امام رضا(ع): مَنزلة الفَقيه في هذا الوقت، کمنزلَةِ الأنبياء في بني اسرائيل.1
منزلت و جايگاه «فقيه»در اين زمانه همچون منزلت پيامبران در بنياسرائيل است.

» شناخت زمان
امام رضا(ع): قال ابوجعفر(ع): في حکمةِ الِ داوُد: يَنبغِي للمسلم أن يکونَ مالِکاً لِنَفسِه، مُقبِلاً علي شأنِه، عارفاً باَهلِ زَمانِه.2
امام محمد باقر(ع) فرمود: در حکمت (دستورالعملهاي حکيمانهء) خاندان داود (پيامبر) چنين رسيده است: سزاوار است که انسان خداشناس خويشتندار باشد، و به حال و کار خويش اهتمام ورزد (مراقب خود باشد و وظايف خويش را به خوبي انجام دهد)، و مردمان زمانهء خود را بشناسد(و با آنان به مقتضاي شناخت و تناسب رفتار کند).

» نشر مکتب انساني امام
امام رضا(ع): رَحِمَ اللّه عَبداً اَحيي اَمرَنا. فقلتُ له: . کيف يُحيِي اَمرکم؟ قال: يَتَعَلَّم عُلومَنا و يُعَاِّمها الناس، فِانّ الناسَ لو عَلِموا محاسِنَ کلامِنا لاتَّبعُونا.3
خدا بيامرزد کسي را که امر ما را زنده کند. گفتم: چگونه امر شما را زنده ميکند؟ فرمود: علوم ما را ميآموزد و به مردمان تعليم ميدهد. همانا اگر مردم تعاليم زيباي ما را دريابند از ما پيروي کنند(نه از غير ما).

» قانونگرايي و محدوديت پذيري
امام رضا(ع): ... اِذا فَعَل الناسُ هذهِ الاشياء (المَنهِيات)، وارتکَبَ کلُّ انسانٍ ما يَشتَهي و يَهواه، من غيرِ مُراقَبةٍ لأحدٍ،کان في ذلک فسادُ الخلقِ اَجمعينَ...4
زماني که مردمان به کارهاي ممنوع دست زدند، و هرکس هرچه دلش خواست عمل کرد، بدون آنکه کسي نظارت کند، (در اين صورت) مردم همگي به فساد و تباهي دچار ميگردند.

» به عمل کار برآيد
امام رضا(ع): ... اَنّه ليس بين اللّه و بين اَحدٍ قَرابةٌ، ولا يَنال اَحدٌ وِلايةَ اللّه اِلّا بالطاعَة. و لقد قال رسول اللّه (ص) لبني عبدالمطلب: «اِيتُوني باَعمالِکم لا بأحسابِکُم و اَنسابِکم. قال اللّه تعالي: * فاذا نُفِخَ في الصور فلا اَنسابَ بينهم يومَئذٍ و لا يَتَسائلون. فمن ثَقُلت مَوازِينُه فاولئک هم المُفلحون. و مَن خَفَّت مَوازينُه فاولئک الذّين خَسِروا اَنفُسَهم في جَهنَّم خالدون5*. 6
ميان خدا و هيچ کس خويشاوندي نيست، و دوستي خدا جز به طاعت(و عمل ) حاصل نميآيد. پيامبر(ص) به فرزندان عبدالمطلب گفت: اعمال خود را نزد من بياوزيد، نه حسبها و نسبهايتان را. خداي بزرگ گفته است:« فاذا نَفِخ في الصور...» چون در صور دميده شود، ديگر در آن روز نسبي (وتفاخري به نياکان يا اميد کمکي از منسوبان) در کار نيست، و از حال يکديگر نخواهند پرسيد. که در آن روز کساني که کفّهء اعما ل(نيک) آنان سنگين باشد رستگارند. و کساني که کفّهء اعمال (نيک) آنان سبک باشد خود زيان کردهاند و در جهنم جاودان خواهند ماند».

» اندازه داري در زندگي
امام رضا(ع): لا يَستکملُ عبدٌ حقيقَةَ الاِيمان حتي تکونَ فيه خصالٌ ثَلاثٌ: التَفقُّه في الدينِ، و حسنُ التقدير في المعيشَة، و الصبرُ علي الرزايا.7
تا سه خصلت در آدمي نباشد، حقيقت ايمان او کمال نيابد: «ژرف شناختن دين، واندازه داشتن در زندگي، و شکيبايي در مصيبتها».

