در سالهای اخیر، زنان ، که نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می دهند ، گرایش بیشتری به تحصیلات دانشگاهی پیدا کرده اند و نرخ ورود زنان و دختران به دانشگاه ها ، سال به سال در حال افزایش است در حالی که بر اساس آمارهای رسمی ، نرخ بیکاری نیز در میان بانوان تحصیل کرده به صورت قابل توجهی در حال افزایش است .

به نظر می رسد جذب این تعداد نیروی تحصیل کرده در سازمان های دولتی موجود که اکثرا با تورم نیروی انسانی مواجه هستند ، عملی نباشد . بخش خصوصی نیز با توجه به گستره محدود آن در ایران طبیعتاً نتوانسته است در جذب این سرمایه های ملی موفقیت قابل توجهی داشته باشد لذا یکی از راهکارهای مهم جهت حل این معضل ، توسعه کار آفرینی در میان زنان و دختران دانشگاهی می باشد .

ایجاد تفکر کار آفرینی و ورود به کسب و کار در میان بانوان کشور ، خصوصا دانش آموختگان دانشگاهی که با توجه به دانش و مهارتی که در رشته تخصصی دانشگاهی خود فرا گرفته و امکان ایجاد کسب و کار به صورت فردی یا گروهی در رشته تخصصی خود را دارند باعث می شوند که آنها با بهره گیری از استعدادهای بالقوه خود افرادی خلاق و نوآور و کار آفرین شوند و خود را باور نمایند که این خود باوری نه تنها منجر به تسلط و موفقیت آنان در زندگی شخص شان می شود بلکه بسیاری از ناهنجاریهای فکری و روانی که امروز با آن دست به گریبان هستند را کاهش داده و آنان را به جایگاه واقعی خود برساند .

کار آفرینی به نوبه خود فرایند پیچیده ای است که عوامل متعدد شخصیتی ، فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و .. در آن تاثیر گذار می باشند و شاید همین پیچیدگی و نا هموار ی توجیه کننده میزان قابل تامل عدم موفقیت بانوان در کار آفرینی و اساسا عدم ورود ایشان به فعالیت های کار آفرینانه باشد . از این روشناسایی عوامل موثر در فرایند راه اندازی یک فعالیت کار آفرینانه از اهمیت ویژهای برخوردار است .

در این مقاله پس از بیان ضرورت توسعه کار آفرینی درمیان زنان ودختران دانشگاهی ، مروری بر وضعیت کار آفرینی زنان در جهان و ایران خواهیم داشت . سپس با استناد به نتایج تحقیق انجام شده در این زمینه ، راهکارهای تسهیل فرایند راه اندازی فعالیت های کار آفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی ارائه می گردد

● مقدمه

زنان ۳/۴۹ درصد از جمعیت کشور راتشکیل می دهد . در حالی که فقط ۲/۱۱ درصد از آنها از نظر اقتصادی فعال می باشند . این درحالی است که نرخ فعالیت اقتصادی زنان در جهان ۲۵ الی ۳۵ درصد است علیرغم اینکه نرخ بیکاری کل کشور از ۲/۱۲ درصد درسال ۸۳ کاهش یافته است وجود نیروی جوان که ۲۱ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می دهند و نرخ پایین فعالیت اقتصادی زنان در ایران همچنان حل معضل بیکاریو ایجاد اشتغال ، مهمترین دغدغه دولت می باشد میهن اسلامی ما ایران ، دارای جمعیت جوان است و جوانی جمعیت هرچند سرمایه ای ارزنده از نظرمنابع انسانی در اختیار برنامه ریزان کشور قرار داده اما به واسطه عدم توازن فراوان در اقتصاد کشور این سرمایه انسانی خود به معضلی تبدیل شده است و طبق آخرین آمار موجود حدود ۱۲ درصد از نیروی فعال کشور بیکار است . حتی فارغ التحصیلان دانشگاهی نیز از نظر اشتغال در وضعیت مناسبی قرار ندارند و ۱۴ درصد از آنها بیکار هستند . وضع بیکاری برای زنان و دختران دانشگاهی از این هم وخیم تر است به طوری که نرخ بیکاری آنها از ۲۹ درصد در سال ۷۵ به ۵۴ درصد در سال ۸۱ افزایش یافته است از سوی دیگر تمایل زنان و دختران به تحصیلات دانشگاهی در سالهای اخیر افزایش یافته و بیش از ۶۵ درصد از ورودی دانشگاه ها را دختران به خود اختصاص داده اند . این در حالی است که دولت توان جذب این تعداد نیروی آماده به کار را ندارد و بخش خصوصی موجود نیز با گستره محدود خود در کشور ظرفیت پذیرش این تعداد نیروی انسانی را دارا نمی باشد بنابراین توسعه کار آفرینی اگر نگوییم تنها راه پیش روست . دست کم درشرایط امروزی به عنوان یکی از بهترین راه حلها ی مبارزه با معضل بیکاری مطرح است .

