نهضت عاشورا قیامی بزرگ بود، قیامی که آن روز به‌ظاهر بی‌نتیجه ماند، اما نتیجه نه که نتیجه‌ها درپی داشت و هنوز هم دارد؛ در این، جای سخن نیست.
در برپائی این نهضت چه کسانی شریک بودند؟ و چه می‌خواستند؟ اینجاست که سخن بسیار است و کمتر بدان توجه شده است. چنانکه می‌دانیم این نهضت پنجاه سال پس از رحلت رسول -صلی الله علیه واله وسلم- آغاز گردید و برپا کنندگان آن عراقیان بودند.
عراقیان چه مردمی بودند و چه می‌خواستند؟ همگی مسلمان بودند و با سالار نهضت هم‌آواز؟ چون او از بدعت‌ها که در دین پدید آمده بود رنج می‌بردند؟ و می‌گفتند: «می‌خواهیم سنت مرده را زنده و بدعت زنده را بمیرانیم»؟
اگر چنین بود پس چرا نهضت، پایانی چنان غم‌انگیز گرفت؟ در کتاب «پس از پنجاه سال» دراین‌باره تحلیلی کرده‌ام و با توجه به جامعه‌شناسی تاریخ ریشه‌های آن را یافته‌ام و گمان دارم اگر همه‌ی کسانی که دراین‌باره تحقیق می‌کنند بدین دقیقه توجه فرمایند با من هم‌سخن خواهند شد. پس باز هم می‌پرسم عراقیان یا پدیدآورندگان نهضت چه کسانی بودند؟ خلاصه‌ی پژوهش من این است:
عراقیان گروه‌هایی چند بودند و هر گروهشان، از این نهضت، رسیدن به هدفی خاص را در نظر داشت:
۱. مردمی که از روزگار رسول خدا -صلی الله علیه واله وسلم- تا سال‌های نخست حکومت اموی، سادگی اسلام را دیده بودند و از عدالت اسلامی آگاهی داشتند، سپس آن دوره را با آنچه جای آن را گرفت می‌سنجیدند و بر روزگار گذشته دریغ می‌خوردند، چنان‌که شیوه‌ی هر نسلی است که چون پا را از مرزهای چهل و پنجاه سالگی فراتر می‌نهد می‌گوید: چه روزگارخوشی بود «یاد باد آن روزگاران، یاد باد»
۲. گروهی که پایبند دین و احکام اسلام بودند و می‌دیدند چگونه حدود شریعت معطل مانده و فقه اسلام و سنت رسول -صلی الله علیه واله وسلم- بازیچه‌ی حکومت‌ها گردیده است، اینان خون دل می‌خوردند و روی به خدا می‌بردند که خدایا برسان آن را که بدعت‌ها را بزداید و سنت‌ها را زنده نماید.
۳. گروهی که سال‌ها پیش برای شرکت در فتح اسلامی و برخورداری از غنیمت‌های جنگی از بیابان‌های نجد و تهامه به راه افتاده بودند و در پادگان‌ها به سر می‌بردند، آسیب‌های جنگی برای آنان بود و بهره گرفتن از بیت‌المال برای دیگران، بدین رو فرصت می‌بردند تا برخیزند و حق خود را بگیرند.
۴. مردمی از ایران که پیش از درآمدن سپاهیان مسلمان بدان سرزمین جاهی یا نانی داشتند و آن را از دست دادند، ناچار رو به عراق نهادند، بیشتر در کوفه و کمتر در بصره رخت افکندند، از عجم رانده و در دیده‌ی عرب خوار، به‌ظاهر آرام و در نهان دست‌به‌کار.
۵. مردمی که داستان‌های درگیری لخمی و غسانی رادهان به دهان شنیده بودند و به خاطر داشتند که پدرانشان سال‌ها با مردم سرزمین‌های شمال عربستان می‌جنگیدند و اکنون می‌دیدند شام مرکز خلافت اسلامی است و عراقیان ریشخند شامیان‌اند.
۶. کسانی که فریب وعده‌های دروغین معاویه را خوردند و علی -علیه‌السلام- و فرزندان او را رها کردند و چون معاویه بر مسند نشست آنان را از خود راند و این روش حکومت‌های خودکامه بوده و هست.
۷. سودجویانی که بهره‌گیری را در اوضاع آشفته می‌بینند و می‌کوشند تا چنین پیش آید و از آن بهره گیرند.
اکثریت قریب به اتفاق جمعیت کوفه را که آن روز سیاست گزار عراق بودند این مردم تشکیل می‌دادند. اینان همگی در یک‌چیز یک‌سخن بودند «حکومت دمشق برافتد و عراق مرکز خلافت اسلامی شود» اما همۀ آنان حکومت دین و زمامداری فرزند رسول خدا -صلی الله علیه واله وسلم- را می‌خواستند؟ چنانچه نوشتم جای سخن بلکه سخن‌هاست. سرانجام گروه‌ها دست‌به‌کار شدند.
