پیمانه:درست مصرف کنیم، همیشه مصرف کنیم

در اين بخش، به بحث پيرامون اسرافهايي كه در زندگي شخصي و مصارف روزمرّه واقع مي‌شود، خواهيم پرداخت.

 

1ـ موادّ غذايي

از مهمترين عوامل بقاء انسان بعد از آب و هوا، بايد از مواد غذايي نام برد كه به واسطه آن‌ها جسم تقويت شده و آماده فعاليت و تلاش مي‌گردد.

از جمله‌ايات بزرگ الهي، نظام متقن و محكمي است كه براي تغذيه همه موجودات زنده زمين پايه‌گذاري شده و در پرتو آن، حيات فردي و نوعي آن‌ها ادامه مي‌يابد. قرآن مجيد در اين رابطه مي‌فرمايد: «ما مِن دابّةِ في الارض الّا علي الله رِزقُها»؛ «هيچ جنبده‌اي روي زمين نيست، ه شما و سنّت پيامبرتان چيزي براي طبّ جالينوس باقي نگذاشته است!

حضرت اميرالمؤمنين عليه‌السلام مي‌فرمايد:«عَلَيكم بالقصد في المطاعم فَاِنّه اَبعَدُ مِنَ السّرف و اَصَحُ لِلبَدن»؛ «بر شما باد رعايت ميانه‌روي در مصرف غذاها؛ زيرا اين عمل موجب دوري از اسراف و سلامتي بدن است.»

اسراف در غذا به چند صورت متصّور است:

1ـ زياد خوردن

2ـ هدر دادن

3ـ دور ريختن

4ـ خوردن چيزي كه در شأن انسان نيست

و...

شايان ذكر است كه اسراف در غذا امري نسبي بوده و نسبت به افراد و سرزمينها فرق مي‌كند؛ مثلاً مصرف غذاي خاصّ ممكن است براي بعضي افراد در بعضي از شهرها در حدّ اعتدال تلقّي شده و در حاليكه مصرف همان غدا براي اهالي شهر يا افراد ديگر، ممكن است اسراف تلّقي شود.

 

اسراف در نان

گرچه اسراف در همه موادّ غذايي مذموم است، اما نان در اين ميان ويژگي خاصّي دارد. از طرفي تهيه نان، هزينه زيادي در برداشته و سوبسيد فراواني براي آن پرداخت مي‌شود، از سوي ديگر، نان، از اركان غذايي خانواده‌هاي ايراني است و در عين حال بيشترين اسراف نيز در مصرف نان صورت مي‌گيرد.

در اينجا براي شناخت اهميّت نان، روايتي را از پيامبر گرامي اسلام نقل مي‌نماييم، آن حضرت مي‌فرمايد:«اَكرِمُوا الخُبز فَاِنّهُ قَد عَمِلَ فيه ما بينَ العَرشِ إلي الارضِ وَ ما بَينَهما»؛ «نان را گرامي داريد؛ زيرا از عرش تا زمين و آن‌چه در ميان آن‌دو است براي به دست آوردن آن تلاش كرده‌اند.»

بنابراين، براي جلوگيري ازه اسراف نان خوب است نان به مقدار مصرف روزانه تهيه شده و آنچه از آن اضافي مي‌آيد در يخچال نگهداري شود. از طرف ديگر، نان خوب طبخ شده، و نانوايان خوب تشويق و با نانوايان متخلف برخورد شود و در صورتيكه نان به هر دليلي خشك شد و غير قابل مصرف گرديد به مصرف مناسب ديگري رسانده شود.

 

2ـ لباس و پوشاك

زيبا پسندي، يكي از خواسته‌هاي فطري انسان است. اسلام هم كه دستوراتش منطبق بر نيازهاي فطري بشر تنظيم شده، استفاده از مواهب طبيعي؛ از جمله پوشيدن لباسهاي زيبا و مناسب را مورد ترغيب قرار داده است.

قرآن كريم مي‌فرمايد:«يا بَني آدم قَد اَنزلنا عليكم لباساً يُواري سَوآتِكم و ريشاً»؛ «اي انسان‌ها! براي شما لباسي فرو فرستاديم كه عورت شما را بپوشاند و موجب زيبايي شما گردد.»

اسلام، زيبا بودن مؤمن را مورد توجه قرار داده و از پوشيدن لباسهاي سياه، پاره و انگشت‌نما و همچنين تجمّل‌پرستي و مدگرايي نهي كرده است.

