الف) تأثیر روزه بر فرد

یک ـ تقویت تقوا

نخستین فلسفه روزه، ایجاد و تقویت روحیه پرهیزکاری است. در نگرش اسلامی، تقوا اهمیت ویژه ای دارد تا آنجا که ملاک پذیرفته شدن عبادت ها و اعمال حسنه ما در پیشگاه خداوند، معرفی شده است: «اِنَّما یَتَقَبَّلُ اللّه ُ من المتّقین». (مائده: ۲۷)

روزه، یکی از اسباب تقویت کننده تقواست. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «روزه بر شما مقرر گردید تا به تقوا دست یابید». (بقره: ۱۸۳) در واقع راز اینکه تقوا در پرتو روزه تقویت می شود، آن است که روزه، روحیه خداگرایی و گرایش به مسائل عرفانی و معنوی را در انسان افزایش می دهد.

آیا می دانید: بهترین اعمال در ماه رمضان چیست؟ بهترین اعمال در این ماه، پرهیز از معاصی پروردگار است.

 دو ـ تقویت صبر و پایداری 

قرآن کریم با این بیان آسمانی، مؤمنان را به صبر و پایداری سفارش می کند: «یا اَیُّهَا الَّذَینَ امَنُوا اِسْتَعینُوا بِالْصَّبْرِ وَ الصَّلاة» (بقره:۱۵۳) مراد از صبر در این آیه شریفه، روزه است. به این ترتیب، فلسفه روزه، تقویت صبر و شکیبایی روحی آدمی است. یکی از عوامل شکست آدمی در برابر دشواری های زندگی، اضطراب ها، نگرانی ها و دلهره هاست. در برابر این گونه عوامل که ناراحتی روحی و درونی در پی دارد، مقاومت روحی زیادی لازم است و این مقاومت تنها در پرتو نماز و روزه به دست خواهد آمد.

یکی از راه های دست یابی به صبر و پایداری در مشکلات زندگی، روزه است.

سه ـ تن درستی

اسلام برای تن درستی و سلامت جسمی، ارزش فوق العاده قائل است و نسبت به رعایت بهداشت جسمی توجه و تأکید فراوان دارد. روزه که امروزه به عنوان یکی از عوامل مهم تن درستی، توجه مجامع پزشکی جهان را به خود معطوف داشته است، نتیجه همان رهنمود معروف رسول خدا صلی الله علیه و آله است که فرموده اند: «صُومُوا تَصِحُّوا». (بقره: ۱۵۳)

برنامه معین و مشخص سالیانه ای که اسلام به عنوان روزه داری برای پیروان خود قرار داده، برنامه ای کاملاً منظم و اصولی است که از جهات مختلف برای تأمین سلامتی انسان مفید است. 

چهار ـ پاک سازی دل و افزایش نور معرفت

روزه مایه زدودن زنگارها از دل و صفای باطن و دوری از ناپاکی ها و آلودگی هاست. روزه، دل را از گناه پاک می کند، به روح صفا و جلا می بخشد و سبب تقویت نور معرفت می شود. انسان در پرتو روزه داری و پرهیز از گناه و محرمات و گرایش به معنویات، زمینه تجلی نور معرفت را در وجود خود فراهم می کند.

به گفته سعدی:

اندرون از طعام خالی دار تا در او نور معرفت بینی

روزه داری یکی از مقدمات پیمودن مسیر الی اللّه و دست یابی به معرفت الهی است.

پنج ـ تعدیل غرایز

روزه در تعدیل غرایز و اصلاح انسان نقش شگفت انگیزی دارد. اگر روزه بر اساس موازین اسلامی اجرا شود، اثر بسیار سازنده ای بر جای می گذارد و نظم و تعادل غرایز را برقرار می سازد. در واقع، نفس و طبیعت آدمی می خواهد هر سخنی را بشنود، هر غذایی را بخورد، هر منظره ای را ببیند، ولی روزه و مقررات و احکامش، این خواسته های نفسانی و نامتعادل دل انسان را کنترل می کنند.

نفس سرکش آدمی تنها با تقید به اعمال و فرایض دینی از جمله روزه داری، به کنترل رهبر عقل و خرد درمی آید 

شش ـ تقویت اراده و تسلط بر نفس

چنانچه گفته شد، روزه در جلوگیری از خواسته های نامشروع نفس آدمی اثر دارد. به همین سبب، هنگامی که انسان با خواسته های نفس خود مخالفت می کند، یعنی غذا را می بیند و نمی خورد یا تشنه است، ولی آب نمی نوشد، رفته رفته بر نفس خود چیره و اراده اش تقویت می شود.

گر نماز و روزه می فرمایدت نفس، مکار است فکری بایدت

نفس را هفتصد سر است و هر سری از ثری بگذشت تا تحت الثری

ای جوان! اگر می خواهی بدانی اراده و عزمی راسخ داری و می توانی در برابر وسوسه های شیطان و شیطان نماها مقاومت کنی، خودت را در آزمون روزه محک بزن.