» ارزش حياتي آب
امام رضا(ع)ـ سُئِل الرضا(ع)، عَن طَعمِ الخُبزِ و الماء، فقال: طَعمُ الماء طعمُ الحَياةِ، و طعمُ الخُبزِ طعمُ العيش.8
از مزهء نان و آب از امام سؤال شد. امام فرمود: مزهءآب، مزهء زندگي است و مزهءنان مزهء زيستن.

» ميانه روي در خوراک
امام رضا(ع): لَو اَنّ الناس قَصَدوا في المطعَم لَاستقامَت اَبدانُهم.9
اگر مردمان حد ميانه را در خوراک رعايت ميکردند بدنهاشان پايدار ميماند.

» راز وجوب روزه
امام رضا(ع) ... و علة الصوم، لِعرفانِ مَسِّ الجُوعِ العَطَش... لِيَعلم شِدَّة مَبلغ ذلک من أهلِ الفقرِ والمَسکنة في الدنيا و الآخرة.10
... علت روزه شناخت حسي و ملموس گرسنگي و تشنگي است ... تا ميزان دشواري فشار گرسنگي و تشنگي را دربينوايان و بيچارگان در اين زندگي و پس از اين خوب بفهمد.

» حکمت نماز جمعه
امام رضا(ع) ... لِانَّ الجمعةَ مشهدٌ عامٌ، فارادَ اَن يکونَ لِلامام (للأميرـ خ ل) سَببٌ اِلي موعِظَتِهم و ترغِيبِهم في الطاعة و ترهيبهم من المَعصيةِ، و توقِيفِهم علي ما ارادوا من مَصلَحةِ دِينهم و دُنياهُم، و يُخبِر هم بما ورد عليهم من الآفات، و من الاَهوالِ الّتي لهم فيها المضَرَّةُ و المنفعة.11
... زيرا نماز جمعه محل اجتماع همگان است، و خدا خواسته است تا امام وسيله و فرصتي دراختيار داشته باشد، براي اندرز دادن به مردم، وبرانگيختن آنان به اطاعت، و بيم دادن از معصيت، و وادار کردن ايشان به رعايت مصلحت ديني و دنيايي خويش، و آگاه ساختن از آفات و زيانهايي که بر آنان وارد شده است، و از حوادثي که نفع و زياني در آنها دارند.

» راز وجوب حج
امام رضا(ع): اِنّما اُمِروا بالحجّ لِعلةِ الوِفادَةِ الي اللّه ـ عزّوجلّ ـ ... والخروج من کلّ مااقتَرفَ العبد، تائباً ممّا مَضي، مَستأنِفاً لما يَستَقبِل مع ما فيه من... قضاء حوائج اَهلِ الاَطرافِ... مع ما فيه من التفقّه و نقل اَخبارِ الائمه(ع) الي کلّ صَقعٍ و ناحِية...12.
از آن جهت مردمان به حج مکلف شدند تا به جانب خداي بزرگ روآورند، و خواستار افزوني نعمت شوند، و از گناهان بيرون آيند، و از گذشتهء خويش توبه کنند، و در آينده دينداري و تعهّد پيشه سازند، با آنچه در حج است از... برآوردن نيازهاي مردمان سرزمينها... همچنين در حج براي مردم آگاهي (و ژرف شناسي) ديني حاصل ميشود، و اخبار امامان(ع) بازگو ميگردد، و به هر ناحيه و کشوري ميرسد.

» الگوي مصرف
امام رضا(ع): ... اِستَأذنتُ الرضا(ع) في النَّفَقةِ علي العيال؟ فقال: بين المکروهين. فقلتُ: جُعِلتُ فداک لا واللّه ما أعرفُ المَکروهَين.
فقال له: اَما تعرِف اَنّ اللّه ـ عزّوجَلّ ـ کَرِه الاسراف و کَرِه الاقتار فقال:*والّذين اِذا اَنفَقوا لم يُسرِفوا و لم يَقتُروا و کان بين ذلک قواما13*14.
... از امام رضا(ع) دربارهء چگونگي تأمين مخارج خانواده جويا شدم، فرمود: (مخارج خانواه) حد وسط است ميان دو روش ناپسند. گفتم فدايت شوم، به خدا سوگند نميدانم اين دو روش چيست؟ فرمود: رحمت الهي برتو باد، آيا نميداني که خداوند بزرگ اسراف (زيادهروي) و اقتار(سختگيري) را ناخوشايند دارد، و در قرآن فرموده است:« آنان که هرگاه چيزي ببخشند نه زيادهروي کنند و نه خِسّت ورزند، و ميانگين اين دو را درحد قوامي(مايهء پايداري و بقاي زندگي)ببخشند».

