اختلاف آرا موجود در ميان گروههاي شيعه ، كار هدايت آنها را براي امامان (ع) دشوار مي ساخت ، پراكندگي شيعه در بلاد مختلف واين كه گاه وبي گاه تحت تاثير پاره ا ز آرا ي ديگران قرار مي گرفتند مزيد برعلت شده بود در اين گيرودار اصحاب گروههاي غير شيعي ، متعصبان ضد شيعه نيز بردامنه اختلاف افزوده وآن را بسيار عميق تر نشان مي دادند روايتي ا زكشي در دست است كه به طور آشكار نشان مي دهد يكي از اصحاب فرق ، مذاهبي به نامهاي ،زراريه ، عماريه يغفوريه از پيش خود ساخت وهر يك از آنها را به يكي از اصحاب بزرگ امام صادق (ع) زراره عمار ساباطي و ابن ابي يغفور نسبت داده است امامان شيعه (ع) گاهي در برابر پرسشهايي قرار مي گرفتند كه سر چشمه برخي از آنها ، همين اختلافات داخلي ميان دانشوران شيعي بودكه گاه جنبه صوري داشت ودر مواردي عميق تر بود وائمه (ع) در آن مداخله مي كردند يكي از اين مسائل كلامي بحث تشبيه وتنزيه بود .

ائمه شيعه از همان آغاز بر حقانيت نظريه تنزيه تاكيد مي كردند خطبه هاي حضرت امير المؤمنين (ع) كه پس از آن بزرگوار همواره در دسترس ائمه طاهرين (ع) وحتي شيعيان آنها بود بهترين گواه اين مدعا است .

روايات نقل شده از ساير ائمه نيزكه شيخ صدوق باتلاش گسترده اش آنها را در كتاب ”التوحيد“ گردآورده ، بر همين مساله دلالت دارد .

با اين حال ، تهمت تشبيه از تهمتهاي رايجي است كه اصحاب فرق ، همواره آن را به شيعه نسبت داده است البته آنهائي كه تا حدودي منصف بوده اند تنها برخي از فرقه هاي شيعي را بدين امر متهم كرده اند .

در برابر ، ائمه هدى (ع) نهايت سعي خود را براي رفع اين تهمت از دامن شيعه مبذول داشتند چنانكه بعدها علماي شيعه نيز در اين باره كوششهاي امامان خود را دنبال كردند از آن جمله شيخ صدوق است كه انگيزه تاليف كتاب ”التوحيد“ خود را در مقدمه كتابش ”دفع شبهه تشبيه از شيعه“ ياد كرده است .

نكته روشن در اين باره به عنوان يك مثال مهم ، اقوال منسوب به هشام بن حكم و هشام بن سالم است ، اين دو نفر اگر چه اختلافاتي با هم داشته اند وحتي هشام بن حكم رساله اي در رد بر هشام بن سالم نگاشت ولي بايد دانست ، تنها بكار بردن لفظ جسم واطلاق آن برخدا از سوي آنها منشا ايراد تهمت تشبيه وتجسيم بر شيعه شد تا آن حد كه هشام بن حكم ، به عنوان يك رافضي معتقد به تشبيه معرفي شده است.

در اين باره كه آيا هشام بن حكم اعتقاد به تجسيم داشته است يا نه ، اختلاف نظرهائي در ميان برخي از محققان بروز كرده است برخي از محققان عرب ونيز علماي شيعه به خوبي توضيح داده اند كه هشام بابكاربردن لفظ جسم درباره خداوند ، قصد بيان يك نظريه تشبيهي را نداشته بلكه وي ”جسم“ را با ”شئ“ هم معنا وبه اصطلاح مساوق مي دانسته واز آن ، موجود را اراده مي كرده است .

با اين حال ائمه طاهرين (ع) كه متوجه سوء استفاده مخالفان ازاين راي هشام بودند – ودر واقع ميتوان آن را كج سليقگي از جانب هشام دانست – با نظريه ابراز شده از طرف او به مخالفت برخاسته اند هر چند كه در فرصتهاي مناسب ، او را از اعتقاد به تجسيم وتشبيه مبرا كردند .

مطالب ياد شده مقدمه بود براي توضيح روايت از امام هادي (ع) كه در تكذيب عقيدة هشام بن حكم از آن حضرت نقل شده است صقر بن ابي دلف گويد : سألت أبا الحسن علي بن محمد بن موسي الرضا (ع) عن التوحيد وقلت له : اني اقول بقول هشام بن الحكم ، فغضب (ع) ثم قال : مالكم ولقول هشام ، انه ليس منا من زعم ان الله عزوجل جسم ونحن منه براء في الدنيا والآخره ، يا ابن ابي دلف ! ان الجسم محدث والله محدثه ومجسمه .