هفت ـ تقویت روحیه آخرت گرایی

تردیدی نیست که روزه داری، توجه به امور ماورایی، روحیه آخرت گرایی و نیز زهدورزی نسبت به زندگی مادی را در انسان تقویت می کند و بر این اساس، توجه به سرای ابدی در آدمی بیش از پیش متجلی می شود.

امام رضا علیه السلام فرمود:

مردم به انجام روزه مأمور شدند تا طعم گرسنگی و تشنگی را بچشند و به یاد آخرت افتند.

آدمی با روزه گرفتن به تدریج نسبت به دنیا و لذت های آن بی توجه می شود و روحش را با معنویت آشنا می سازد.

هشت ـ نزدیک شدن به خدا

خداوند مهربان، برای برقراری رابطه انسان با خود، راه هایی را بیان کرده است که انسان می تواند در سایه عمل به آن از مقربان درگاهش شود. یکی از این راه ها، روزه است. انسان با روزه گرفتن به صفت فرشتگان دست می یابد؛ زیرا همه شهوت ها را نادیده می گیرد و در هم می کوبد و مانند فرشتگان مقرّب درگاه می شود. در واقع، برای انسان در حال روزه، حالت های معنوی و روحانی خوبی فراهم می آید که در غیر روزه کمتر تحقق می یابد. به همین دلیل، پیشوایان دین، پیروان خود را به روزه گرفتن سفارش می کردند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است:

کسی که در ماه رمضان روزه بگیرد و چشم و گوش و اعضای بدنش را از حرام و کذب و غیبت، به قصد تقرب به خدا بازدارد، خدا او را به درگاه خود نزدیک می کند.

بیایید با روزه داری واقعی، نام خود را در ردیف مقربان بارگاه حق ثبت کنیم.

 نه ـ استجابت دعا

یکی از برکت های بزرگ روزه این است که مایه استجابت دعا می شود؛ چون روزه دار حالتی روحانی پیدا می کند و ارتباط خوبی با خدا برقرار می سازد. ماه رمضان نیز زمان بسیار بافضیلتی است. به همین سبب، پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید: «دعای روزه دار رد نمی شود».

مگر آرزو نداریم دعاهایمان مستجاب شود. مگر نمی خواهیم پروردگار تقاضایمان را لبیک گوید. پس بیایید ایام ماه مبارک رمضان را غنیمت شمریم و در حق یکدیگر دعا کنیم.

/ده ـ ایجاد روحیه قناعت

فرهنگ اسلام برخلاف مکتب های مادی شرق و غرب که دنیا و نعمت های مادی را هدف اصلی زندگی بشر می داند، قناعت و ایثار و پرهیز از مادیات را راهی برای رسیدن به تکامل معنوی می داند. روزه نیز فریضه ای است که مسلمان را از غرقه شدن در ماده گرایی و حرص برای لذت های مادی و تن پروری و مصرف می رهاند و می آموزد که به اندازه نیاز مصرف کند، قناعت کند، به فکر دیگران باشد و از اسراف و تبذیر بپرهیزد.

روزه، به مسلمان می آموزد که با کم هم می توان زیست و با قناعت می توان خود را در مقابل مادیات و انحراف از معنویت حفظ کرد.

با روزه گرفتن تمرین قناعت کن؛ چرا که: قناعت توانگر کند مرد را.

ب) اثر روزه بر خانواده

مهم ترین محورهای پیشنهادی درباره روزه و خانواده

ـ بررسی اثر فضای معنوی رمضان بر تقویت روابط خانوادگی

ـ بررسی عوامل تأثیرگذار در تقویت روابط خانوادگی به هنگام ماه مبارک رمضان ازجمله 

ـ افطاری دادن و دید و بازدیدهای پس از افطار؛

ـ شرکت همگانی اعضای خانواده در مراسم دعا و قرائت قرآن 

ـ حضور بیشتر اعضای خانواده در خانه؛

ـ فضای گرم و صمیمی و معنوی سفره های افطار و سحر.

 ـ بررسی وظایف اعضای خانواده نسبت به یکدیگر در ماه رمضان از جمله:

ـ نسبت به نو روزه داران؛

ـ نسبت به پیر روزه داران 

ـ نقش بزرگ ترها در انسجام خانواده

ـ تبیین راه های کاربردی تعمیم دادن فضای معنوی خانواده به دیگر ماه های سال

ـ نقش تربیتی ماه رمضان بر کودکان

ـ آسیب شناسی خانواده در ماه رمضان

ج) اثر روزه بر اجتماع (روزه، مدرسه عالی اجتماعی)

روزه داری افزون بر فوایدش برای جسم و تن و روان آدمی، حکمت ها و مصالحی در اجتماع انسانی دارد که برخی از آنها را یادآور می شویم:

یک ـ بیداری عواطف بشری

بی شک، یکی از برکت های اجتماعی روزه، بیداری عواطف انسانی است. انسان به کمک روزه درمی یابد که بر فقیران و گرسنگان چه می گذرد. درواقع، روزه دار با تحمل گرسنگی و تشنگی روزه، با درد نیازمندان و مستمندان آشنا می شود و عواطف و احساسات انسانی، او را به کمک به فقیران تشویق می کند. به همین دلیل، در ماه مبارک رمضان، رسیدگی به فقیران و محرومان بیشتر به چشم می خورد. همچنین روزه دار توانگر و فهیم درمی یابد که چه بسا فقیران و محرومان مؤمن به واسطه صبر بر محرومیت ها در طول سال، در قوت اراده و شرافت طبع و بلندی همت بر او فضیلت دارند.