در روايات، صورتهاي مختلف اسراف در لباس مشخص گرديده كه ذيلاً متذكّر خواهيم شد:

 

1ـ لباسي كه در شأن انسان نيست

امام صادق عليه‌السّلام مي‌فرمايد:«لِلْمُسْرِف ِثَلاث عَلامات؛ يَشْتَري مَا ليْسُ لَهُ يَلْبِسُ ما لَيسَ لَهُ وَ يَأكُلُ ما لَيْسَ لَهُ»؛ «مسرف را سه نشانه است؛ مي‌خَرَد و مي‌پوشد و مي‌خورد، آن‌چه را كه در شأن او نيست»

 

2ـ استفاده نامناسب از لباس

امام كاظم عليه‌السلام مي‌فرمايد:

«اِنَّمَا السَّرَفُ اَنْ تَجْعَلَ ثَوْبَ صَوْنِكَ، ثَوْبَ بَذْلَتِكَ»؛ «اسراف، پوشيدن لباس آبرو در محل كار ه و خدمت است.»

 

3ـ خودداري از دادن لباس اضافي به محتاجان

امام سجّادعليه‌السلام مي‌فرمايد:«مَنْ كانَ عِنْدَهُ فَضْلُ ثَوْبٍ وَ قَدَرَ اَنْ يَخُصَّ به مُؤْمِناً يحْتَاجُ اِليْهِ فَلَمْ يَدْفَعُه اِلَيْهِ، اَكَبَّهُ اللهُ في النَّارِ عَلي منْخَرَيْه» ؛ «كسي كه لباس اضافي دارد و قادر است مؤمن محتاجي را بپوشاند و اين كار را نكند، خدا او را به رو به آتش درافكند.»

 

3ـ مسكن

از ضروري‌ترين نيازهاي افراد، نياز به مسكن است تا آن‌ها را در برابر سرما، گرما و خطرهايي كه تهديدشان مي‌كند حفظ نمايد. در روايات، داشتن منزل بزرگ و وسيع از سعادتهاي انسان شمرده شده است. پيامبر گرامي اسلام مي‌فرمايد: «از نشانه‌هاي سعادت انسان مسلمان، داشتن منزل بزرگ است.»

از روايات، چنين فهميده مي‌شود كه داشتن منزل وسيع در صورتي پسنديده است كه از راه حلال و با انگيزه پاك فراهم آمده و مناسب شأن و موقعيّت صاحبش بوده و از همه مهمتر وسيله‌اي براي كسب آخرت باشد. حضرت علي عليه‌السلام هنگامي كه در بصره به عيادت علاء ابن زياد رفت و مشاهده نمود منزل بسيار بزرگي ساخته است فرمود: «اي علاء! با وسعت اين منزل در دنيا چه مي‌كني در حالي كه در آخرت بدان محتاج‌تري؟! اگر در آن از ميهمان پذيرايي كني و فاميل بي‌سرپناهت را جاي دهي، و حقوق آنان را ادا نمايي، در اين صورت از طريق اين منزل، آخرت را كسب كرده‌اي.»

آري، در جامعه‌اي كه افراد زيادي فاقد مسكن مناسب هستند، ساختن خانه‌ها و ويلاهاي بزرگ و صرف ميليونها تومان پول براي تزيين ه منازل، بي‌شك خروج از حدّ اعتدال و از مصاديق بارز اسراف خواهد بود. امام صادق عليه‌السلام دراين باره مي‌فرمايد:

«مَنْ بَنيه فَوْقَ ما يسْكُنُهُ كَلَّفَ حَمْلَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ»؛ «كسي كه ساختمان بزرگي را پي مي‌نهد كه بيش از حدّ نياز اوست، فرداي قيامت حامل وزر و وبال آن خواهد بود. »

قرآن مجيد، اين روحيّه اسراف در مسكن را محكوم كرده و مي‌فرمايد:

«أَتَبْنُونَ بَكلِّ رِيعٍ آيَةً تَعْبَثُونَ وَ تَتَّخِذُونَ مصانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ»؛ «آيا در زمين‌هاي مرتفع، كاخ مي‌سازيد تا اينكه به بازي دنيا سرگرم شويد و عمارتهاي محكم بنا مي‌كنيد به اميد آنكه در آن عمارتها جاودان بمانيد؟!».

در ذيل اين آيه شريفه، پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه وآله مي‌فرمايد:«كُلُّ بَناءٍ وَبالٌ عَلي صاحِبِهِ يوْمَ القِيامَةِ إِلَّا مَا لابُدَّ مِنْهُ»؛ «هر منزلي فرداي قيامت براي صاحبش وزر و وبال خواهد بود، مگر منزلي كه به ميزان نياز ساخته شده باشد.»

در تاريخ آورده‌اند؛ هنگامي كه معاويه ساختن كاخ سبز را به پايان برد، روزي ابوذر غفاري بر او گذشت و با مشاهده كاخ، روبه معاويه كرد و گفت:

«اِنْ كانَتْ مِنْ مالِ الله فَمِنَ الْخِيانَةِ وَ اِنْ كانَتْ مِنْ مالِكَ فَمِنَ الْإسْرافِ»؛ «اگر اين ساختمان را از اموال مردم ساخته‌اي، خيانت نموده‌اي و اگر از مال حلال خود ساخته‌اي، اسراف ورزيده‌اي!»

