● مقدمه

کشور هند با نزدیک به ۰۱/۱ میلیارد نفر جمعیت، دومین کشور پرجمعیت جهان محسوب می شود. علی رغم وجود شهرهای بزرگ، هنوز هم این کشور عمدتاً یک کشور روستایی به شمار می آید. نزدیک به ۵۰ درصد مردم هند در فقر به سر می برند که اکثر این فقرا را کارگران بدون زمین یا خرده کشاورزان تشکیل می دهند. طبق آخرین برآورد، نزدیک به ۱۳/۴۸ درصد جمعیت این کشور یعنی حدود ۳۰۵ میلیون نفر در زیر خط فقر زندگی می کنند. در حدود ۶۵۰ میلیون نفر از جمعیت هند در روستاها به سر می برند. از همین روست که توسعه اقتصادی هند با "توسعه روستایی" یا به عبارتی "توسعه کشاورزی" عجین گشته است(۱):

در واقع کشاورزی را می توان پایه اقتصاد ملی این کشور به حساب آورد. هدف عمده از توسعه اقتصادی هند "ریشه کن سازی فقر" است. افزایش توان تولید کشاورزان، نوسازی جامعه روستایی، افزایش اشتغال بویژه در بخش غیرکشاورزی، افزایش درآمد روستاییان و تأمین امکانات اولیه از جمله غذا، مسکن، آموزش و بهداشت از برنامه های عمده توسعه روستایی در هند است. برنامه های متنوع و گسترده ای که از سال ۱۹۷۵ در این کشور به مرحله اجرا درآمده، تأثیر زیادی در توسعه روستایی این کشور داشته است.

در حال حاضر فرصتهای شغلی جدیدی در روستاها ایجاد شده و مسائل معیشتی روستاییان بویژه زنان روستایی که از محرومترین اقشار جامعه روستایی هستند. تا حد زیادی برطرف شده است.

تحقیقات کشاورزی در هند پیشرفت زیادی داشته و سرمایه گذاری دولت در این زمینه دستاوردهای چشمگیری به همراه داشته است. امروزه بسیاری از گونه های پربازده محصولات به کشورهای دیگر از جمله یمن، الجزایر و بنگلادش صادر می شود و این صادرات تأثیر مهمی در تولید ناخالص ملی کشور داشته است. این کشور بزرگترین تولیدکننده چای محسوب می شود و ۳۰ درصد بازار ادویه جهان را نیز در دست دارد(۲ ).

● استراتژی توسعه روستایی

توسعه روستایی یکپارچه، از سال ۱۹۷۵ در هند مورد توجه و تأکید قرار گرفت و طرحهای عمده ای در این راستا به مرحله اجرا گذاشته شد. هدف از اجرای این طرحها، تقویت زیرساختهای عمده اقتصادی ـ اجتماعی در نواحی روستایی و کاهش فقر و محرومیت در این کشور بود. این برنامه ها چند هدف بلندمدت زیر را دنبال می کردند (۱):

۱) افزایش تولید و بهره وری در بخش کشاورزی و بخشهای وابسته به آن

۲) افزایش سطح درآمد روستاییان

۳) ارتقای سطح مهارت ها و توانمندی های روستانشینان

۴) تخصیص اعتبار لازم برای اجرای برنامه های عمرانی و توسعه روستایی

۵) ایجاد فرصت های شغلی جدید

۶) تأمین حداقل نیازهای معیشتی روستاییان

۷) بهره برداری بهینه از منابع محلی

برنامه توسعه روستایی یکپارچه، برنامه توسعه نواحی در معرض خشکسالی و برنامه توسعه نواحی بیابانی، سه طرح عمده ای بودند که در این راستا به اجرا درآمده و دستاوردهای چشمگیری برای این کشور به ارمغان آوردند.

