امام آيينه تمام زيباييهاست جلوه‏هاي جمال و جلال ربوبي در سيماي امام درخششي تام و تمام يافته است. امام نمونه انسان كامل در مسير صعودي و پرواز شكوهمند به سوي نيكيها و خوبيهاست. آنچه در روايات از صفات و القاب گوناگون براي امام بيان شده، هر يك ظهوري از جلوه‏هاي نوراني امامت است كه ابعادي از سيماي معنوي و ملكوتي‏اش را فرا راه حق جويان و عارفان قرار مي‏دهد. بر اين اساس به بخشي از صفات هشتمين امام معصوم(ع) مي‏پردازيم و پرتوي از انوار رضويه را كه در نامهاي آن بزرگوار تجلّي يافته است به نظاره مي‏نشينيم.

شيخ صدوق در كتاب عيون اخبارالرضا مي‏نويسد: امام هشتم(ع) را با القاب زير ياد مي‏كردند: 1. رضا 2. صادق 3. صابر 4. فاضل 5. قرّة‏اعين المؤمنين «نور چشم مؤمنان» 6. غيظ الملحدين «مايه خشم منكران خدا».1 و در بعضي از روايات به آن حضرت «عالم آل محمد(ص)» لقب داده شده است.

چنانكه از حضرت موسي ابن‏جعفر(ع) روايت شده كه پدرم جعفر ابن‏محمد(ص) مكرّر به من مي‏فرمود عالم آل محمد(ص) در نسل توست و كاش من او را مي‏ديدم و او همنام اميرالمؤمنين(ع) است.2

از آنجا كه لقب‏هاي «عالم آل محمد(ص)» و «الرضا» ظهور و شهرتي كامل‏تر داشته و در روايات معصومين نيز ذكر شده است، بيشتر به توضيح دو صفت مذكور مي‏پردازيم.

الف) عالم آل محمد(ص): در كتابهاي روايي بر ويژگي علم و دانش آن حضرت تأكيد شده است كه علاوه بر گفتار پيشين امام صادق(ع) روايات ديگري نيز آن را بيان مي‏كند. چنانكه در روايات ديگري از امام صادق(ع) پس از اينكه امتيازات امام موسي‏بن‏جعفر(ع) را بيان مي‏نمايد مي‏خوانيم: يخرج الله تعالي منه غوث هذه الامّة، و غياثها، و علمها، و نورها و فهمها و حكمها... قوله حكم و صمته علم، يبيّن للنّاس ما يختلفون فيه: خداوند از نسل فرزندم موسي دادرس و فريادرس اين امت و روشني بخش است و فهم و حكمت امت را متجلّي مي‏سازد... سخنش حكم و سكوتش دانش ـ و روشنگر مسائل مورد اختلاف مردم است.3

و در روايت ديگري امام موسي‏ابن‏جفعر مي‏فرمايد: رسول گرامي اسلام را خواب ديدم و فرزندم علي را اينگونه برايم وصف نمود «عليّ ابنك ينظر بنوراللّه ... قد ملئ حكما و علما: پسرت علي با نور الهي مي‏بيند و از دانش و احكام الهي لبريز شده است.4

اكنون سؤال اين است كه تمام امامان از اين صفت به نحو كامل برخوردار بوده‏اند چرا تنها امام رضا(ع) بدان صفت نامگذاري شده است؟

