پیمانه:درست مصرف کنیم، همیشه مصرف کنیم

در اینجا سعی بر این است که به واکاوی ابعاد اقتصادی این موارد بپردازیم و نهایتاً رهیافت‌هایی را برای بهبود شرایط موجود مورد بررسی قرار می‌دهیم. تمام فعالیت‌ها و اقدامات انسان‌ها چه اقدامات خرد و چه اقدامات کلان و چه اقدامات فردی و شخصی و چه اقدامات گروهی، بر اساس مدل‌های ذهنی اغلب اوقات مبنای اقدام و عمل است. این مدل‌های ذهنی چارچوبه‌ایست متشکل از هزاران عامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که فرد را قادر می‌سازد از میان گزینه‌های بیشماری که در هر موضوع ممکن است وجود داشته باشد، بهترین و کاراترین انتخاب را برگزیند. البته باید توجه داشت که این مدل برای داشتن عملکرد بهینه بایست به فاکتورهای مرتبط با شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به طور کامل تغذیه شده باشد. ما این عوامل را سیگنال می‌نامیم. دو خصوصیت مهم در مورد این سیگنال‌ها قابل توجه است. یکی ضرورت وجود این سیگنال‌ها در مدل‌های ذهنی این افراد و دیگری دقت این سیگنال‌ها در انعکاس درست و واقعیت به بهترین وضع ممکن است. اگر چنین شروطی برقرار باشد می توان انتظار داشت که گزینه‌های توسط مدل‌های هنی افراد جامعه انتخاب می شوند، کم و بیش و کاراترین امکانات ممکن باشد. مقوله مصرف یکی از مقولاتی است که مدل‌های ذهنی در آن نقش بی‌بدیلی را بر عهده دارند. مدل‌های ذهنی بخصوص هر فرد را قادر می سازد تا تصمیم بگیرد چه کالای را به چه کیفیتی به چه میزان و به چه نحوی مصرف کند.
همانطور که گفتیم این مدل ذهنی از هزاران کانال تغذیه می شود. شرایط ناآرام سیاسی مثل جنگ و ناآرامی‌های داخلی، شرایط اقلیمی مثل قحطی و خشک سالی و نیز اوضاع اقتصادی و فرهنگی هر کدام سیگنال‌هایی را مبنی بر چگونگی روند تصمیم گیری به فرد القاء میکنند. علاوه بر این‌ها عوامل بیشمار نهادی حاوی ارزش‌ها و نرم‌ها نیز وجود دارند که در خلال زندگی چندین ساله فرد در ذهن او تثبیت می‌شوند. به نحوی که تغییر آنها به ندرت امکان پذیر است. اهمیت این دسته عوامل به قدری است که می‌‌توان این ارزش‌ها و عوامل را به منزله ظرفی برای مدلهای ذهنی در نظر گرفت که دیگر عوامل مقطعی تنها مظروف آن می‌باشند.
اقتصاد متعارف یکی از این سیگنال‌ها که هم در مقوله مصرف و هم در مقوله تولید نقش کلیدی را در شکل‌دهی نظام فکری و مدل‌های ذهنی ایفا می‌کند، «قیمت» می داند، اما نه قیمت‌های مطلق بلکه «قیمت‌های نسبی».
چون مصرف کردن و تولید کردن هر دم به ترتیب بیانگر انتخاب بین چندین گزینه ممکن برای مصرف چندین حالت ممکن برای تکنولوژی تولید است. فلذا مدل‌های ذهنی برای انتخاب بین این حالات ممکن مقایسه ساده صورت می دهد که این مقایسه تنها با استفاده از قیمت‌ها و هزینه‌های نسبی امکان پذیر است نه قیمت‌های مطلق.