از امام درباره توحيد پرسيدم وعرض كردم من بر عقيدة هشام بن حكم هستم امام برآشفت وفرمود : شما را با قول هشام چه كار ؟ از ما نيستند كساني كه گمان مي برند خداي عزوجل جسم است وما در دنيا وآخرت از آنها بيزاريم ، اي پسر ابي دلف! جسم ، خود مخلوق است وپديد آورنده آن خدا است واوست كه بدان جسميت بخشيده است.

در روايت ديگري آمده است :

عن محمد بن الفرج الرخجي قال : كتبت الي ابي الحسن (ع) اساله عما قال هشام بن الحكم في الجسم وهشام بن سالم في الصوره :

فكتب(ع) : دع عنك حيره الحيران واستعذ بالله من الشيطان ليس القول ما قال الهشامان .

نامه اي به امام هادي (ع) نوشته ودربارة گفتار هشام بن حكم دربارة جسم وسخن هشام بن سالم درباره صورت از آن حضرت سؤال كردم؟در پاسخ نوشتند:

سرگشتگي سرگشتگان را كنار بگذار واز شيطان به خدا پناه بر ، آنچه را كه هشام بن حكم وهشام بن سالم گفته اند از ما نيست .

از طرف امام صادق وامام كاظم (ع) نيزمخالفت شديدي با اين نظر منسوب به هشام ابراز شده است .

سخنان هشام بن حكم وهشام بن سالم موجب بروز اختلافاتي ميان شيعيان شد وبه طور مرتب امامان (ع) در برابر چنين پرسشهائي قرار مي گرفتند از جمله آنها ابراهيم بن محمد همداني ست در اين باره ، نامه اي اين چنين به امام هادي (ع) نوشت :

سبحان منْ لا يُحَدُّ ولا يوصف ، ليس كمثلهِ شئ وهوالسميع البصير .

منزه است خدائي كه نه حدي مي پذيرد ونه وصف او ممكن است ،او بي همتا وشنوا وبينا ست .مانند همين پرسش را از محمد بن علي كاشاني واشخاصي ديگر نقل كرده اند كه نشان بارزي از بروز اختلاف در ميان شيعيان در اين زمينه است .

در تاييد عدم امكان رؤيت خدا ، اگر چه در روز قيامت ، چنانكه در ميان مشبهه واهل حديث قول به امكان آن را رايج است .

روايتي از امام هادي (ع) نقل شده است كه در آن عدم امكان رؤيت در معرض استدلال ودر روايت ديگري فرود آمدن خدا به آسمان دنيا به شدت مورد انكار امام قرار گرفته است .

در اين باره بيش از بيست ويك روايت كه برخي از آنها بسيار مفصل است از امام هادي (ع) نقل شده وهمة آنها گوياي آن است كه امام در موضع تنزيه قرار گرفته بود .

پيرامون اعتقاد امامان شيعه در بارة مساله جبر واختيار نيز رسالة مفصلي از امام هادي (ع) در دست است در اين رساله بر اساس آيات قرآن ، در شرح واصل حديث ”لا جبر ولا تفويض بل امر بين الامرين“ كه از امام صادق (ع) روايت شده كوشش به عمل آمده ومباني كلامي شيعه ، در مساله جبر وتفويض ، بيان شده است .

امام (ع) در بخشي ازاين رساله ، دربارة اين مسالة چنين فرمود :

لكن نقول : ان الله جل وعز خلق الخلق بقدرته وملكهم استطاعه تعبيرهم بها ، فامرهم ونهاهم بما اراد فقبل منهم اتباع امره ورضي بذلك لهم ، ونهاهم عن معصيته وذم من عصاه وعاقبه عليها ولله الخيره في الامر والنهي يختار ما يريد ويامر به وينهي عما يُكرهُ ويعاقب عليه بالاستطاعه التي ملّكها عباده لاتباع امره واجتناب معاصيه لانه ظاهر العدل والنصفه والحكمه البالغه .

ما مي گوئيم : خدا عز وجل آفريده هاي خود را به قدرت بي پايان آفريد وبه آنها توانائي عبادت وبندگي داد . پس آنان را بدانچه مي خواست امر واز آنچه مي خواست نهي فرمود واز آنان ، پيروي از اوامرش را پذيرفت وبه همين از آنان راضي شد وآنها را از نافرماني خود بازداشت وبرميناي آن ، نافرماني را مورد باز خواست قرار داد .

در امر ونهي ، حق انتخاب واختيار با خداست به آنچه مي خواهد امر واز آنچه اكراه دارد نهي كرده است وبر اساس آن مؤاخذه مي فرمايد ، به خاطر آنكه به بندگان خود توانائي پيروي از اوامر وپرهيز از گناهان را عطا فرمود است ، زيرا او عدالت وانصاف وحكمت بالغه اش آشكار وغير قابل انكار است .

به دنبال آن از شبهاتي كه با استناد از آيات در اثبات جبر استدلال شده ، پاسخ داده شده است . در ميان رواياتي كه به عنوان احتجاجات امام هادي (ع) نقل شده ، بيشترين رقم ، از آن روايات مساله جبر وتفويض است .