» شرايط ايمان به پيامبر(ص)
امام رضا(ع)، از پيامبر(ص): قيل يا نبيَّ اللّه! اَفي المال حقٌ سِوَي الزَّکاةِ؟ قال: نعم، برُّ الرَّحمِ اِذا اَدبَرت، وصلةُ الجارِ المُسلم؛ فما آمنَ بي مَن باتَ شَبعان و جارُه المُسلمُ جائع. ثم قال: مازال جبرئيلُ يُوصِيني بالجارِ حتي ظَنَنتُ اَنّه سَيُورِّثُه15.
پرسيدند: اي پيامبر خداآيا درمال جز زکات حقي هست؟
گفت: آري، نيکي کردن به خويشاوندي که از تو روگردان شود، و رسيدگي به همسايهء مسلمان. هرکس سير بخوابد در حالي که همسايهاش گرسنه است، به من ايمان نياورده است؛ آنگاه گفت: جبرئيل چندان دربارهء همسايه به من سفارش کرد که گمان کردم (از همسايه ) ارث ميبرد.

» کرامت انساني
امام رضا(ع) ـ زکريا بن آدم: سَألتُ الرضا(ع) عن رَجلٍ من اَهلِ الذمَّة اَصابَهم جُوعٌ، فَاتي رَجلٌ بوَلدٍ له، فقال: هذا لکَ اَطعِمهُ و هو لکَ عبدٌ. قال(ع): لا يُبتاعُ حُرٌّ، فاِنّه لا يَصلح لکَ و لا مِن اَهلِ الذمَّة16.
زکريا (از شاگردان امام) ميگويد: از امام رضا(ع) پرسيدم که مردي از اهل ذمّه (غير مسلمانان مقيم در کشورهاي اسلامي) که به فقر و گرسنگي دچار شده بود فرزندش را آورد و گفت: فرزندم مال تو، او را خوراک بده و او بردهء تو باشد. امام فرمود: (انسان) آزاده خريد و فروش نميشود. اين کار شايسته تو نيست، از ذمّيان نيز روا نميباشد.

» در کنار خدمتگزاران
امام رضا(ع) ـ ياسرُ الخادم! قال: ... فقال لي بعدَ ما صَلَّي الظُّهرَ: يا ياسِر ما اَکَل النّاسُ شيئاً؟ قلتُ: يا سيدي من يأکل ههنا مع ما اَنتَ فيه. فانتَصَب(ع) ثمّ قال: هاتُوا المائدة، و لَم يَدَع مِن حَشَمِه أحداً اِلّا اَقعَده مَعه علي المائدةِ، يَتفقَّد واحداً واحداً... فلمّا فَرغُوا من الاَکلِ اُغمِي عَليه...17.
ياسر ميگويد: (در روزي که امام رضا(ع) به «دست خليفة تبهکار عباسي» مسموم شده بود، و درهمان روز و در اثر همان سم به شهادت رسيد)، پس از اينکه نماز ظهر را گزارد به من گفت: اي ياسر! مردم (اهل خانه و کارکنان و خدمتگزاران)، چيزي خوردند؟
گفتم: آقاي من! که ميتواند غذا بخورد با اينکه شما در چنين حالي هستيد؟ (حال مسموميت شديد و واپسين لحظات زندگي)، دراين هنگام امام(ع) راست نشست سپس فرمود: سفره را بياوريد، و همگان را بر سر سفره فراخواند وکسي را فرو گذار نکرد، و يکايک را مورد محبت و مهر خويش قرار داد... هنگاميکه همه غذا خوردند امام بيهوش افتاد...