چنانچه قیمت‌های نسبی در اقتصادی بیانگر واقعیت کم یابی و پرتابی نباشد، دقت سیگنال‌های ارسالی به مد‌ل‌های ذهنی کاهش یافته و علائم نادرستی را برای تصمیم گیری درباره مصرف و یا تولید، به فرد اده می شود. این سیگنال‌های نادرست لاجرم انتخاب‌های نادرستی را نیز همراه دارد. حال تصور کنید که 70 میلیون نفر انتخاب‌های نادرستی را انجام دهند، چه مصیبتی به بار می آید؟ هدر رفتن بیش از 600 هزار تن نان در کشور نتیجه این انتخاب‌های نادرست مدل‌های ذهنی ایرانیان است که یکی از دلایل عمده آن اختلال در قیمت نسبی نان است. قیمت تمام شده هر کیلو نان 2800 ریال است در حالی که قیمت فروش آن به نانوایی‌ها 75 ریال است! با این حساب هزینه حمل هر کیلو از روستاها و زمین‌های کشاورزی بیشتر از قیمت فروش آن خواهد بود! و اینچنین است که سالانه به هر ایرانی حدود 36 هزار تومان تنها از قبل نان یارانه تعلق می گیرد و بخش اعظم آن را در قالب ضایعات دور می ریزد. این یارانه باعث شده است که مصرف ایرانیان از نان 6 برابر متوسط جهانی باشد.
با اختصاص 6400 میلیارد تومان یارانه نان و کااهای اساسی نباید انتظار داشت الگوی مصرف نان در جامعه به سرعت تغییر کرده و در سیر بهینه قرار می گیرد. چون تغییر مدل‌های ذهنی بدون تغییر در سیگنال‌های دریافتی آن غیر ممکن است.
تثبیت قیمت کالاها و دمت موجب برهم ریختگی مدل  ‌های ذهنی و در نتیجه باعث تغییر نابسامان ساختار مصرف اقشار مختلف جامعه ی شود. البته بخش تولید نیز از این موضوع بی نصیب نمانده است. تصمیم به نحوه تولید و انتخاب تکنولوژی تولید نیز شدیداً تحت تاثیر میزان اختلال در قیمت‌های نسبی است، حدود 22 درصد از کل یارانه‌های تخصیصی در کشور در مال‌های تولیدی هزینه می شود. روشن است که بخش این یارانه ه صرف کالاهای مصرفی می شود. روشن است که بخش تولید به نسبت کمتر از بخش مصرف دستخوش این تغییر در قیمت‌های نسبی شده است. البته نباید تصور کرد که عواقب و اثرات منفی آن به همان نسبت از بخش مصرف کمتر است. زیرا اختلال در قیمت‌ها در بخش تولید زنجیره ای از تولید را به همین سم مهلک آلوده می سازد و ضایعات در بخش‌های مختلف تولیدی را افزایش می دهد. به عبارت دیگر راندمان تولید را کاهش داده و تولید کننده بدنبال بهبود نیست چون این راندمان پایین هزینه چندانی را بر وی متحمل نمی سازد گر چه هزینه‌های زیادی را بر دوش جامعه می‌‌اندازد. حال آآنکه در بخش مصرف یارانه‌ها تنها به کالاهای نهایی تعلق می گیرد. فلذا اصلاح الگوی مصرف در بخش تولید به معنای هر گونه تغییر در تکنولوژی بخش تولید در جهت استفاده بهینه از مواد اولیه نیز می‌باشد. چگونه می‌توان با خودرویی که در هر صد کیلومتر 12تا15 لیتر سوخت مصرف می کند، هدف کاهش مصرف سوخت را نتیجه گرفت؟ از طرف دیگر چگونه می وان با وجود مصوبه‌ی مجلس هفتم مبنی بر تثبیت قیمت حامل‌های انرژی که قیمت‌های نسبی انرژی ا کاهش داد به هدف کاهش مصرف سرانه در این زمینه نائل شد؟ حال آنکه در بخش انرژی توجه به مسائل بین نسلی ضرورت این موضوع را دو چندان می سازد. علاوه بر هدردهی منابع کشور در این زمینه افزایش مصرف سوحت و حامل‌های انرژی اثرات اجتماعی جبران‌ناپذیری را نیز بر جامعه تحمیل می‌کند. باید توجه داشت که این مصرف بی رویه، رفاه اجتماعی را به خطر می‌اندازد. حال که این مصرف می‌توانست به نحوی سازماندهی شود که باعث ترقی و بهبود در رفاه اجتماعی شود.