۱) برنامه توسعه روستایی یکپارچه

برنامه توسعه روستایی یکپارچه، از مهمترین برنامه هایی بود که در سال های ۱۹۷۸ و ۱۹۷۹ به اجرا درآمد. هدف از اجرای این برنامه، حمایت از ۱۵ میلیون خانوار زیر خط فقر در روستاهای هند برای دستیابی به یک درآمد قابل قبول بود. سرمایه لازم برای اجرای این طرح از سوی دولت مرکزی و دولتهای محلی هند تأمین می شود. نخستین گام در این برنامه، شناسایی فقیرترین افراد روستایی در این کشور بود. برنامه ها و طرح های متنوع و متعددی برای یاری رسانی به روستاییان به مرحله اجرا گذاشته شد. این برنامه ها برای هر خانواده از یک سو بر حسب استعدادها و تواناییها و نیز شرایط اقتصادی آنها و از سوی دیگر با توجه به امکانات موجود محلی انتخاب می شد. این برنامه ها با مشارکت مالی مؤسسات اعتباری به اجرا درمی آمد و برای اجرای سریع تر و مؤثرتر این برنامه، "شوراهای توسعه روستایی" در همه بخشهای کشور ایجاد شد. همکاری سازمانهای داوطلب و برخی از شرکتهای صنعتی و تولیدی نیز تأثیر عمده ای در اجرای موفقیت آمیز این طرح داشت. این سازمانها چند وظیفه عمده زیر را در توسعه روستایی بر عهده داشتند: (۱)

الف) بررسی ویژگی های اقتصادی و اجتماعی منطقه به منظور برآورد پتانسیل های توسعه روستایی

ب) ایجاد هماهنگی و ارتباط مؤثر میان نهادهای مختلف روستایی

ج) ارائه اطلاعات و دانش لازم برای توسعه صنایع روستایی

۲) توسعه نواحی در معرض خشکسالی

برنامه توسعه نواحی در معرض خشکسالی در طی سالهای ۱۹۷۰ و ۱۹۷۱ به اجرا درآمد. هدف این برنامه، ایجاد فرصتهای شغلی برای روستاییانی بود که در مناطق مستعد خشکسالی زندگی می کردند. انتخاب این مناطق بر اساس معیارهایی همچون میزان بارندگی، دوره زمانی کاهش محصولات و سابقه کاهش باران در سالهای گذشته تعیین می شد. در ابتدا در قالب این طرح روستاییان به فعالیت هایی همچون توسعه آبیاری، محافظت از خاک، جنگل کاری و جاده سازی می پرداختند. در مراحل بعدی اجرای این طرح ایجاد اشتغال در حوز ه هایی همچون دامداری و ماهیگیری نیز مورد تأکید و توجه قرار گرفت. از زمان شروع این برنامه، تا سال ۱۹۸۱ بودجه ای بالغ بر ۸/۴ میلیارد روپیه به طور مشترک از سوی دولت مرکزی و دولتهای محلی صرف انجام این طرح گردید(۱).

۳) برنامه توسعه در نواحی بیابانی

اجرای برنامه توسعه در نواحی بیابانی از سال ۱۹۷۸ آغاز شد. این برنامه مناطق سردسیر و گرمسیر کشور را تحت پوشش قرار می دهد. هدف عمده این برنامه، توسعه یکپارچه نواحی بیابانی به کمک افزایش باروری زمین، افزایش سطح درآمد و توسعه فرصت های شغلی جدید برای ساکنان این نواحی است. بهره برداری بهینه از منابع فیزیکی و زیست محیطی و نیروی انسانی ماهر، بخشی از اهداف دست اندرکاران این برنامه است. فعالیت های عمده ای که در نواحی تحت پوشش این برنامه صورت می گیرد عبارتند از (۱):

▪ توسعه جنگل کاری و پوشش گیاهی

▪ توسعه و بهره برداری از آب های زیرزمینی

▪ برق رسانی به روستاها

▪ توسعه کشاورزی، باغبانی و دامداری

در طی برنامه پنجم توسعه روستایی مبلغ ۱۳/۲۳ میلیارد روپیه و در برنامه ششم ۵۰۰ میلیارد روپیه به اجرای این طرح اختصاص یافت.

۴) برنامه های توسعه کشاورزی

برنامه های توسعه کشاورزی، از عمده ترین برنامه های توسعه روستایی هند است.

