فرمايشات امام هشتم با عمران صابي

قال الصادق عليه‏السلام: في حديث المفضل لا يليق بالذي هو خالق کل شي‏ء الا ان يکون مباينا لکل شي‏ء متعاليا عن کل شي‏ء. و قال الصادق عليه‏السلام: لا خلقه فيه و لا هو في خلقه. عمران صابي از متکلمين معروف است، در مجلس مأمون وقتي که حضرت رضا سلام الله عليه با جاثليق نصراني و رأس الجالوت يهودي و با اصحاب مقالات و مدير اکبر مکالمه فرمود و همگي مجاب و محکوم شدند. امام هشتم فرمود: يا قوم ان کان فيکم احد يخالف الاسلام و ارادوا ان يسئل فليسئل غير محتشم فقام اليه عمران الصابي و کان واحد من المتکلمين فقال يا عالم الناس لولا انک دعوت الي مسئلتک لم اقدم عليک بالمسائل و لقد دخلت الکوفه و البصره و الشام و الجزيره و لقيت المتکلمين فلم اقع علي احد يثبت لي واحد اليس غيره قائما بوحدانيه اتأذن لي ان اسئلک. فقال الرضا عليه‏السلام: ان کان في الجماعه عمران الصابي فاتت هو فقال انا هو فقال عليه‏السلام: سل يا عمران و عليک بالنصفه و اياک و الخطل و الجور، قال والله يا سيدي ما ازيد الا ان تثبت لي شيئا اتعلق به فلا اجوره قال سل عما بدالک فازدحم عليه الناس و انضم بعضهم الي    [ صفحه 429]   بعض فقال عمران الصابي اخبرني عن الکائن الاول و عما خلق. قال: سئلت، فافهم. اين حديث و سؤالات عمران از غموض مسائل است و لکن محل شاهد ما يکي از سؤالات عمران است و ما اگر بخواهيم تمام اين سؤالات عمران را از امام هشتم عليه‏السلام شرح بدهيم رساله‏ي مفصلي خواهد شد پس محل کلام و شاهد فقط اين سؤال است. قال عمران الا تخبرني يا سيدي اهو في الخلق او الخلق فيه؟ قال الرضا عليه‏السلام: حل يا عمران عن ذلک ليس هو في الخلق و لا الخلق فيه تعالي عن ذلک و سأعلمک ما تعرفه و لا حول و لا قوه الا بالله اخبرني عن المرأه انت فيها ام هي فيک فان کان ليس کل واحد منکما في صاحبه فباي شي‏ء استدللت بها علي نفسک؟ قال عمران: بضوء بيني و بينها. فقال الرضا عليه‏السلام: هل تري من ذلک الضوء في المرأه اکثر مما تراه في عينک؟ قال: نعم. قال الرضا عليه‏السلام: فارقاه فلم يحر جوابا. قال الرضا (ع) فلا اري النور الا و قد دلک و دل المرأت علي انفسکما من غير ان يکون في واحد منکما و لهذا امثال کثيره غير هذا لا يجد الجاهل فيها مقالا و لله المثل الاعلي. ثم التفت عليه‏السلام الي المأمون فقال الصلوه قد حضرت الحديث در سابق در اين رساله در ضمن اقوال عرفاء و صوفيه گذشت که يکي از    [ صفحه 430]   اقوال اين بود که گفته‏اند: خلق خدا عکس خدا است يعني: نظير عکوس يعني: عالم بمنزله آينه است که پرتو ذات و صفات الهي در او جلوه کرده و منعکس گرديده است. و بعبارت اخري خداوند عاکس و موجودات بمنزله عکس موجودات سايه و او شاخص. چنانچه جامي گفته است:   جهان مرآت حسن شاهد ما است‏ فشاهد وجهه في کل ذرات‏   سلوک راه عشق از خود رهائيست‏ نه قطع منزل و طي مسافات‏   سعادت خواهي از عادت گذر کن‏ که ترک عادت است اصل سعادت‏   مزن بيهوده لاف عشق جامي‏ فان العاشقين لهم علامات‏   و حاجي سبزواري در حاشيه‏ي اسفار مثال زده است بعکوس واقعه در مراياي متعدده براي انسان واحد، و گفته است هر گاه غافل شدي از عاکس و فقط عکوس را ديدي متعدد خواهي ديد و هر گاه فقط عاکس را ديدي و عکوس را بما هي آلة و حاکية فهي واحدة. پس از آن مي‏گويد: وجودات هر گاه ملاحظه کني بما هي مضافة الي الحق سبحانه بالاضافه الاشراقية يعني بعنوان انها اشراقات نوره لم تکن خالية في ظهورها عن ظهوره و اذا لا حظتها امورا مستقله بذواتها کنت جاهلا بحقايقها اذ الفقر ذاتي لها. و نيز حاجي سبزواري در بعضي از غزليات بهمين عکس و آئينه اشاره کرده است:   يار در اين انجمن يوسف سيمين بدن‏ آينه خانه جهان او بهمه روبروست‏     [ صفحه 431]   بهتر اينست که غزل حاجي را از اولش نقل نمائيم.   