آمارهای تاسف ار از افزایش تعداد بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا موید این امر است. بگذارید به بررسی مصرف آب در بخش کشاورزی بپردازیم. از 93 میلیارد متر مکعب آبی که سالانه در دسترس است، 86 میلیارد متر مکعب آن در کشاورزی مصرف می شود و تنها 7 میلیارد متر مکعب آن در صنعت و مصارف خانگی بکار می رود. چنانچه آمارها نشان می دهد متوسط حجم کل ذخایر آب سالانه در کشور تقربیاً ثابت بوده و از طرف دیگر جمعیت رو به رشد با نرخ نسبتاً بالایی تقاضای آب را بالا می‌برد.این واقعیت نشان ی دهد که متوسط سرانه آب در کشور به سرعت در حال تنزل است. این امر لزوم صرفه جویی آب در بخش کشاورزی را بیش از پیش واضح و روشن می‌سازد. بر اساس اعلام بانک جهانی بهینه مصرف سالانه برای هر نفر یک متر مکعب برای شرب و 100 متر مکعب برای بهداشت است، در حالی که این رقم در کشور ما 70 درصد بیشتر از الگوی جهانی است.
البته نبایست تمام تغییرات در الگوی صرف را در اصلاح ساختار قیمت جستجو کرد. همانطور که قبلاً گفتیم عوامل متعدد دیگری نیز وجود دارند که مدلهای ذهنی تحت تاثیر آن قرار می گیرند. یکی از کلیدی ترین و پر اهمیت ترین عوامل، عوامل فرهنگی و نهادی است که بطور قابل توجهی تحت تاثیر ارزش‌ها و آموزه‌های دینی است. لذا ترویج اعتقادات دینی در میان جامعه و استفاده از آموزه‌های اخلاقی می تواد مدل‌های ذهنی افراد را در جهت اصلاح و بهبود روش مصرف تغییر دهد.
*تعلیم هنجارهای رفتاری نیز می تواند در بلند مدت مدل‌هایی را در ذهن افراد تثبیت کند که نسبت بهاسراف حساس بوده و در جهت کاهش آن واکنش نشان می‌دهند. این تعالیم باید به گونه‌ای باشد که اسراف و مصرف گرایی افراطی را به عنوان یک رفتار کوته فکرانه وغیر عقلایی به مردم بشناساند. البته اسراف یک مساله غیر عقلایی است به راحتی قابل درک است. عقل ایجاب می‌کند به میزانی منابع مالی در دسترس خود را به کالاها و خدمات خاصی اختصاص دهد که بتواند علاوه بر استفاده تام از آن کالاها و خدمات خاص و کسب رضایت خاطر از مصرف آنها، میزان مانده منابع مالی خود را نیز برای بهره‌گیری از آن در مصرف دیگر کالاها و خدمات، حداکثر نماید. که البته این امر تنها در حالت عدم اسراف و مصرف به اندازه امکان پذیر است.
البته همانطور که گفتیم این به شرطی است که قیمت‌های موجود در خارج به درستی واقعیت‌های اقتصادی را منعکس کرده باشد. به عبارت دیگر این رفتار در شرایطی که قیمت‌های نسبی بواسطه مالیات یا سوبسید دچار اختلال شده باشد، شکل دیگری به خود می گیرد. چون ممکن است در عین حال عقلایی باشد منجر به مصرف‌گرایی افراطی و اسراف نیز بشود. در چنین شرایطی (اختلال در قیمت‌های نسبی) می‌توان مصرف کالاهای یارانه‌ای را تا حد زیادی افزایش داد و همزمان منابع مالی خود را نیز برای خرید دیگر کالاها و خدمات حفظ کرد.