مؤسسه تحقیقات کشاورزی هند، از نهادهای عمده دولتی است که گام های مؤثری در جهت توسعه کشاورزی این کشور برداشته است. مرکز اصلی این سازمان در دهلی و ۹ مرکز وابسته به آن در سراسر هند مستقر شده اند. فعالیت های عمده این مؤسسه عبارتند از (۲) :

▪ مدیریت منابع آب

▪ تحقیق در زمینه خواص فیزیکی، شیمیایی، کانی شناسی و زیستی خاک ها و کودها به منظور بهبود حاصلخیزی خاک ها

▪ بررسی درجه حرارت و ساختار خاک

▪ توسعه فناوری های مناسب به منظور کمک به فرآیند تثبیت نیتروژن

▪ بررسی امکان استفاده از ضایعات کشاورزی و صنعتی به عنوان کود

▪ پرورش گونه های پربازده محصولات کشاورزی، از اهداف عمده این مؤسسه است.

▪ اولین طرح مؤسسه در این راستا، پرورش گندم کوتاه قد از نژاد مکزیکی بود. از آن زمان تاکنون برنامه های ملی پرورش گیاهان باعث تولید فراوان چندین گونه از محصولات زراعی شده که در برابر بیماری ها مقاوم بوده و بازدهی زیادی دارند.

▪ انجام تحقیقات گسترده در زمینه های زیر، دستاوردهای زیادی را برای بخش کشاورزی این کشور به ارمغان آورده است.

▪ برنامه های اصلاح محصولات که متضمن افزایش بازدهی و مقاومت در برابر بیماریها و آفت هاست.

▪ بهبود ژنتیکی از طریق تحقیق در زیست شناسی مولکولی

▪ تولید محصولات چندگانه

▪ مطالعه در زمینه ارتباط میان فتوسنتز و بهره وری محصولات بویژه نسبت به مقاومت در برابر خشکسالی

▪ تحقیق در مورد انواع گونه های غلات و حبوبات از لحاظ ارزش غذایی

پیشرفت های مؤسسه تحقیقات کشاورزی در پرورش گونه های پربازده، چشمگیر بوده است. از دهه ۱۹۶۰ تاکنون، ۶۴ گونه جدید تولید شده است. در طی همین دوره کیفیت زندگی کشاورزان بهبود یافته و از تعداد کشاورزان زیر خط فقر به حد چشمگیری کاسته شده است. علاوه بر این برگزاری دوره های آموزش برای کشاورزان نیز نقش مهمی در افزایش محصولات کشاورزی داشته است.

سرمایه گذاری دولت هند در مؤسسه تحقیقات کشاورزی بازگشت سرمایه خوبی داشته است.

امروزه صادرات گونه های پربازده به سایر کشورها، سرمایه زیادی را به سمت کشاورزان سرازیر کرده است. این کشور با تولید سالانه ۷۴۰ میلیون کیلوگرم چای، بزرگترین تولیدکننده چای در سراسر جهان است که حدود ۲۰۰ میلیون کیلوگرم از آن به سایر کشورها صادر می شود. این کشور سالانه ۱۲۰ هزار تن ادویه تولید کرده و ۳۰ درصد بازار ادویه جهان را در اختیار دارد(۲).

علاوه بر اجرای طرحهای توسعه روستایی توسط دولت، مؤسسات و مراکز دیگری نیز در این زمینه به فعالیت مشغولند، از جمله این مراکز، "مؤسسه توسعه روستایی هند" است. این مؤسسه طرح بلندمدتی را برای اصلاح مالکیت زمین های زراعی به مرحله اجرا درآورده است. هدف از اجرای این طرح بهبود وضعیت اقتصادی روستاییان، بویژه زنان روستایی است.

این مؤسسه با همکاری نزدیک با تعدادی از مراکز دولتی، مؤسسات تحقیقاتی و نیز سازمانهای غیردولتی، مطالعه گسترده ای را برای انجام اصلاحات اداری، سیاسی و حقوقی در کشور آغاز کرده است. فعالیت این مؤسسه که از دو ایالت کادناتاکا و بنگال غربی آغاز شد امروزه به بسیاری از نقاط هند گسترش یافته است. مؤسسه توسعه روستایی علاوه بر برنامه اصلاحات ارضی، بر برگزاری کارگاههای آموزشی و ارائه مشاوره به روستاییان می پردازد. بخشی از اقدامات مؤسسه توسعه روستایی برای حمایت از افراد فقیر روستایی و تثبیت حق مالکیت آنها عبارت است از(۳).

