موزهدر یك نگاه 

 گنجینه قرآن‏هاى خطى موزه 

 یادگارى از عترت 

 موزهدر یك نگاه 

آستانه مقدّسه قم كه به بركت وجود مرقد نورانى و شریف حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در سال 1314 ش. فعالیت خود را آغاز نمود، یكى از قدیمى‏ترین موزه‏هاى كشور محسوب مى‏گردد كه آثار و نفایس تاریخى و هنرى فراوانى در آن نگهدارى مى‏شود. تنوع موضوعى آثار تاریخى، از ویژگى‏هاى این موزه به شمار مى‏رود كه از آن جمله است:

1. گنجینه قرآن‏هاى نفیس خطّى.

2. مسكوكات ادوار اسلامى و پیش از اسلام.

3. آثار كاشی‌كارى.

4. ظروف سفالینه.

5. تابلوهاى نقاشى.

6. آثار خاتم‏كارى و منبّت‏كارى.

7. آثار حجّارى.

8. پارچه‏هاى ابریشمى دستبافت.

9. قالى و قالیچه‏هاى ابریشمى دستبافت.

اینك به جهت اهمیت موضوع، ابتدا براى آشنایى با بخش قرآن‏هاى نفیس خطّى......

 موزهدر یك نگاه 

 گنجینه قرآن‏هاى خطى موزه 

 یادگارى از عترت 

 موزهدر یك نگاه 

آستانه مقدّسه قم كه به بركت وجود مرقد نورانى و شریف حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در سال 1314 ش. فعالیت خود را آغاز نمود، یكى از قدیمى‏ترین موزه‏هاى كشور محسوب مى‏گردد كه آثار و نفایس تاریخى و هنرى فراوانى در آن نگهدارى مى‏شود. تنوع موضوعى آثار تاریخى، از ویژگى‏هاى این موزه به شمار مى‏رود كه از آن جمله است:

1. گنجینه قرآن‏هاى نفیس خطّى.

2. مسكوكات ادوار اسلامى و پیش از اسلام.

3. آثار كاشی‌كارى.

4. ظروف سفالینه.

5. تابلوهاى نقاشى.

6. آثار خاتم‏كارى و منبّت‏كارى.

7. آثار حجّارى.

8. پارچه‏هاى ابریشمى دستبافت.

9. قالى و قالیچه‏هاى ابریشمى دستبافت.

اینك به جهت اهمیت موضوع، ابتدا براى آشنایى با بخش قرآن‏هاى نفیس خطّى موزه، توضیحاتى ارائه و سپس قرآن منسوب به امام حسن عسكرى علیه‏السلام معرفى مى‏شود.

 گنجینه قرآن‏هاى خطى موزه 

این بخش به لحاظ تعداد آثار و برخوردارى از شیوه‏هاى ممتاز هنر «كتاب‏آرایى» مانند تذهیب، تجلید و خوشنویسى اهمیت بسیار زیادى دارد. برخى از قرآن‏هاى موزه در قرون آغازین حیات اسلام، یعنى در قرن دوم و سوم همزمان با حكومت خلفاى عباسى كتابت شده و برخى نیز در سایر ادوار اسلامى، مصادف با دوره حكومت آل بویه، سلجوقیان، ایلخانیان، تیموریان، صفویان و قاجاریه كتابت شده است.

قدیمى‏ترین قرآن موزه در سال 198 ق. نوشته شده و در آغاز آن، نام مأمون ـ خلیفه عباسى ـ مشهود است. بعضى از قرآن‏ها روى پوست، برخى روى پارچه و مابقى روى انواع كاغذ نوشته شده است.

قدیمى‏ترین قرآن موزه در سال 198 ق. نوشته شده و در آغاز آن، نام مأمون ـ خلیفه عباسى ـ مشهود است. بعضى از قرآن‏ها روى پوست، برخى روى پارچه و مابقى روى انواع كاغذ نوشته شده است.

قرآن‏هاى موزه عمدتا به خط كوفى، ثلث، نسخ، محقق و ریحان مى‏باشد كه برخى،ازابتدا تا انتها به یك شیوه خط خوشنویسى و تعدادى دیگر به شكل توأمان نویسى، كتابت شده است.

اكثر آیات قرآن با مركّب مشكى و برخى دیگر نیز با آب طلا و رنگ لاجوردى تحریر شده است. بخشى از قرآن‏هاى موزه داراى ترجمه فارسى است كه در بعضى از آنها همزمان با كتابت متن آیات، نگارش ترجمه نیز به دنبال آن انجام پذیرفته ولى در برخى از نسخه‏ها پس از سپرى شدن مدت زمانى طولانى ترجمه فارسى به خط نسخ یا نستعلیق بر آن افزوده شده كه تنوع سبك «ترجمه» در دوره‏ها و قرون مختلف ـ كه بیانگر سیر تاریخى تحول زبان و ادب پارسى است ـ از نكات حائز اهمیت در قرآن‏هاى مترجَم مى‏باشد.