اي بره جستجو نعره زنان دوست، دوست‏ گر به حرم ور بدير کيست که جز اوست اوست‏   پرده ندارد جمال غير صفات جلال‏ نيست بر اين رخ نقاب نيست بر اين مغز پوست‏   جامه در آن گل از آن نعره زنان بلبلان‏ غنچه بپيچد بخود خون بدلش تو بتوست‏   دم چه فرو رفت هاست هواست چو بيرون شود يعني از او در جهان هر نفسي هاي و هوست‏   يار بکوي دل است کوي چه برگشته گوي‏ بحر بجوي است و جوي اين همه در جستجوست‏   يا همه پنهانيش هست در اعيان عيان‏ يا همه بي‏رنگيش در همه ز او رنگ و پوست‏   يار در اين انجمن يوسف سيمين بدن‏ آئينه خانه جهان او بهمه رو به روست‏   پرده حجازي بساز يا که عراقي نواز غير يکي نيست راز مختلف از گفتگو است‏   مخزن اسرار اوست سر سويداي دل‏ در پيش اسرار باز دربدر و کوبکوست‏     [ صفحه 432]   حالا مي‏گوئيم آيا درست است موجودات آئينه‏هاي متعدده هستند و خداوند در آن آئينه‏هاي متعدده عکس خودش را انداخته و جلوه کرده است و يا خداوند شاخص است و موجودات بمنزله سايه‏ها هستند. چنانچه ديگري همين را از قول آنها بشعر درآورده است:   اي سايه مثال کاه بينش‏ در پيش وجودت آفرينش‏   اولا - خدا را تشبيه به مخلوق کرده‏اند، چون بسط و انبساط و عکس و في‏ء و ظل و سايه از خواص مخلوق محدود است و خداوند محدود نيست، و غير متناهي است. ثانيا - عکس در آئينه يعني شبح و مثال انسان در آينه نمايش داده مي‏شود و اين شبح و مثال لازمه‏ي اجسام است و خداوند شبح ندارد چنانچه از کلمات ائمه اطهار و معادن وحي صلوات الله عليهم سابق گذشت که ليس له شبح و لا مثال و خداوند سايه ندارد، خداوند خالق سايه است. الم تر الي ربک کيف مد الظل الآيه، بلکه بعضي اجسام مثل شيشه سايه ندارد، رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم سايه نداشت بلکه انوار سايه ندارند، و تشبيه بنور شمس و آفتاب که بدر و ديوار مي‏تافتند در اينجا قياس مع‏الفارق است چون فرض کلام اين است که نور وجود تابش کرده بمهيات عوالم ارواح و اشباح و مهيات امور عدميه هستند و تابش نور وجود به اعدام غلط است عدم قابليت تجلي ندارد و اما نور شمس و آفتاب بدر و ديوار موجود افتاده است، پس اين بيانات تمامش اوهام و خيالات و بافندگي و ريسماني بافي است که از افکار خودشان بيرون آمده. و بعضي از معاصرين محققين در کتابي که نوشته است بمناسبتي    [ صفحه 433]   مي‏گويد ممکن است فرمايش امام هشتم اشاره بوحدت در کثرت و کثرت در وحدت باشد، بعد مثال زده است، بچراغي که در اطراف آن چراغ آينه‏هاي زيادي نصب شده باشد و اين چراغ در اين آينه‏ها جلوه مي‏کند و آينه‏ها هر چند متعدد باشد و بزرگ و کوچک بقدر قابليت چراغ در آن آينه جلوه مي‏کند اين چراغ باعتبار جلوه‏هاي متعدد در آينه‏هاي متعدد و متکثر است ولي باعتبار اصل از اول تا بآخر يکي بيش نيست، آنکه نظرش بآئينه‏هاست متعدد مي‏بيند و آنکه نظرش باصل است جز يکي نمي‏بيند و مي‏داند که همه‏ي چراغها که در آينه‏ها تابيده جلوه يک حقيقة است. همچنين عکسهاي مختلف که از يک نفر انسان در آينه‏هاي گوناگون مي‏افتد که هر يک از اين آينه‏ها باندازه‏ي صفا و لطافت و بقدر بزرگي، و کوچکي و قرب و بعد صورت حکايت مي‏نمايد با آنکه عاکس يکي بيش نيست اين را حکما وحدت در کثرت و کثرت در وحدت مي‏نامند و عرفا (شهود المجمل في المفصل و شهود المفصل في المجمل مي‏گويند). انتهي‏ عجب است از اين معاصر با آنکه عمران وقتيکه سؤال کرد الا تخبرني يا سيدي اهو في الخلق او الخلق فيه، اگر وحدت در کثرت و کثرت در وحدت بود امام عليه‏السلام بايد بفرمايد: نعم، بل چنين است يا آنکه حضرت فورا رو فرمود: و فرمود: جل عمران عن ذلک ليس هو في الخلق و لا الخلق فيه تعالي عن ذلک. چنين نيست نه خداوند در خلق و مخلوقات است و نه خلق و مخلوق در خداوند است و صريحا رد کرد اين عقيده را باز چطور معاصر اين    [ صفحه 434]   احتمال را داده است مي‏گويد ممکن است اشاره باين عقيده بعضي از حکماء که کثرت در وحدت و وحدت در کثرت باشد، پس اين مثال امام هشتم (ع) به آينه يعني چه؟ بيان: ذلک و لا حول و لا قوه الا بالله. به عمران فرمود: اخبرني عن المرأة. خبر بده مرا از آينه وقتيکه خودت را مي‏بيني آيا تو در آينه هستي يا آينه در تو است؟ فان کان ليس کل واحد منکما في صاحبه، پس اگر نه در آينه و نه آينه در تو است فباي شي‏ء استدللت بها علي نفسک، پس به چه چيز استدلال کردي يعني: خودت را ديدي در آينه و گفتي که منم که در آينه ديده مي‏شوم. عمران جواب داد بضوء بيني و بينها. يعني: بواسطه‏ي نور و ضياء و روشني که بين من و آينه است استدلال کردم به خودم و خودم را ديدم. امام هشتم عليه‏السلام فرمود: هل تري من ذلک الضوء في المرآة اکثر مما تراه في عينک؟ فرمود: آيا تو از اين ضوء و روشنائي که در آينه موجود است بيشتر از آن مقدار که در چشم تو است مي‏بيني؟ يعني فقط روشنائي که در چشم تو است همان را مي‏بيني. عمران گفت: نعم. يعني: بيشتر از آن مقدار که در چشم من است مي‏بينم. قال الرضا (ع): فارناه، فرمود: آن بيشتر را که مي‏بيني بمن نشان بده، فلم يحر جوابا، جواب نداد معطل ماند.   [ صفحه 435]   قال الرضا (ع): فلا اري النور الا و قد دلک و دل المرآه علي انفسکما. فرمود: پس ضوء و نور کاري نکرده مگر آنکه تو را دلالت کرده و آينه را هم دلالت کرده که شما يکديگر را مي‏بينيد من غير ان يکون في واحد منکما بدون آنکه آن ضوء و نور در تو باشد و يا در آينه باشد. خلاصه بيان امام عليه‏السلام مي‏خواهد بفرمايد: که تو در آينه نيستي و آينه هم در تو نيست فقط نور و ضياء و روشني بين تو و آينه ربط داده که خودت را در آينه مي‏بيني. يعني: موجودات و مخلوقات نسبت بذات مقدس حضرت سبوح و قدوس خداي متعال صرف ربط مي‏باشند بلکه عين الربط همان طور که اگر نور برود خودت را در آينه محال است که ببيني همه موجودات قوامشان و هستي تمام آنها بهمان ربط بخداوند است که معناي قيوميت و اسم مبارک يا قيوم است، يعني صرف الربط و صرف العلقه است و نظير معاني حرفيه‏اند بلکه بالاتر بمراتبي که حقيقت معناي تدلي است، ثم دني فتدلي، رسول خدا در آن مقام متدلي بود و از خود هيچ نداشت و به جذبه‏ي الهي بآن مقام رسيد حال همه‏ي موجودات در مقام تدلي هستند و مقوم اوست و همه مقوم باو هستند. اگر نازي کند از هم فرو ريزند قالبها. اين بيان بکلي مباين اين است که خلق در خدا باشند و خداوند در خلق باشد بلکه ربط دارند بخداوند يعني رشته‏ي همه‏ي موجودات بکف با کفايت و قدرت اوست و در آخر که امام فرمود و لهذا امثال کثيره غير هذا   [ صفحه 436]   لا يجد الجاهل فيها مقالا و لله المثل الاعلي. شايد يکي از آن مثالها که فرموده و ذکر نفرموده مسئله‏ي نسبت روح ببدن باشد که يا آنکه روح مجرد و منزه است از اينکه داخل در بدن باشد و يا خارج از بدن باشد و يا متصل باشد و يا منفصل باشد. و خلاصه کيفيت احاطه روح را به بدن اگر فهميد ممکن است بوجه بعيد غير متناهي کيفيت احاطه قيموميت حق را نسبت بموجودات بفهمد و لهذا در حديث وارد شده است: من عرف نفسه فقد عرف ربه، لکن کسي گمان نکند که خداي متعال روح عالم است و روان جهان است تعالي عن ذلک علوا کبيرا.

دوشنبه 2 آذر 1388  نظرات : 0