الف) تخصیص یک قطعه زمین کشاورزی و خانه به کارگران بی بضاعت و بدون زمین

ب) اصلاح قوانین اجاره برای افزایش دسترسی افراد فقیر به زمین های زراعی

ج) حمایت از زنان روستایی در اشتغال و دستیابی به حق مالکیت

مطالعات مؤسسه نشان می دهد که اختصاص ۲۰۰۰ فوت مربع زمین بر هر خانوار، وضعیت معیشتی آنها را بهبود می بخشد. بررسی های انجام شده توسط مؤسسه توسعه روستایی نشان می دهد که زنان بیش از مردان از محرومیت رنج می برند. تعداد مرگ و میر زنان در این کشور بیش از مردان و کودکان است. از هر ۱۰ زن، بیش از ۶ نفر آنها بی سوادند. زنان هندی به ندرت از حقوق مالکیت برخوردارند، در حالی که بررسیها نشان می دهند زنان بیش از مردان به کشاورزی می پردازند.

با توجه به این حقایق، مؤسسه توسعه روستایی برنامه هایی را برای حمایت از حقوق زنان روستایی به اجرا درآورده است.

▪ توسعه کارآفرینی و اشتغال

بیشترین جمعیت روستانشینان هنــد را کشاورزان تشکیل می دهند که بسیاری از آنان فاقد زمین کشاورزی هستند. ۲۵۰ میلیون نفر از روستانشینان نیز در مساحتی کمتر از ۲/۰ هکتار به کشاورزی مشغولند. بدین ترتیب حدود ۵۰ درصد از مردم هند در فقر به سر می برند. یکی از سیاستهای دولتمردان این کشور برای کمک به روستاییان، ایجاد اشتغال برای کشاورزان بدون زمین در بخش های غیرکشاورزی بوده است. همچنین کشاورزان هندی با معضل بیکاری فصلی نیز روبرو هستند. برنامه دولت در این زمینه ایجاد فرصتهای شغلی برای نیروی کار روستایی در کشاورزی و بخش های وابسته به آن است. "برنامه ملی اشتغال روستایی" از طرح های عمده دولت هند برای حمایت از روستاییان است. این برنامه با حمایت مالی دولت مرکزی و دولتهای محلی در سال ۱۹۷۹ به اجرا درآمد. تنها در سال ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۲ بودجه ای برابر ۶/۳ میلیارد روپیه به این طرح اختصاص یافت. ۰۶/۵ درصد افراد تحت پوشش این طرح را کارگران بخش کشاورزی و ۷/۱۹ درصد آن را کارگران غیرکشاورزی تشکیل می دادند. این برنامه تأثیر قابل ملاحظه ای بر شرایط زندگی جامعه روستایی داشته است. برنامه دیگری نیز در سال ۱۹۷۹ با هدف "ایجاد اشتغال برای جوانان بیکار" تدوین و به اجرا درآمد. در این طرح با آموزش جوانان ۱۸ تا ۳۵ سال، مهارت ها و توانمندی های آنها، افزایش یافت و این جوانان تشویق شدند که به کارآفرینی و خوداشتغالی روی آورند. هدف دیگر این برنامه آموزش زنان روستایی برای کارآفرینی بود(۱).