در این بخش، آثار ارزشمندى از خطاطان ادوار اسلامى همچون: میرزا احمد نیریزى، فیض الله لاهورى، شمس‏الدّین عبدالله، دوست محمد بن سلیمان الهروى و على نقى بن محمد كبیر ربّانى، موجود مى‏باشد.

اكثر صفحات قرآن‏ها با بهره‏گیرى از هنر زیبا، ظریف و پر كار «تذهیب» مزیّن شده و با استفاده از نقوش زیباى گل و بوته اسلیمى، تُرَنج، سرترنج، لچك ترنج، شمسه و شرفه، جدول كشى و كمند زرین، زنجیره و به كمك انواع رنگ‌ها مانند لاجورد، شنجرف و طلا به شیوه‏اى بسیار زیبا و دل‏انگیز آراسته شده است.

قرآن‏هاى موزه عمدتا داراى انواع جلدهاى زیبا شامل جلد چرمى ساده، چرمى سوخت ضربى، سوخت معرّق، جلد طلاكوب، جلد روغنى (لاكى) با تزئینات گل و مرغ و بوته و همچنین برخى قرآن‌ها داراى جلد طلاپوش با سرطبل مى‏باشد.

 یادگارى از عترت 

اینك به معرفى یكى از قرآن‏هاى نفیس موزه مى‏پردازیم:

این قرآن به شماره 1204 در «دفتر اموال فرهنگى موزه» به ثبت رسیده و تمامى صفحات آن به خط كوفى نوشته شده است.

این اثر گرانقدر، با توجه به نوع خط و نوع تزئینات و كتابت آن بر روى پوست، به قرن سوم هجرى تعلق دارد.

قرآن مورد بحث، داراى 324 ورق است و ابعاد هر ورق 17 × 5/23 سانتیمتر و داراى قطع وزیرى كوچك بیاضى است. جلد آن چرمى با نقوش ترنج و سرترنج و لچك ترنج ضربىاست.

در آخرین صفحه قرآن، ذیل كادر مستطیلى كه داراى نقوش ساده گیاهى است، عبارتى الحاقى و متفاوت با خطّ اصلى قرآن (كوفى) در دو سطر، به خط نسخ كهن مشاهده مى‏شود كه به واسطه آن، این قرآن شریف به امام حسن عسكرى علیه‏السلام نسبت داده شده است. متن عبارت چنین است: «...حسن بن على رضى‏الله... سنه احدى...»

وقف این كتاب به آستانه مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام در دوره صفوى صورت گرفته است. واقف ‏اثر، شاه قلى مُهردار(1) استدر سال 956 ق. به وقف آن اقدام نمودهو وقف‏نامه در ابتداى كتابت مشاهده مى‏شود.

هر صفحه از قرآن، داراى دوازده سطر است. سر سوره‏ها و ترنج‏هاى حواشى صفحات با قلم زرّین كتابت شدهوصفحات اولیه قرآن داراى رادّه‏نویسى(2) است.

خط كوفى به كار رفته در این قرآن، از جمله خطوطى است كه از نظر رعایت دقیق اصول «خوشنویسى» اهمیت فوق العاده داشته و از نقطه نظر زیبایى شناختى و مهارت‏هاى گرافیكى، بسیار حائز اهمیتاست.

در این اثر گرانقدر دو شیوه اعراب گذارى را مشاهده مى‏شود:

1. اعراب گذارى به شكل نقطه‏هاى شنجرفى.

2. اعراب گذارى رایج معمولى (به شكل فتحه، كسره، تشدید و...)

البته هر دو نوع آن، الحاقى است و بعدها پس از كتابت قرآن به انجام رسیده؛ لیكن اعراب گذارى با نقطه شنجرفى، از قدمت بیشتر و اعراب گذارى دوم، از قدمت كمترى برخوردار است.

یادآورى این مهم خالى از فایده نیست كه قرآن‏هاى مكتوب در صدر اسلام تا سال 67 ق. فاقد اعراب بودند؛ بعدها چون قرائت قرآن بدون اعراب باعث بروز برخى مشكلات مى‏شد، لزوم اعراب گذارى قرآن ضرورت یافت.

بنابر قول مشهور، امیرمؤمنان على‏بن ابیطالب علیه‏السلام شاگردش ابوالأسود دوئلى (متوفّاى 69 ق.) را امر فرمود كه به منظور حفظ و پاسدارى از زبان عربى ـ به ویژه جهت تسهیل در امر قرائت قرآن ـ قواعدى وضع كند.

ابوالأسود براى نشانه گذارى فتحه، كسره و ضمّه، «نقطه» را انتخاب كرد كه با رنگى متفاوت با خط قرآن نوشته مى‏شد؛ بدین ترتیب كه براى فتحه، یك نقطه بالاى حرف و براى كسره، یك نقطه در زیر حرف و براى ضمّه، یك نقطه در وسط یا در جلوى حرف قرار مى‏دادند و دو نقطه، علامت تنوین بود.

این روش تا سال 175 ق. (اواخر قرن دوم) ادامه داشت؛ در عهد خلافت سفّاح، خلیل بن احمد فراهیدى، نقطه‏هاى ابوالأسود را به نشانه‏هاى ـَـِـُ تبدیل نمود و همچنین وى توانست همزه، تشدید و تنوین را وضع نماید.