در جواب مي‏توان گفت انتخاب اين صفت بر اساس ويژگي و شرايط اجتماعي فرهنگي بوده است كه امام هشتم با آن روبرو بوده‏اند كه ائمه پيشين با ديد غيبي و اطلاع از آينده آن را براي آن حضرت انتخاب نموده‏اند. زمان امام رضا(ع) زمان اوج روآوري جامعه اسلامي به فلسفه و كلام و متون ترجمه شده فلاسفه يونان بود كه عقيده‏شناسان و دانشمندان زيادي در اين زمينه‏ها وجود داشتند، دكتر ابراهيم حسن مي‏نويسد: «زماني كه دولت عباسي روي كار آمد از آنجا كه اين دولت رو به پارسيان داشت عربان و پارسيان در پايتخت ايشان با هم اختلاط و آميزش يافتند و خلفا به دانستن علوم يونان و ايران رغبت نشان دادند «منصور» فرمان داده بود تا چيزي از كتابهاي بيگانه را ترجمه كنند «حنين بن‏اسحاق» بعضي از كتابهاي «سقراط» و «جالينوس» را براي وي به عربي برگرداند «ابن مقفّع» «كليله» را به عربي درآورد و نيز كتاب «اقليدس» را ترجمه كرد و جز ابن‏مقفّع بسياري ديگر از دانشمندان نيز در كار ترجمه متون به زبان فارسي شهرتي يافتند مانند خاندان نوبختيان و حسن ابن‏سهل «وزير مأمون» و احمد ابن‏يحيي بلاذري «مؤلف فتوح البلدان» و عمرو ابن‏فرخان در دوران هارون ترجمه رواجي ديگر يافت: از بعضي از شهرهاي بزرگ روم كتابهايي به تصرف وي افتاد و او گفت از كتابهاي يونان هر چه بيشتر به دست آمد ترجمه كنند تشويقي نيز كه بر مكيان از مترجمان مي‏كردند و ايشان را عطاهاي خوب مي‏دادند در رواج ترجمه مؤثر بود خود مأمون هم ترجمه مي‏كرد او مخصوصا به ترجمه كتابهاي يوناني و ايراني علاقه داشت و كساني را به «قسطنطنيه» فرستاد تا كتابهاي كمياب فلسفه و هندسه و موسيقي و طب را بياورند «ابن نديم» مي‏گويد: ميان مأمون و پادشاه روم نامه‏هايي رد و بدل شد و از او خواست تا از علوم قديم كه در خزانه روم بود كتابهايي بفرستد و او پس از امتناع پذيرفت و مأمون گروهي را كه «حجاج ابن‏مطر» و «ابن‏طريق» و «سلما» سرپرست «دارالحكمة» از آن جمله بودند فرستاد تا از آن كتابها هر چه خواستند برگرفتند و چون نزد مأمون بردند دستور داد تا آنها را به عربي برگردانند و آنان نيز اين كار را كردند.»5

از طرف ديگر قبول ولايتعهدي از جانب امام رضا(ع) به دلائلي كه در محل خويش بيان شد موجب شهرت و رويارويي حضرت با مكاتب و اديان مختلف در سطحي گسترده گشت. البته آنچه از روايات استفاده مي‏شود اين است كه مأمون اين مناظرات را جهت درهم شكستن شخصيت علمي امام و در نتيجه بي‏اعتمادي شيعيان به امام خودشان تربيت مي‏داد. چنانكه مأمون به «سلمان مِروَزي» متكلم معروف خراسان گفت: «انّما وَجّهتُ اِليك لِمَعْرِفَتي بِقُوَّتِكَ وَ لَيْسَ مُرادي اِلاّ اَنْ تقطعَهُ عَنْ حُجّةٍ واحدة فقط» بدين جهت به تو پيشنهاد مناظره دادم كه قوت علمي ترا مي‏شناسم و قصد من جز اين نيست كه در يكي از استدلالها راه را بر او ببندي6 اما برخلاف نظر مأمون جلوه‏هاي علمي امام(ع) بيشتر مي‏گشت و شايستگي اهل بيت پيامبر(ص) بر مردم و دانشمندان آشكارتر مي‏شد. چنان كه خود امام(ع) به «نوفلي» فرمود: «فَاِذا قَطَعْتُ كُلَّ صنفٍ و دَحَضْتُ حُجَّتَه وَ تَرَكَ مَقالتَه وَ رَجَعَ الي قولي عَلِمَ المأمون اَنَّ المَوضِعَ الّذي هو بسبيله ليس بِمُستَحقٍّ له»

هنگامي كه بر هر گروهي راه استدلال را بربندم و استدلالشان را باطل كنم، مأمون خواهد فهميد كه شايستگي آن جايگاه كه انتخاب كرده است ندارد.7