تأسیس و فعالیت "مؤسسه توسعه کارآفرینی» در سال ۱۹۸۳ نیز تأثیر عمده ای بر توسعه کارآفرینی در هند گذاشته است. این مؤسسه، مؤسسه ای غیرانتفاعی است که توسط برخی از مؤسسات دولتی مانند بانک توسعه صنعتی هند، اتحادیه سرمایه گذاران صنعتی و بانک ایالتی هند، از نظر مالی حمایت می شود. مؤسسه توسعه کارآفرینی برنامه های عمده ای را برای توسعه کارآفرینی در روستاها در حوزه های مختلف به اجرا می گذارد. هدف از این برنامه ها، تشویق و آموزش خرده کارآفرینان روستایی است. این مؤسسه با حمایتهای ارزنده بنیاد فورد، در طی سه سال طرحی آزمایشی را در سه ایالت هند به اجرا درآورده است. این طرح که از سال ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۰ به طول انجامید، الگویی را برای توسعه کارآفرینی روستایی ارائه داد. این موسسه از حمایت برخی از سازمان های غیردولتی نیز برخوردار است. مؤسسه با اجرای ۶۱۰ برنامه توسعه شرکت های کوچک در طول یک دهه حدود ۱۵۲۴۳ نفر از روستائیان را آموزش داده است. توسعه کارآفرینی روستایی، بر استفاده از فناوری های مناسب تأکید می کند. این برنامه ها با هدف آموزش ۳۳۷۵ کارآفرین روستایی و راه اندازی ۲۷۰۰ شرکت کوچک تدوین شده است. اجرای موفقیت آمیز این طرح حدود ۱۰۰۸۰۰ فرصت شغلی جدید از روستاها ایجاد خواهد کرد(۴) .

۱) زنان کارآفرین در هند

آمار نشان می دهد زنان بیکار روستایی ۶۰ درصد از مجموع زنان بیکار و ۵۶ درصد از کل افراد بیکار هند را تشکیل می دهند. زنان هندی از دیرباز به دنبال اشتغال نبوده اند، به طوری که حتی زنان با تحصیلات عالی نیز تمایل زیادی به اشتغال نداشتند. تنها از دهه گذشته به این سو است که زنان به استخدام روی آورده اند. کارآفرینی زنان در هند هنوز نوپاست. برنامه های آموزش کارآفرینی، زنان را به فعالیت در سه حوزه مهندسی، برق و انرژی تشویق می کند. زنان در ایالت گاجارات شرکتهای کوچک تولید اجاق های خورشیدی را به راه می اندازند و در ارسیا به تولید خازنهای تلویزیونی اشتغال دارند. علاوه بر راه اندازی شرکتهای کوچک صنعتی، زنان کارآفرین در بخش های سنتی مانند سوزن دوزی، ساخت و تولید عروسک و اسباب بازی، بافندگی و تولید لوازم زینتی نیز فعالیت می کنند.

زنان کارآفرین با مشکلات زیادی مواجهند، ایفای چند نقش همزمان با هم و مزاحمتهای شغلی از جمله این مشکلات هستند. علاوه بر این، این کارآفرینان نیز مانند کارآفرینان مرد با مشکلات مشترکی مانند فقدان آموزش، سیستم های اداری غیرپاسخگو، مشکلات حقوقی و رقابت مواجهند. برای غلبه بر مشکلات زنان کارآفرین، سازمان هایی غیردولتی تأسیس شده اند که وظیفه حمایت از زنان کارآفرین را عهده دار شوند. شورای هندی زنان کارآفرین، اتحادیه زنان کارآفرین کارناتاکا، و اتحادیه زنان خوداشتغال از جمله این سازمانهاو نهادها هستند. گردهمایی هایی نیز هرچند یک بار با حضور زنان کارآفرین برای ایجاد ارتباط و کمک به حل مشکلات آنها برگزار می شود(۵).

۲) توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات

توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در دهه اخیر تأثیر زیادی در موفقیت کارآفرینان روستایی داشته است. دسترسی به اطلاعات بازار از طریق فن آوری اطلاعات، شرکت های کوچک تولیدی و صنعتی را در روستاها در انتخاب نوع محصول و قیمت یاری می دهد. داشتن این اطلاعات برای کارآفرینان روستایی که دور از مراکز عمده خرید و فروش هستند، بسیار مهم و سرنوشت ساز است. دسترسی به اطلاعات روزآمد از طریق شبکه، زمینه را برای موفقیت طرح ها و برنامه های توسعه روستایی فراهم آورده است. دسترسی مستقیم به پایگاههای اطلاعاتی، ارتباط نزدیکی میان مشتریان و تولیدکنندگان ایجاد کرده و از نقش واسطه ها و دلالان کاسته است.

دولت هند از فعالیت هایی که به منظور آموزش استفاده از رایانه و دسترسی به اطلاعات در روستاها صورت می گیرد حمایت می کند در حال حاضر بیش از ۱۵ مرکز ارتباط از راه دور در سراسر کشور وجود دارد(۶).