در اجتماعی که دین- هرچند به‌ظاهر- مورد پذیرش همگان باشد بیشتر از هر چیز مردم را به نام دین می‌توان به راه انداخت، پس نهضت باید به نام دین آغاز شود و شخصیتی که همه‌ی این گروه‌ها او را می‌پذیرند، اداره کننده‌اش گردد، چه کسی بهتر از پسر دختر پیامبر که هیچ‌گاه با حاکم شام بیعت نکرد.
پایان غم‌انگیز نهضت را همه می‌دانید و چنانکه نوشتم تحلیلی از آن را در کتاب «پس از پنجاه سال» آورده‌ام؛ اما با شهید شدن حسین -علیه‌السلام- خون نخوابید. یزید به گمان خود نهضت را خاموش ساخت؛ لیکن پنداری باطل بود و از خامی چون وی جز آنچه کرد انتظار نمی‌توان داشت.
این نهضت، به‌ظاهر خاموش شد ولی هیچ‌گاه از سوزش نیفتاد، گاه با قیام سلیمان پسر صرد که مردی مخلص بود و گاه با حکومت مختار که به نام خونخواهی سالار شهیدان پایه‌های حکومت خود را برای مدتی کوتاه محکم ساخت؛ و از آن پس وسیله‌ای گردید برای آنان که از دست حاکمان اموی در رنج بودند و چنانکه می‌دانیم تیره‌ای از عرب از حکومت آنان دل‌خوش نداشت، کوشید تا با یاری خراسانیان و همه‌ی آن گروه‌ها که برشمردیم و در هر عصر و هر نهضتی دست‌به‌کار می‌شوند حکومت را سرنگون کردند اما به جای «الرضامن آل محمد»، «الرضامن آل عباس» پیش از پانصدسال بر سرزمین‌های اسلامی خلافت کرد.
در همۀ این آشوب‌ها و قیام‌ها دسته‌ای که کمتر بهره گرفت دوستداران راستین رسول‌الله -صلی الله علیه واله وسلم- و آل علی -علیه‌السلام- بودند که زبان‌هایشان همان را می‌گفت که دل‌هایشان می‌خواست.
و آنان که در حکومت آل عباس بیش از همه ستم دیدند فرزندان رسول خدا بودند که از دم تیغ گذشتند و یا در سیاه چاله‌ها پوسیدند و یا از ترس جان گمنام در دهکده‌ها و بیغوله‌ها به سر می‌بردند.
و پایان کار بعضی از آنان را در مقاتل‌الطالبیین ابوالفرج و دیگر کتاب‌ها می‌توان دید.
از پس این ناکامی‌ها بود که شیعیان راستین و دل‌بستگان به خاندان پیغمبر دردهای درونی را در قالب چکامه‌ها ریختند و با سوزناک‌ترین تعبیرها، مظلوم بودن خود را به گوش این و آن رسانیدند.
نوحه‌گری درون خانه‌ها آغاز شد، سپس به مسجدها و حلقه‌های عزا کشید. نمونه‌ای از این سوگواری‌ها و سروده‌ها را در کتاب زندگانی فاطمه (س) آورده‌ام و به سال ۳۵۲ هجری که زنان شیعه روی سیاه کردند و با گریبان چاک در بازارهای بغداد به راه افتادند، صفحه‌ای تازه در تاریخ عزاداری سالار شهیدان گشوده شد و آن‌چنان مؤثر افتاد که تاریخ‌نویسان سنی آن سال را سنهالبدعه نامیدند. هرچه سالیان می‌گذشت بر شمار این مردم می‌افزود.
همین عزاداری‌ها بود که اندک اندک پایه‌های حکومت بنی‌عباس را به لرزه درآورد. نمونه‌هایی از این مرثیه‌ها را تاریخ از آغاز سده‌ی دوم ثبت کرده است، لیکن مسلماً آغاز آن از روز حادثه، یا اندکی پس از آن بوده است، اما به دست ما نرسیده است.
در سروده‌های شاعران کشورمان پیش از سدۀ هشتم هجری دراین‌باره نمونه‌هایی اندک می‌بینیم اما در سده‌های دهم تا امروز کمتر شاعری است که با سرودن مرثیه‌ای، ارادت خود را به خاندان پیامبر نشان نداده باشد؛ و این مرثیه‌ها و عزاداری‌ها بود که هر سال گروه‌های تازه‌ای را به تشیع درمی‌آورد.
در بسیاری از شهرهای شبه‌قارۀ هند و برخی سرزمین‌های مسلمان نشین تعزیه سرایی و نوحه‌سرایی است که نخست دل‌ها را به سوی حسین -علیه‌السلام- کشاند، سپس گردن آنان را به امامت پدر و فرزندان حسین -علیه‌السلام- درآورد. امروز نیز چنین است و به خواست خدا چنین خواهد بود.

برگرفته از موسسه فرهنگی هنری فرهنگ عاشورا

منبع: مجموعه مقالات اولین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا، (دفتر اول - سوم)