● ضرورت توسعه کار آفرینی خصوصا کار آفرینی زنان در شرایط کنونی

امروزه ، جوامع با تحولات و تهدیدات گسترده بین المللی روبروهستند تحولات ودگرگونی های نظام اجتماعی اقتصادی عصر حاضر ناشی از پیشرفت های شگرف علمی و تکنولوژیک است که به نوبه خود منجر به دیدگاه ها ، ضرورت ها و نیازهای جدیدی شده است . برای پاسخ به این نیازها و همراهی با تحولات و دگرگونی ها ی مزبور ، دیگر نمی توان به روش ها و فرآیندهای موجود اکتفا کرد . از این رو تضمین و تداوم حیات و بقای جوامع ، ، نیازمند ارائه راهها و روشها ی جدید به منظور مقابله با مشکلات است . به همین خاطر است که نوآوری ، ابداع ، تولید محصول جدید ، فرایندها و روش های نو بیش از پیش ضرورت می یابد . به منظور استفاده بهینه از تواناییهای زنان و دستیابی به توسعه اقتصادی ، سیاستمداران با کمک اقتصاد دانان و برنامه ریزان به دنبال ارائه الگوی هستند که نقش کار آفرینی زنان را در توسعه همه جانبه به ویژه توسعه اقتصادی تقویت نمایند .

کشورهای پیشرفته صنعتی خیلی سریع توانستند نقش زنان کار آفرین را در توسعه اقتصادی کشف کنند و به دنبال توسعه و ترویج چنین فرهنگی در میان زنان تلاش نموده اند و در این راستا سیاست های حمایتی مناسبی را در تقویت ویژگی های کار آفرینانه و بقای روحیه کار آفرینی در میان زنان اتخاذ نمایند.

در واقع امروزه در عرصه جهانی ، زنان خلاق ، نوآور ومبتکر به عنوان کار آفرینان ، منشا تحولات بزرگی در زمینه های صنعتی ، تولیدی ، خدماتی شده اند و نقش آنان به عنوان موتور توسعه اقتصادی ، قهرمانان ملی و توسعه صنعتی ، محرک و مشوق سرمایه گذاری ، عامل ایجاد اشتغال ، گزینه اصلی انتقال فناوری و عامل رفع خلل و تنگناهای بازار ، در جوامع تبیین یافته است .

چرخهای توسعه اقتصادی همواره با توسعه کار آفرینی به حرکت در می آیند ازاین رو پرورش نیرو های خلاق و نوآور ، یکی از مباحث مهم در سطح صنعت ، خدمات و دانشگاه ها می باشد .

امروزه همگان دریافته اند جوامعی که بیشتر به فکر متکی بوده اند تا به منابع زیر زمینی در بلند مدت موفق تر و سرافراز تر بوده اند منابع زیر زمینی در کشورهای جهان سوم به رغم مزیتهای آن از جمله موانع توسعه یافتگی محسوب شده اند . در صورت یکه نبود این منابع در برخی از کشورها باعث شده است تا آنها با استفاده از نیروی فکر ، خلاقیت و ابتکار و در یک کلمه ، کار آفرینی ، از جمله کشور های پیشرو در جهان کنونی شوند به ویژه در عصر حاضر ، که عصر دانایی و خلاقیت و عصر تلفیق اندیشه ها و ابتکارات است . توجه به کار آفرینی در توسعه و پیشرفت کشور ها بسیار اهمیت دارد .

کار آفرینی از منابع مهم و پایان نا پذیر جوامع بشری است منبعی که به توان و خلاقیت انسانها بر می گردد .

افزایش میزان توجه سیاستگذاران ودولتمردان و مدیران به این موضوع حساس و ضروری در جامعه در حال رشد ما زمینه مناسبی برای بروز استعداد های زنان و دختران کار آفرین را به منظور توسعه اقتصادی کشور فراهم خواهد ساخت که رسیدن به این هدف نیازمند همکاری نزدیک دولت در تدوین سیاستها ، خط مشی ها و قوانین و محافل علمی در ارائه راهکارهای اجرایی برای شناسایی ، پرورش و شکوفایی استعدادهای این افراد می باشد تا از این طریق بتوانیم هر چه بهتر و بیشتر از این ذخایر گرانبها و پایان ناپذیر به نحو احسن استفاده نمائیم .

