برخى «رمضان» را از «رمض» مشتق مى‏ دانند كه به معناى تافته شدن سنگ ‏ها، از شدّت گرما است و چون وجوب روزه در ماه رمضان، مصادف با شدّت گرما بوده است، نام اين ماه را رمضان گذاشته‏ اند. به يك تعبير ماه رمضان، ماه سوزاندن گناهان و بلكه بالاتر سوزاندن نفس آدمى است كه انسان خام را پخته مى ‏كند تا حجاب انانيت و خود خواهى از ميان برداشته شود.
برخى ديگر رمضان را مشتق از «رميض»، به معناى ابر و باران در پايان ‏چلّه تابستان و ابتداى فصل پاييز مى ‏دانند كه گرماى تابستان را دور مى‏ كند. به اين دليل اين ماه را «رمضان» گفته‏ اند كه بدن ‏هاى آدميان را از گناهان مى‏ شويدسيوطى، الدرالمنثور، ج 1، ص 183.. برخى ديگر «رمضان» را بر گرفته از «رمضت النصل ارمضه رمضاً»مى‏ دانند؛ به اين معنا كه نيزه را ميان دو سنگ مى‏ گذاشتند و بر آن مى‏ كوفتند تا نازك شود. به اين تعبير رمضان؛ يعنى، انسان خود را ميان طاعت و عبادت الهى قرار مى‏ دهد تا نفس او نرم و آماده بندگى شود. از اين رو برخى مى ‏گويند: «رمضان» نامى است كه اسلام بر اين ماه گذاشته است و بنابر نظر ديگر، از زمان جاهليت بر اين نام بوده است‏السيد على خاتن الحسينى المدنى الشيرازى، رياض السالكين فى شرح صحيفة السجادية، ج 6، ص 10-11، تحقيق و نشر مؤسسة النشر الاسلامى قم بى تا.. در معناى «رمضان» به دو نكته كه در روايات بيان شده، اشاره مى‏ گردد:
1. در بسيارى از احاديث اهل بيت‏ عليهم السلام از گفتن كلمه «رمضان» به تنهايى نهى و توصيه شده است كه آن را «ماه رمضان» نام گذارند؛ زيرا «رمضان» يكى ازاسماى الهى است طريحى، مجمع البحرين، ج 2، ص 223.. از امير مؤمنان‏ عليه السلام نقل شده است: «نگوييد رمضان؛ بلكه بگوييد ماه رمضان و احترام آن را رعايت كنيد» كلينى، كافى، ج 4، ص 69.. امام باقرعليه السلام فرمود: «نگوييد«اين رمضان» و «رمضان رفت» و يا «رمضان آمد»؛ زيرا «رمضان» نامى از نام ‏هاى خداوند است كه نمى ‏آيد و نمى‏ رود. رفتن و آمدن، ويژگى‏ هاى موجود زايل شدنى است» همان، ص 69 و 70..
پس در حقيقت «رمضان»، نامى از نام‏ هاى خداوند است و ماه رمضان، ماه الهى است. به همين تعبير از پيامبر گرامى اسلام‏ صلى الله عليه وآله در خطبه شعبانيه وارد شده است: «ايها الناس قد اقبل اليكم شهر الله»؛ سيد بن طاووس، الاقبال، ج 1، ص 26.؛ «اى مردم! همانا ماه خدا به سوى شما روى آورده است».
2. در روايات متعدد، ماه رمضان اول سال معرفى شده؛ چنان كه امام صادق ‏عليه السلام فرموده است: «اول سال ماه رمضان است» همان، ص 31. و به اين دليل اگر اين ماه سالم باشد، همه سال درست و سالم خواهد بود همان..
فروردين اول سال، بر اساس اعتدال طبيعت و مناسب براى كشاورزى است و ماه محرم، اول سال در ماه‏هاى قمرى است. اما براى ساكنان و كسانى كه به دنبال خودسازى هستند، ماه رمضان اول سال است. در ماه‏ هاى رجب و شعبان، بايست حساب سالشان را صاف و پاك كنند و با پاكى به مهمانى خداوند گام نهند.
بر اساس صريح آيه قرآن، روزه براى امت‏ هاى گذشته نيز واجب بوده است:«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ»؛ بقره(2)، آيه 183.. از اين آيه به دست مى‏ آيد كه در ملت‏ ها و امت‏ هاى پيشين نيز روزه واجب بوده است. اما اين ملت‏ ها چه كسانى بوده‏ اند؟ نقل‏ هاى تاريخى از مصر، يونان، روم و هند باستان، نمونه‏ هاى روزه دارى را نقل كرده است. در كتاب مقدس نيز بر روزه دارى تأكيد و تشويق شده است سيد محمدحسين، طباطبايى الميزان فى تفسير القرآن، ج 2، صص 8-9..
در قاموس كتاب مقدس آمده است: «روزه در تمام اوقات در ميان هر طايفه و هر ملت و مذهب، در موقع اندوه و زحمت غيرمترقبه، معمول بوده است» قاموس كتاب مقدس، ص 427، به نقل از: تفسير نمونه، ج 1، ص 633..
از تورات نيز برمى‏ آيد كه موسى‏ عليه السلام چهل روز روزه داشته است: «هنگام بر آمدنم به كوه، لوح‏ هاى سنگى را (لوح‏ هاى عهدى كه خداوند با شما بست) بگيرم. آن گاه در كوه چهل روز و چهل شب ماندم؛ نه نان خوردم و نه آب نوشيدم» تورات، سفر تثنيه، ف 9، ش 9، به نقل از: تفسير نمونه، ج 1، ص 632..
همچنين از انجيل لوقا نيز برمى‏ آيد كه حواريون مسيح روزه مى‏ گرفتند انجيل لوقا، ب 5، ش 3533..
روزه به عنوان يك عمل عبادى، در ميان يهود رواج دارد؛ ولى تنها در روز «كيپور» (روز كفار) اين عمل صورت مى‏ گيرد. در اين روز يهوديان از غروب‏روز قبل تا شبانگاه اين روز، براى كفّاره گناهان روزه مى‏ گيرند و از خوردن و آشاميدن، استحمام و كار پرهيز مى‏ كنند و در كنيسه ‏ها به عبادت و استغفار مشغول مى شوند حسين توفيقى، آشنايى با اديان بزرگ، (تهران، سمت، طه و مركز جهانى علوم اسلامى، چاپ سوم، زمستان 1379 ش)، ص 94.. (پرسش و پاسخ دانشجويي، دفتر ويژه ماه مبارك رمضان، گروه مؤلفان، كد: 1/500009)