به گفته مورخان، ام اسحاق، ام حبیب، ام احمد و ام قاسم از جمله بانوان بزرگی هستند که مدفن آنها در جوار بارگاه فاطمه معصومه (س) است.
چون پیامبر به معراج رفتند زمانی که شیطان را در نقطه‌ای از زمین دید به او فرمود «قُم یا مَلعون» و این‌گونه این مکان به قم شهرت پیدا کرد؛ همچنین خاک قم به برکت حضور حضرت معصومه(س) تقدس پیدا کرد و بسیاری از عالمان و مشاهیر این خاک را برای سفر به عالم آخرت انتخاب کردند.
پس از خاکسپاری فاطمه معصومه (س) اهالی قم سایبانی بر روی مزار ایشان برافراشتند تا زمانی که زینب دختر محمد بن علی بن موسی الرضا (ع) بارگاهی برای بانوی کریمه ساخت.
شاید بسیاری از مردم ندانند که در سردابه حرم حضرت معصومه (س) علاوه بر ایشان بانوان دیگری نیز مدفون شده‌اند.
بقیه در ادامه مطلب...
یکی از این بانوان زینب دختر امام جواد (ع) است همان شخصی که نخستین بارگاه را برای حضرت معصومه (س) بنا کرد، همچنین میمونه دختر موسی مبرقع (ع) بنا بر وصیت خود در جوار این حضرت دفن شد.
به گفته مورخان ام اسحاق، ام حبیب، ام احمد و ام قاسم از دیگر بانوان بزرگی هستند که مدفن آنها در جوار بارگاه فاطمه معصومه (س) است.
آیت الله سید حسن طباطبایی بروجردی یکی از مشهورترین عالمان دینی مدفون در حرم کریمه اهل بیت (س) است؛ قبر وی در راهرویی به نام خود آیت الله بروجردی با سنگی برجسته و عکسی از وی مشخص شده است؛ این عالم دینی از اساتید بزرگ حوزه علمیه قم بود و به مدت 15 سال تنها مرجع جهان تشیع بود؛ در اکثر ساعات در این مکان افرادی به خواندن فاتحه و زیارت مشغول هستند.
درست جنب قبر آیت الله بروجردی درب بزرگی واقع شده که به مسجد بالا سر باز می‌شود؛ از همان درب که وارد شوی در سمت راست قبر چهار تن از عالمان دینی و در ردیف پایین تر قبر سه تن دیگر قرار گرفته است.
نشان بسیاری از مراجع نام آشنا و هم عصر ما را می‌توان روی سنگ‌های برجسته مقبره‌ها خواند، از جمله استاد شهید مرتضی مطهری، آیت الله محمدرضا گلپایگانی، آیت الله سید مصطفی خوانساری، آیت الله محمد علی اراکی، آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری(موسس حوزه علمیه)، علامه طباطبایی و... .
اما اطراف یکی از این قبور افراد بیشتری نشسته و فاتحه و دعا می‌خوانند، نزدیک می‌شوی روی آن با خط درشت نوشته شده‌است «آیت الله محمد تقی بهجت».
از پیرمرد خادمی تعداد عالمانی که در مسجد بالاسر مدفون هستند را می‌پرسم، در جواب می‌گوید: مزار نزدیک به 30 نفر از بزرگان تشیع در همین مسجد است.
در مسیر رواق حضرت خدیجه به طرف ضریح حضرت معصومه (س) تابلوهای کوچکی روی دیوار قرار گرفته که نام بزرگان شیعه بر روی آن نوشته شده است؛ در جاهایی که فرش نشده نیز سنگ‌نوشته‌هایی وجود دارد که روی آنها نام عالمان دینی دیده می‌شود.
قبر علی اصغر اتابک صدر اعظم ایران در زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار، جنب ایوان آینه در ورودی و کفشداری خواهران است.
این قبر، سنگی برجسته و چهار ستون سنگی دارد که در حال حاضر دور تا دور آن‌را با دیواری از شیشه‌ی مات پوشانده‌اند به‌نحوی که تنها قسمت انتهایی ستون‌ها را می‌بینی؛ به گفته خادمان حرم پوشاندن قبر اتابک به دلیل تصور زائران غیر ایرانی مبنی بر قداست این مکان و زیارت آن انجام شده است.