همان‏گونه كه اشاره شد، در این كتاب شریف علاوه بر اعراب گذارى به نقطه، در بسیارى صفحاتْ اعراب رایج فعلى با مركّب مشكى به شكل فتحه، كسره، سكون، تشدید و... مشاهده مى‏شود كه به شكلى بسیار ابتدایى و غیر هنرى انجام شده و به زیبایى صفحات قرآن لطمه وارد نموده است. این اعراب گذارى، الحاقى است و به نظر مى‏رسد مدت‌ها پس از كتابت متن قرآن صورت گرفته باشد.

در آخرین صفحه قرآن، ذیل كادر مستطیلى كه داراى نقوش ساده گیاهى است، عبارتى الحاقى و متفاوت با خطّ اصلى قرآن (كوفى) در دو سطر، به خط نسخ كهن مشاهده مى‏شود كه به واسطه آن، این قرآن شریف به امام حسن عسكرى علیه‏السلام نسبت داده شده است. متن عبارت چنین است:

«...حسن بن على رضى‏الله... سنه احدى...»

در مورد قرآن مورد بحث، اگر چه دلیل قطعى بر این انتساب در دست نداریم ـ چون نوع خط و شیوه كتابتِ عبارتى كه باعث انتساب این قرآن شده با شیوه كتابت و نوع خطى كه در سراسر قرآن مشاهده مى‏شود متفاوت است ـ اما از آنجا كه ائمه معصومین علیهم‏السلام خود در زمره كُتّاب و حُفّاظ قرآن و مهم‏تر این كه نزدیك‏ترین افراد بشر و عامل‏ترین آنها به قرآن محسوب مى‏شوند، لذا هیچ بُعدى ندارد كه برخى قرآن‏ها توسط ائمه معصومین علیهم‏السلام كتابت شده و از گزند حوادث مصون مانده و به دست ما رسیده، اگرچه فاقد نام كاتب باشد.

البته علاوه بر قداست ویژه‏اى كه قرآن كریم دارد، شرافت و عظمت كاتب نیز ـ به ویژه اگر امام معصوم علیه‏السلام باشد ـ امتیاز دیگرى بر این كتاب الهى و معجزه جاوید نبوى، مى‏افزاید.

همان گونه كه اشاره شد، وقف این قرآن به آستانه حضرت معصومه علیهاالسلام در دوره صفوى توسط «خلیفه شاه قلى مُهردار» صورت پذیرفته و داراى وقف‏نامه‏اى در 9 سطر است كه مفاد آن به شرح ذیل مى‏باشد:

«بسم الله الرّحمن الرّحیم، الحمدلله الّذى جعل الوقف ذریعة لنیل السّعادات الاُخرویة فى دارالقرار والصّلوة والسّلام الاتّمان و الاكملان الاشرفان على سیّدالأنبیاء والمرسلین محمّد و آله الطاهرین الاخیار و بعد فقد وقف هذا المصحف المجید الذى لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه تنزیل من حكیم حمید، الحضرت الأمیر الجلیل عمدة الأجلاّء فى زمانه خلیفه شاه قلى مُهردار على المؤمنین المتوطّنین و المجاورین والزّایرین روضة السّیّدة العلّیة، العلویة الزّكیة الطّاهرة النّقیة سلیلة ائمّه اطهار ستّى فاطمة بنت الامام الهمام ابى ابراهیم موسى بن جعفر صلوات الله و سلامه علیهما و علیها مشروط بأن یكون المصحف الشّریف موضوعا فى داخل قُبّتها الشّریفة ولایخرج منها الى مكان من الأمكنة لایرهن ولابغیره، وقفا صحیحا شرعیا مؤبّدا مخلّدا بحیث لا یورث ولا یباع ولا یرهب ولا ینقل بوجه من الوجوه ولابغیر، فمن غیّره او بدّله فانّما اثمه على الّذین یبدّلونه. و كان ذلك فى شهر ربیع الاوّل المنتظم فى سلك شهور سنة ستّ و خمسین و تسعمائة هجریة و الحمد وحده العزیز.»

در این «وقف‏نامه» ضمن حمد و ثناى الهى، به وقف این قرآن شریف بر جمیع مؤمنان، ساكنان، مجاوران و زائران حرم حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام دختر موسى بن جعفر علیه‏السلام اشاره شده، و تاریخ وقف در انتهاى وقف‏نامه، 956 ق. (همزمان با حكومت شاه طهماسب اول صفوى 930 - 984 ق.) تصریح شده است.

پى نوشت‏ها:

1. «مُهردار»: از سمت‏هاى رایج دربار صفوى.

2. «رادّه نویسى»: روشى در تنظیم كتاب است. در گذشته چون شماره گذارى صفحات مرسوم نبوده، این شیوه رواج داشته است. در این روش، اولین كلمه صفحه ما بعد، در ذیل صفحه ماقبل نیز نوشته مى‏شد تا با كمك آن، ترتیب صفحات مشخص شود و پشت سر هم قرار گیرد.

منبع:

مجله كوثر، شماره 60.