یاد کردن حال فقیران و طبقه محروم جامعه و توجه به شرافت نفس و علوّ طبع بی پایان آنان از مهم ترین فواید روزه داری است.

دو ـ تقویت هم بستگی اجتماعی

یکی از برکت های ماه مبارک رمضان، تقویت هم بستگی اجتماعی و ایجاد روحیه جمع گرایی میان مسلمانان است. به نظر اسلام، عبادت و تقرب به خدا در نماز و روزه خلاصه نمی شود، بلکه انجام دادن مسئولیت های اجتماعی، خدمت به بندگان خدا و تلاش برای رفع نیازهای آنان می تواند وسیله ای برای تقرب به خدا باشد.

برای مثال، مضمون یکی از دعاهای هر روزه ماه رمضان، طلب گشایش و رفع نیاز برای گرفتاران و دردمندان و نیازمندان است و فرد روزه دار حتی برای مردگان مؤمن نیز طلب سرور و آرامش می کند. همچنین در دعای روز پانزدهم، روزه دار از خداوند توفیق احسان و نیکی به مردم را درخواست می کند.

از دیگر آموزه های دین اسلام، افطاری دادن به مسلمانان است که حتی اگر مقدار ناچیزی باشد، پاداش بی شماری نصیب افطاردهنده خواهد شد و این کار به تقویت روحیه جمع گرایی و دیگرخواهی می انجامد.

از دیگر مصداق های هم بستگی اجتماعی در ماه مبارک رمضان، تشکیل صف های زیبا و به هم پیوسته نماز عید فطر است که برجسته ترین نمونه وحدت و انسجام اسلامی میان مسلمانان به شمار می رود. پس از پایان ماه رمضان، مسلمانان همگی با هم روز عید فطر را جشن می گیرند و همراه با هم بانگ «الله اکبر و الحمدلله» را سر می دهند و شکر این نعمت بزرگ را به جا می آورند. ثمره این وحدت عبادی، وحدت و یگانگی آنان را دوچندان می کند. 

رمضان؛ ماه یکپارچگی و یک رنگی است. بیایید با هم در رمضان امسال این شعار را سرلوحه کارمان قرار دهیم که: یا اَیُّهَا الْمُسْلِمُون اِتَّحِدُوا اِتَّحِدُوا!

سه ـ تقویت اراده جمعی

از دیگر فایده های اجتماعی روزه این است که اراده اجتماع را قوی و همت جامعه را بلند و مردم را بر امیال و خواهش های نفسانی شان مسلط می سازد. در واقع، کسی که بتواند ساعت هایی از روز، لذت غذا خوردن را ترک کند و زحمت و رنج تشنگی و گرسنگی را بر خود هموار سازد، می تواند به خاطر مصالح بزرگ اجتماعی و حفظ شرف و آبروی خود و جامعه نیز شکیبایی بورزد و دشواری ها را برای رسیدن به مقاصد عالی اجتماعی متحمل شود.

یگانه عاملی که سبب پیروزی ملت ها بر مشکلات است، قوت اراده و عزم آهنین اجتماعی است که در پرتو تحمل سختی ها از جمله روزه داری به دست می آید.

چهار ـ تقویت حُسن معاشرت

از رهاوردهای روزه به دست آوردن حسن خلق، گذشت و دوری از کینه توزی، تندخویی، بدزبانی، ستیزه جویی و غیبت و دشنام در روابط اجتماعی است؛ زیرا از جمله آموزش های دین به روزه دار این است که مراقب چشم و زبان و گوش خویش باشد.

رمضان، ماهی است برای آموزش و تمرین معاشرت هرچه بهتر و داشتن اجتماعی سالم و انسانی!

به طور کلی، بیان فواید و حکمت های اجتماعی روزه نشان می دهد که روزه یک کلاس تربیتی عملی برای هر چه بهتر زندگی کردن است. از همین جاست که در صدر اسلام، جامعه اسلامی از نظر سلوک اجتماعی و معاشرت افراد با یکدیگر از مترقی ترین اجتماعات بود

با توجه به اوضاع کنونی، مسلمانان بیش از گذشته به درس آموزی از ماه مبارک رمضان نیاز دارند و باید بکوشند این ثمره های عالی اجتماعی روزه را هر چه بیشتر در جامعه خود آشکار سازند