از آن جهت که قیمت‌های یارانه‌ای سیگنال‌های مربوط به کم یابی و پریابی را به خوبی منعکس نساخته و قیمت‌ها را کمتر از واقع نشان می‌دهند، این حالت افراطی شکل می‌گیرد.
تمام مطالبی ک در بالا مطرح شد ناظر به بحث اصلاح رفتار مصرفی خانوار است. همانطور که گفتیم آموزه‌های دینی ما منابع عظیمی را جهت ایجاد این تغییر در خود جای داده اند و تا حد بسیار زیادی می تواند ما را در جهت پیمودن این مسیر دشوار یاری رسانند. البته به شرط این که بتوان آنها را به بهترین وجه به افراد جامعه منتقل کرد. لذا روش انتقال و آگاهی رساندن به مردم به همان اندازه اهمیت دارد که انتخاب روش‌ها.
* از دیگر اقداماتی که در این زمینه می بایست انجام گیرد اصلاح محیط فرهنگی است که بطور مستقیم تحت تاثیر اقدامات و سیاست‌های دولت است. مهمترین استراتژی در این زمینه جلوگیری از انتشار تبلیغاتی است که زاییده نظام سرمایه‌داری است. تبلیغاتی که از هر سو بر اذهان عموم هجوم آورده و علاوه بر سلب قدرت تصمیم گیری موج ایجاد هوس می‌شود. ایجاد هوس با پاسخگویی به مصرف بسیار متفاوت است. تنوع گرایی، زیاده خواهی، چشم وهم چشمی هزاران خصوصیت دیگری که امروزه جامعه ما را بیمار ساخته است نتیجه این حمله تبلیغاتی است. دولت می‌تواند با استفاده از ابزارهای مناسب وظیفه خطیر پاک سازی محیط اجتماعی از تمام تبلیغات هوس‌زا را بر عهده گیرد.

مسلم بمانپور

برگرفته از: مجله خبر، تحلیل و تفسیر روزنامه رسالت، شماره 4، صفحات 54و55.

نگاه مسئول: سید کاظم وزیری‌هامانه
مشاور رئیس جمهور در امور نفت و گاز، وزیر نفت سابق
پس از نامگذاری مدبرانه و هوشمندانۀ سال جاری با عنوان «اصلاح الگوی مصرف» از جانب مقام معظم رهبری، خوشبختانه تحرکی هر چند در ظاهر، در تمامی بخشهای نظام ایجاد شده و کمیسیون، کمیته و گروه‌های متعدد کاری در قوای سه گانه تشکیل شده و دستگاه‌های اجرایی و دانشگاه‌ها بحث و بررسی در این خصوص را آغاز کرده اند. همچنین رادیو و تلویزیون نیز که در خواب زمستانی به سر می‌برد، برنامه‌هایی با هدف فرهنگ سازی شکل داده است و بر اساس روال گذشته، پس از فرمایش ایشان اغلب افراد و ارگانهایی که در خواب عمیق بودند، ناگهان بیدار شدند و شروع به حرکت کردند؛ اما در این میان، پرسشهای بسیاری مطرح می شود که امید است پاسخی نیز به همراه داشته باشند:
    مگر این همه افراد تحصیل کرده که در مصدر امور هستند، به خارج از کشور مسافرت نکرده و حداقل، وضع روشنایی در ساختمان‌های دیگر کشورها را به چشم ملاحظه نکرده‌اند که حتی در اتاقها و هتلهای مجلل نیز از روشنایی به صورت موضعی و در حداقل استفاده می‌شود؟