» انگيزه‌هاي ثروت اندوزي
امام رضا(ع): لا يَجتمعُ المالُ إلّا بِخصالٍ خَمسٍ: بِبُخلٍ شديد، و اَملٍ طويل، وحِرصٍ غالِبٍ، و قطيعة الرَّحِم، و ايثارِ الدنيا علي الآخِرَة18.
مال جمع نميشود مگر در ساية پنج خصلت:
1. بخل زياد.
2. آرزوهاي دراز.
3. آزمندي چيره (بر انسان).
4. ترک صلة رحم(و رسيدگي به بستگان تنگدست).
5. دنيا دوستي و فراموش کردن آخرت.
در انتظار ظهور منجي
امام رضا(ع): اللّهم... اَلبِسه دِرعَک الحَصِينَة، و حُفَّه بملائِکتِک حُفّاً. اللّهم و بَلِّغهُ اَفضَل ما بَلَّغتَ القائمين بِقِسطک مِن اَتباع النَّبيّين. اللّهمَّ اشعَب به الصَّدع، و ارتَق به الفَتق، واَمِت به الجَورَ، و اَظهِر به العدل، و زَيِّن بطولِ بَقائه الارض. اللّهم اجعلهُ القائم المنتَظَر، والامامُ الذي به تَنتَصِر، و اَيِّده بنَصرٍ عزيز، و فتحٍ قريب، وَ ورِّثه مَشارق الارض و مَغاربها... و اَحيِ به سُنَّة نَبيّک صلواتک عليه وآله، حتي لا يُستَخفي بشيءٍ من الحقّ مَخافةَ اَحدٍ من الخلق... و جَدِّد به مامُحِي من دِينک... حتي تُنيرَ بَعدلِه ظُلمَ الجور، وتُطفِئ به نيرانَ الکفر، و تُظهِر به مَعاقِدَ الحقِّ، و مَجهولَ العدل...19.
خداوندا! زره گسست ناپذيرت را بر اندامش بپوشان، و فرشتگانت را پيرامون او گرد آور. خداوندا! او را به بهترين آرزوهايي برسان، که پيرامون پيامبرانت را ـ که برپا دارندگان عدالت(جهاني) بودند ـ بدانها رساندي، پروردگارا شکستگيها (و رخنهها) را به دست او پيوسته دار، و شکافها را به وسيلهء او به هم آر، و بيداد را به دست او بميران، و عدالت را با او آشکار ساز، و با عمر طولاني او زمين را بياراي.
خداوندا! او(منجي آخرالزمان) را قائم منتظر قرار ده، آن پيشوايي که به دست او(مظلومان را) ياري خواهي رساند، و او را با ياري رساني استوار، و پيروزي نزديک مدد رسان، و شرق و غرب جهان را دراختيار او قرار ده، و راه روشن پيامبرت را به دست او زنده کن، تا ذرهاي از حق از بيم احدي از مردمان، پوشيده نماند... و به آنچه از دينت محو شده ديگر باره زندگي بخش... تا درپرتو عدالت او، تاريکيهاي بيداد روشن گردد، و زبانههاي آتش کفر و بي ديني خاموش شود، و پايگاههاي حق و عدالت ناشناخته، به دست (باکفايت) او آشکار گردد...
----------------------------------------
پي نوشت:
1. عوائد (نراقي) /186.
2. اصول کافي 2/224.
3. معاني الأخبار 1/174.
4. عيون أخبار الرضا(ع) 2 /99.
5. سوره مؤمنون 23/103 ـ 101.
6. عيون أخبار الرضا(ع) 2/235؛ الحياة 1/487.
7. تحف العقول /329.
8. الحياة 3/228.
9. بحار الأنوار 66/334.
10. عيون أخبار الرضا(ع) 2/91.
11. علل الشرايع /265؛ بحارالأنوار 6/73 ـ 74.
12. وسائل الشيه 8/7.
13. سورهء فرقان 25/67.
14. الحياة 4/205.
15. وسائل الشيعه 6/32؛ الحياة 1/425.
16. تهذيب7/77؛ استبصار3/83؛ مسند الامام الرضا(ع) 2/304.
17. عيون اخبا رالرضا (ع) 2/241.
18. عيون اخبا رالرضا(ع) 1/276؛ خصال 1/283.
19. الصحيفة الرضوية الجامعه /74.