طلبت العز، فوجدته فی الصدق؛ عزت(ارجمندی) را جستجو نمودم، پس آن را در راستی و درستی یافتم.

4- طلبت صحبة الناس، فوجدتها فی حسن الخلق؛ همراهی و گفتگوی با مردم را جستجو نمودم، پس آن را در خوشخویی یافتم.