● اثرات اقتصادی کار آفرینی زنان در جهان

در سالهای اخیر در جهان ، شاهد رشد چشمگیری در تعداد بنگاه های اقتصادی ایجاد شده توسط زنان هستیم . کسب و کارهای زنان در ایا لات متحده آمریکا بین سالهای ۹۷ ـ ۸۷ ، از نظر تعداد ۲ برابر ، از نظر اشتغال زایی ۴ برابر و از نظر فروش ۵ برابر شده است . نرخ افزایش تعداد زنان صاحب کسب و کار در ایالات متحده آمریکا دو برابر مردان است . این نرخ افزایش بین سالهای ۲۰۰۲ ـ ۹۷ حدود ۱۴ در صد بوده است به نحوی که هر روز ۱۶۰۰ نفر به این تعداد افزوده می شود و در سال ۲۰۰۲ این تعداد به ۱/۹ میلیون نفر رسیده است . در رابطه با رشد در فروش سالیانه نیز شاهد ارقام نجومی هستیم این رشد طی ۱۲ سال اخیر حدود ۴۳۰ درصد و بین سالهای ۲۰۰۲ ـ ۹۷ حدود ۴۰ درصد بوده است . همچنین این بنگاه های اقتصادی در سال ۲۰۰۲ برای حدود ۱۰ میلیون نفر شغل ایجاد کرده اند . این زنان سالانه حدود ۵/۲ تریلیون دلار به درآمد اقتصادی دولت آمریکا افزوده اند که این رقم از محصول ناخالص داخلی بسیاری از کشورها بسیار بالاتر است . در سایر کشورها نیز شاهد چنین رشدی در تعداد زنان کار آفرین هستیم برای مثال در پرتغال تعداد زنان کار آفرین در سال ۹۵ حدود ۵۳ درصد رشد داشته است .

یا در فرانسه ۲۸ درصد کل کسب و کارها توسط زنان ایجاد و اداره می شود . در استرالیا نیز زنان صاحب کسب و کار ۱۰الی ۱۵ درصد از درآمد ملی را تولید می کنند در تونس هم ۵۰۰۰ زن صاحب کسب و کار وجود دارند که ۱۵ درصد کل صاحبان کسب و کار این کشور را تشکیل می دهند . از این رو کار آفرینی زنان امروزه در دنیا به عنوان یکی از منابع رشد اشتغالزایی و نوآوری شناخته شده است .

● وضعیت کار آفرینی زنان در ایران

متاسفانه در ایران نهاد یا سازمان دولتی مختص کار آفرینی و کار آفرینان زنان وجود ندارد و تنها در برخی وزارتخانه ها و نهاد های دولتی حمایت های محدودی از خود اشتغالی مشاهده می گردد . این حمایت ها به صورت عمومی است و زنان نیز همچون مردان در حد امکان از آن بهره مند می شوند و برنامه ویژهای برای زنان کار آفرین وجود ندارد که از این حمایتها می توان به طرح خود اشتغالی وزارت کار و امور اجتماعی ، کمک های مالی بانک کشاورزی ، حمایت ها و کمک های وزارت تعاون اشاره کرد تنها برنامه های ویژه برای زنان کار آفرین کمکهای جزیی بانک کشاورزی و حمایت وزارت تعاون از تعاونی های با ۷۰ درصد عضو زن می باشد که آن هم متاسفانه کار آرایی و اثر بخشی لازم را نداشته و به رانت تبدیل شده است از تعداد و وضعیت زنان کار آفرین نیز متاسفانه آمار و اطلاعات دقیقی وجود ندارد .

نهاد های غیر دولتی نیز ، که در حول چهار محور عمده فرهنگی ، اجتماعی ، صنفی ، تخصصی ، خیریه ای و سیاسی فعالیت می کنند . نتوانسته اند تا کنون نقش اثر گذاری در زمینه گسترش فعالیت های اقتصادی ـ اجتماعی زنان به ویژه کار آفرینی آنان ایفا نمایند . متاسفانه در زمینه تحقیقات نیز در طفولیت به سر می بریم و تحقیقات پایه ای در زمینه کار آفرینی خصوصا کار آفرینی زنان در ایران ، بسیارمحدود انجام شده است .