    مگر این بزرگان که در مسافرت‌های متعدد و پرشمار به خارج از کشور، دمای هوای هتلها و ساختمانها را در زمستان و تابستان به خاطر ندارند که در زمستان، بدون لباس گرم امکان استراحت وجود ندارد ودر تابستان نیزتقریباً باید تاحدودی گرما را تحمل کرد؟
    مگر سیستم‌های سکه‌ای و موقت گرمایش که در برخی از کشورها به کار رفته، دور از چشم آنها مانده است؟
    مگر توسعۀ ناوگان ریلی و حمل ونقل عمومی در دیگر کشورها، حتی کشورهای از ما عقب مانده‌تر را ندیده‌اند؟
    مگر عایق‌بندی ساختمانها و استفاده از شیشه‌های دوجداره در ساختمان‌های بیشتر کشورها را مشاهده نکرده‌اند؟
    مگر افرادی که تحصیل کردۀ خارج از کشور هستند و اتفاقاً پستهای کلیدی را هم در دست دارند، هزینه‌های سرسام آور مربوط به انرژی را با وجود صرفه جویی قابل ملاحظه، نپرداخته‌اند؟
    مگر همۀ این عزیزان، نظام و عادت خرید مردم را برای انواع خوراکی‌ها در خارج ملاحظه نکردند که حتی به خرید یک پرتقال یا یک دانه سیب و امثالهم بسنده می‌شود؟ (به خاطر داشته باشیم سرانه مصرف میوه در ایران 3 برابر کشورهای در حال توسعه و 2 برابر کشورهای توسعه یافته است).
    مگر حتی در کشورهایی که رودخانه‌های بزرگ از میان شهرهای آنها عبور می‌کند و بیشتر ایام سال را شاهد بارندگی هستند، نحوۀ استفاده از آب را در شستشو و احتمالاً کشاورزی، ملاحظه نکرده‌اند؟
    مگر از سالهای نخستین دهۀ هفتاد و هنگام تدوین برنامۀ اول و دوم توسعه، حداقل از طرف وزارت نفت مسئلۀ توجه به مصرف انرژی به طور جدی مطرح و گزارشهای اساسی ارائه نشد؟
    مگر همۀ دست اندرکاران، بودجه‌های چند میلیارد دلاری واردات سوخت را از یک دهه قبل در ردیفهای بودجۀ کشور نگذاشتند یا ملاحظه نکرده‌اند؟
    مگر بحث راندمان نیروگاه‌ها از دهۀ هفتاد با طرح اولین واحدهای سیکل ترکیبی به طور جدی مطرح نشد و وزارت نیرو حداقل 20 در صد اختلاف راندمان نیروگاه‌ها را نمی‌داند؟
    مگر همۀ مسئولان کشور از رشد 10 تا 12 درصدی مصرف بنزین مطلع نبودند وآیا اطلاع رسانی کمی انجام شده است؟
    مگر نظر کارشناسی وزارت نفت در تعیین میزان سهمیه بنزین در شروع استفاده از کارت هوشمند 70 لیتر و حداکثر 80 لیتر نبود که به یکصد لیتر و سپس به 120 لیتر افزایش داده شد و بعد هم با افزودن بنزین سفر و هدیۀ عید، خلاصه وضعیت طوری شد که عملاً بنزین توزیع شده کفایت همگان را می‌داد و هدف، واقعاً گم شد و خیابانها همچنان مملو از ماشین باقی ماند؟
    مگر از 20 سال قبل، مسئله دورریز و هدر رفتن نان از طرف افراد دلسوز مجلس و دیگر بخشها به طور جدی مطرح نشده بود؟
    مگر از روزهای نخستین فعالیت دولت نهم، جداول مصرف فراورده‌ها وارقام یارانۀ پنهان پرداختی به بخشهای مختلف مصرف، به طور مرتب روی میز اعضای محترم دولت قرار نمی‌گرفت؟