در صحن امام رضا (ع) که نام قدیم آن «صحن اتابک» است در کنار حوض وسط حیاط، سنگ قبر مرتفع قطب الدین راوندی از بزرگ‌ترین علما و فقهای شیعه در قرن ششم هجری قمری دیده می‌شود.
دور تا دور صحن امام رضا (ع) حجره‌هایی وجود دارد که افراد مشهوری در آن دفن هستند؛ این حجره‌ها دارای کاربری‌های متفاوت مثل مشاوره، پاسخ‌گویی به سوالات شرعی، ارشاد، انتظامی حرم و... هستند.
مزار شهید دکتر مفتح در یکی از این حجره‌ها با سنگ قبر بزرگی ایستاده بر دیوار قرار گرفته است.
در طرف دیگر صحن امام رضا (ع)، در حجره‌ای که کنار یکی از درب‌های ورودی قرار گرفته‌است بر سر در آن نام شیخ فضل الله نوری قابل مشاهده است.
داخل حجره که می‌شوی قبری بزرگ، پوشیده با پارچه سبز و عکسی از وی دیده می‌شود؛ فردی راجع به شخصیت شیخ فضل الله نوری برای زائران توضیح می‌دهد.
شیخ فضل الله نوری از مجتهدان شیعه و مدعیان مشروطه مشروعه که معتقد بود جریان مشروطه خواهی در ایران به انحراف کشیده است و به همین بهانه در میدان توپخانه تهران به دار آویخته شد و جسد او به قم منتقل شد.
در ضلع شمالی صحن اتابک مزار پروین اعتصامی و پدرش یوسف اعتصامی در حجره‌ای قرار گرفته است. حجره با فرش پوشیده شده و شعر معروف پروین اعتصامی که با مطلع «این که خاک سیه‌اش بالین است/ اختر چرخ ادب پروین است» شروع می‌شود، بر روی سنگ نوشته شده است.
از مشاهیر دیگری که در صحن امام رضا (ع) می‌توان مزار آنها را پیدا کرد آیت الله ملکی تبریزی، آیت الله سیبویه خطیب توانای تهران، آیت الله شاهرودی و نزدیک به 20 نفر دیگر از بزرگان است.
از صحن امام رضا (ع) به صحن امام هادی (ع) یا همان نام قدیمی «صحن عتیق» می‌روی؛ این‌جا علاوه بر عالمان تشیع قبر سلاطین صفویه و قاجاریه وجود دارد.
حاج اسماعیل دولابی نام آشناترین مشاهیر معاصر در صحن امام هادی(ع) مدفون است، سخنان این عارف شیعی در مجموعه‌ای به نام «طوبی محبت» گردآوری شده است.
شاه سلطان حسین صفوی پسر شاه سلیمان، محمد شاه قاجار و فتحعلی شاه قاجار از سلاطینی هستند که قبر آنها در صحن امام هادی (ع) است.
یکی از خادمان حرم می‌گوید: قدیم در همین صحن عتیق خانه پادشاهان و سلاطین قرار داشت، که از آن برای اقامت چند روزه که برای زیارت به حرم می‌آمدند، استفاده می‌کردند.
گرچه به علت برداشته شدن سنگ قبر سلاطین و تعمیراتی که در این اواخر انجام شده نمی‌توان به مکان دقیق دفن آنها پی‌برد، اما بنابر آنچه در کتاب «حضرت معصومه، فاطمه (س) دوم» از محمد محمدی اشتهاردی نوشته شده‌است چهار نفر از پادشاهان صفوی و دو تن از پادشاهان قاجاریه در حرم حضرت معصومه (س) مدفون هستند.
از فردی روحانی در حرم علت تمایل افراد به دفن شدن در حرم حضرت معصومه (س) را می‌پرسم؛ می‌گوید: خاک قم مقدس است؛ سه درب از هشت درب بهشت از این مکان باز می‌شود، اگر چه ملاک اعمال صالح افراد است اما مزیت دفن شدن در حرم و همجواری حضرت شفاعت ایشان است که شامل حال این افراد می‌شود.
=============
گزارش: سعیده سخایی
=============