● معرفی تحقیق انجام شده روی زنان و دختران کار آفرین دانشگاهی ایران

با توجه به وضعیت جمعیتی ، تحصیلی و اشتغال زنان در ایران ، تدبیر اندیشی جهت حل معضل بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی دختر و ایجاد اشتغال و استفاده از توانمندی های این قشر از جامعه کاملا احساس می گردد . از سوی دیگر مشاهده می شود که توسعه کار آفرینی زنان در جوامع مختلف توانسته است اثرات مثبت اقتصادی چشمگیری ایجاد نماید لذا به منظور ارائه راهکارهای عملی جهت توسعه کار آفرینی زنان و دختران دانشگاهی در ایران تحقیقی با عنوان طراحی و تبیین الگو ی راه اندازی فعالیت کار آفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی ایران در سال ۱۳۸۱ در مرکز کار آفرینی دانشگاه صنعتی شریف تعریف گردید موارد ذیل ضرورت انجام این تحقیق را نشان می دهد :

▪ وجود تفاوت میان زنان و مردان کار آفرین

▪ فقدان تحقیقات کافی در زمینه کار آفرینی زنان در سطح جهان خصوصا در ایران

▪ افزایش تعداد زنان و دختران دانشگاهی

▪ کمک به حل معضل بیکاری

▪ استفاده بهینه از توانمندیهای زنان دانشگاهی به عنوان سرمایه های ملی

▪ نیاز به تقویت بخش خصوصی در اقتصاد کشور

هدف از انجام این تحقیق در درجه اول شناسایی عوامل مطرح در فرایند راه اندازی فعالیت کار آفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی ایران در درجه دوم ارائه مدل تحلیلی چگونگی راه اندازی یک فعالیت کار آفرینانه هدف از انجام این تحقیق در درجه اول شناسایی عوامل مطرح در فرایند راه اندازی فعالیت کار آفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی ایران در درجه دوم ارائه مدل تحلیلی چگونگی راه اندازی یک فعالیت کار آفرینانه توسط زنان و دختران دانشگاهی ایران و در درجه سوم ، ارائه راهکارهای جهت تقویت عوامل سوق دهنده و یا رفع و یا تضعیف عوامل بازدارنده این فرایند می باشد .

از مهم ترین دستاوردهای این تحقیق شناسایی حدود ۲۰۰ زن کار آفرین دانشگاهی ایرانی می باشد که با تلاش یک ساله و همکاری کلیه اعضاء تیم پروژه که متشکل از ۱۰ نفر از دانشجویان برجسته دانشگاهی می باشد امکان پذیر شد در این تحقیق پس از مرور ادبیات کار آفرینی زنان و فرایند راه اندازی فعالیت کار آفرینانه الگوی اولیه عوامل موثر در موفقیت فرایند راه اندازی فعالیت کار آفرینانه توسط زنان و دختران دا نشگاهی به دست آمد به منظور آزمایش این مدل در جامعه ایران پرسشنامه ای طراحی و با نظر حدود ۳۰تن از خبرگان کار آفرینی اصلاح گردید . اطلاعات مورد نیاز این پروژه تحقیقاتی از ۱۰۵ پرسشنامه کامل شده توسط زنان کار آفرین به دست آمد و نتایج ارزشمندی حاصل گردید .

● دید کلی از وضعیت زنان و دختران کار آفرین دانشگاهی ایران

با انجام پردازش های آماری نتایج کلی تحقیق به دست آمد که از آن به یک دید کلی از وضعیت زنان کار آفرین ایرانی و فعالیت های کار آفرینانه راه اندازی شده توسط آنان به دست آوردیم .

زنان کار آفرین عموما در محدوده سنی ۳۰ ـ ۵۰ سال هستند که با توجه به ملیت آنها این محدوده سنی متغییر است برای مثال در اسرائیل میانگین سنی زنان کار آفرین ۵۲ سال است . در حالی که این میانگین در اروپا و آمریکا ۴۰ سال است میانگین سنی زنان کار آفرین شرکت کننده در تحقیق انجام شده در ایران ۳۴ سال می باشد البته علاوه بر این از فرد ۱۹ ساله تا فرد ۵۴ ساله در میان این افراد مشاهده شده و ۷۶ درصد از آنها متاهل می باشند قبل از کار آفرین شدن ۹/۲۱ درصد دانشجو ، ۵/۳۱ درصد کارمند تمام وقت در یک شرکت خصوصی ۱/۱۷ درصد کارمند پاره وقت ، ۱ درصد بیکار ، ۷۶ درصد خانه دارو ۴/۱۳ درصد کار فرما بودند .