 

4ـ وسايل منزل

در روايات، تلاش براي رفع احتياجات خانواده، همرديف جهاد در راه خدا شمرده شده است. امام صادق عليه‌السّلام مي‌فرمايد:ه

«اَلْكادُّ لِعِيالِهِ كَالْمُجاهِدِ في سَبِيلِ اللهِ»؛ «كسي كه در راه تأمين زندگي خانواده‌اش تلاش نمايد، مانند كسي است كه در راه خدا جهاد مي‌كند.». با اين وصف، رعايت حدّ اعتدال و پرهيز از اسراف، اصل عامّي است كه شامل لوازم منزل نيز مي‌شود.

امام صادق عليه السلام در مورد رختخواب مورد نياز خانواده مي‌فرمايد: «فراش لِلرَّجُلِ و فِراشٌ لِاَهلِهِ و فِراشٌ لِضَيْفِهِ و الْفِراشُ الرّابِعِ للشَّيْطانِ»، «درمنزل، بستري براي مرد خانه و بستري براي خانواده و بستر سوّمي براي ميهمان لازم است و بستر چهارم ـ اضافي است ـ براي شيطان خواهد بود. براستي آيا روي هم انداختن چندين تخته فرش، تهيّه دهها دست رختخواب بدون استفاده، گسترش دكوراسيونها و فراهم نمودن مبلمانهاي گران قيمت و مانند آن از مظاهر عمل براي شيطان نيست؟ البتّه وضعيّت و موقعيّت افراد در اين باب متفاوت است و هر كس مطابق شأن خود بايد وسايل منزلش رافراهم نمايد و آن‌چه فوق شأن خانواده‌ها باشد، از وجوه اسراف و حرام خواهد بود.

 

5ـ وسيله نقليّه:

در احاديث، داشتن مركب خوب و راهوار از سعادت انسان شمرده شده است. مركب، در زمانهاي گذشته منحصر در اسب و قاطر و الاغ و... بوده و امروزه اتومبيل و موتور و مانند آن‌ها را نيز شامل است.گفتني است كه اسلام، تجاوز از حد اعتدال را در همه امور زندگي، از جمله، در وسيله نقليه مذموم مي‌داند. امام صادق عليه‌السّلام مي‌فرمايد:

«اَتَرَي اللهَ ائْتَمَنَ رَجُلاً عَلي مالٍ خُوِّلَ لَهُ اَنْ يشْتَرِ فَرَساً بِعَشْرَهِ آلافِ دِرْهَمٍ وَيجْزِيهِ بِعْشرِينَ دِرْهَماً... و قالَ: لا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا يحِبُّ الْمُسْرِفينَ»؛ «آيا گمان داري بخاطر داشتن مال فراوانه كسي مجاز است اسبي را به ده‌هزار درهم بخرد، در حالي‌كه اسب بيست درهمي او را كفايت مي‌كند؟ مگر نه‌اين است كه خداوند فرموده: اسراف نكنيد كه خدا اسراف‌كنندگان را دوست ندارد!» حال كسي كه با داشتن يك اتومبيل پيكان، نيازش برآورده مي‌شود، آيا مجاز است خودروهاي گران‌قيمت خارجي خريداري نمايد؟

البتّه شايان ذكر است كه هميشه خريد وسيله نقليه يا اجناس ديگر ارزان دليل بر اعتدال نبوده بلكه گاه جنسي با قيمت نازل تهيّه مي‌شود در صورتي كه مي‌توان با همان مبلغ يا اندكي بيشتر وسيله‌اي بادوامتر و مفيدتر از آن تهيّه نمود. در اين صورت خريد جنس ارزان، نوعي اسراف خواهد بود.

يكي از اصحاب امام كاظم عليه‌السّلام مي‌گويد حضرت بمن فرمود: چه مركبي داري؟ عرض كردم، داراي الاغي هستم. فرمود: چند خريده‌اي؟ گفتم: سيزده دينار، حضرت فرمود: اين اسراف است كه الاغي را به‌اين قيمت تهيّه كني و اسب تهيّه نكني! عرض كردم: آقاي من! خرج اسب بيش از الاغ است. حضرت فرمود: آن كس كه الاغ را روزي مي‌دهد، اسب را هم روزي خواهد داد.

از مباحثي كه گذشت يك نتيجه كلّي مي‌توان گرفت و آن اينكه :بهره‌برداري از مواهب طبيعي اگر از مرز اعتدال و ميانه‌روي تجاوز كند اسراف و حرام است و معيار در تعيين آن نيز عرف هر زماني است و اين مفهوم كلّي، صدها مصداق دارد كه در اين نوشتار به پاره‌اي از آن‌ها اشاره كرديم