در این میان مهم ترین انگیزه ها و اهداف زنان کار آفرین ایرانی به ترتیب اولویت عبارتند بود ند از رضایت شخصی اثبات شایستگی های خود کمک به دیگران داشتن قدرت و موقعیت اجتماعی برتر و استقلال مالی اما در فرانسه مشاهده شد که خانمها به دنبال استقلال ، ارضای شخصی ، کمک به اقتصاد و ایجاد شغل هستند در یک تحقیق دیگر اهداف و انگیزه های خانم ها عبارت بود از شناخت فرصت به دست آوردن پول و لذت بردن از کار . برای خانمهای اسرائیلی مانند بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکایی سه انگیزه توفیق طلبی استقلال و پول به ترتیب بر عملکرد آنها اثر مثبت داشت در آمریکا دو انگیزه اصلی برای زنان کار آفرین عبارت بودند از ارضای شغلی و توفیق طلبی . در حالیکه دو انگیزه اصلی خانمهای سنگاپوری برای کار آفرین شدن علاقه به کسب پیروزی و واقع بینی بود .

نوع کسب و کارهای ایجاد شده توسط زنان کار آفرین ایرانی ، ۴۴ درصد تولیدی و ۵۶ درصد خدماتی می باشد . در مطالعه ادبیات کار آفرینی زنان مشاهده شد که زنان کسب و کار خود را بیشتر در زمینه کارهای خدماتی ایجاد میکنند . در همین رابطه در مطالعه ای که در سه کشور نروژ ، زلاند نو و انگلستان صورت گرفته ، زنان در مقایسه با مردان بسیار راغب تر به کسب و کارهای خدماتی هستند . این نسبت ها ، ۵۴ درصد در مقابل ۱۱ درصد در نروژ ، ۵۶ درصد در مقابل ۹ درصد در زلاند نو ، و ۴۵ درصد در مقابل ۴ درصد در انگلستان بوده است . در اسرائیل نیز اکثر کسب و کارها ایجاد شده توسط زنان ، خدماتی و در اولویت بعدی تولیدی بوده است . همچنین زنان بیشتر کارهای سنتی را انتخاب می کنند . به طور مثال در ترکیه بیشتر در کارهای سنتی مانند آرایشگری و خیاطی کسب و کار ایجاد کرده اند . در تحقیقی که در دوایالت آمریکا صورت گرفته ، مشاهده شده است که ۴۲ درصد کارهای سنتی در دست زنان است ، در حالی که ۱۷ درصد کارهای غیر سنتی توسط زنان اداره می شود . اما در ایران ، کسب و کارهای زنان در انواع مختلف مشاهده می شود . ۳۹ درصد در فعالیت های فرهنگی هنری آموزشی ، ۱۴ درصد در صنایع غذایی ، ۴ درصد در حمل و نقل ، ۴ درصد در بازرگانی ، ۴ درصد در تولید و آموزش بافت فرش و ۴ درصد نیز در خدمات مشاوره ای فعالیت دارند . زنان کار آفرین ، مهم ترین مشکلات خود در زمان راه اندازی کسب وکار را تشریفات زاید اداری ، قوانین دست و پا گیر ، گرفتن مجوزها ، تامین منابع مالی ، و تبعیض بر شمرده اند .

● نتیجه گیری و پیشنهادات

در این مقاله ابتدا ضرورت توسعه کار آفرینی در میان زنان و دختران دانشگاهی تشریح گردیده سپس اثرات اقتصادی کار آفرینی زنان در جهان بازگو شد .پس از بیان وضعیت کار آفرینی زنان در ایران ، تحقیق انجام شده در این زمینه معرفی و نتایج کلی به دست آمده از این تحقیق ارائه گردید . حال پس از انجام پردازش های آماری با استفاده از نرم افزار SPSS و تحلیل نتایج ، با استناد به نتایج به دست آمده ، راه کارهای ذیل جهت توسعه کار آفرینی زنان و دختران دانشگاهی ایران پیشنهاد می گردد .

▪ تقویت انگیزه کار آفرینی در زنان ودختران دانشگاهی

▪ ترویج فرهنگ کار آفرینی در میان زنان و دختران خصوصا دانشگاهیان

▪ ارائه آموزش های تخصصی و کاربردی در زمینه کار آفرینی

▪ پرورش خلاقیت از دوران کودکی

▪ معرفی الگوهای موفق زنان کار آفرین

▪ حمایت از زنان کار آفرین در مرحله راه اندازی کسب و کار

▪ معرفی فرصت های کار آفرینی زنان خصوصا در دانشگاه ها

▪ اصلاح سیاستها و قوانین موجود در جهت حمایت از کار آفرینی زنان

▪ تدوین سیاستهای جدید در حمایت از زنان کار آفرین

▪ تقویت تشکلهای زنان کار آفرین

▪ ایجاد مراکز رشد کار آفرینی زنان

▪ اعطای تسهیلات مناسب به صاحبان ایده های خلاق .