1ـ در تصغیرِ اسمهایی که دومین حرف آنها علّه است حرف علّه به اصل خود برمی‌گردد؛ مانند: «مِیزان (در اصل «مِوْزان» بوده است) ← مُوَیْزِین» و «مُوسِر (در اصل «مُیْسِر» بوده است) ← مُیَیْسِر». حال اگر حرف علّه «الف» و منقلب از همزه باشد، یا زائد و یا مجهول الاصل باشد، در تصغیر به «واو» بدل می‌شود؛ مانند: «آصال (الف آن منقلب از همزه است) ← أُوَیْصَال»، «شَاعِر (الف آن زائد است) ← شُوَیْعِر» و «صاب (الف آن مجهول الاصل است) ← صُوَیْب».
2ـ هنگام تصغیر اسمهایی که سومین حرف آنها حرف علّه است ابتدا حرف علّه به «یاء» بدل می‌گردد، آن‌گاه با یاء تصغیر ادغام می‌شود؛ مانند: «كِتاب ← كُتَیِّب». چنین اسمهایی اگر به یاء مشدّدی ختم شده باشند که پیش از آن «یاء» دو حرف دیگر وجود داشته باشد، هنگام تصغیر یاء دوم حذف می‌شود و یاء اوّل با یاء تصغیر ادغام می‌گردد؛ مانند: «زَکِيّ ← زُکَيّ».
هرگاه اسمهای چهار حرفی و پنج حرفی ریشۀ سه حرفی داشته باشند در حالتهای زیر همچون اسمهای سه حرفی مصغّر می‌شوند:
1ـ به تای تأنیث ختم شده باشند؛ مانند: «تَمْرَﺓ ← تُمَیْرَﺓ»؛
2ـ به الف مقصوره ختم شده باشند؛ مانند: «سَلْمَی ← سُلَیْمَی»؛
3ـ به الف ممدوده ختم شده باشند؛ مانند: «خَضْراء ← خُضَیْراء»؛
4ـ به الف و نون زائد ختم شده باشند؛ مانند: «عَطْشان ← عُطَیْشان»؛
5ـ جمع مكسّر و بر وزن «أفْعال» باشند؛ مانند: «أطْفال ← أُطَیْفال».
آن دسته از اسمهای پنج حرفی و شش حرفی كه پس از چهارمین حرف آنها تای تأنیث، الف ممدوده، یاء نسبت یا الف و نون زائد آمده باشد دقیقاً مانند اسمهای چهار حرفی مصغّر می‌شوند؛ مانند: «مَكْتَبَة ← مُكَیْتِبَة؛ کَربلاء ← کُرَیْبِلاء؛ مَشْرِقِيّ ← مُشَیْرِقيّ؛ مِهْرَجان ← مُهَیْرِجان».
اسمی كه در حالت عادی یكی از حروف اصلی آن حذف شده باشد هنگام تصغیر یکی از سه حالت زیر را دارد:
1ـ اگر تنها دو حرف داشته باشد، هنگام تصغیر حرف محذوف برمی‌گردد؛ مانند: «أخ ← أُخَیْو ← أُخَيّ».
2ـ اگر به جای حرف محذوف همزۀ وصل به ابتدای آن افزوده شده باشد، هنگام تصغیر همزه حذف می‌شود و حرف محذوف برمی‌گردد؛ مانند: «اِسْم ← سُمَیْو← سُمَيّ».
3ـ اگر به جای حرف محذوفْ تای مدوّره‌ای به آخر آن افزوده شده باشد، هنگام تصغیر حرف محذوف مجدداً برمی‌گردد و تای مدوّره همچنان بر جای خود باقی می‌ماند؛ مانند: «ثِقَة ← وُثَیْقَة
قاعده
1ـ اسمهای مثنی، جمع مذكر و مؤنث سالم و جمع قلّت با لفظ خود مصغّر می‌شوند و قبل از تصغیر هیچ تغییری در بنای صرفی آنها به وجود نمی‌آید؛ مانند: «تِلمیذَیْنِ ← تُلَیْمِیذَیْنِ؛ مُرْسَلُونَ مُرَیْسِلُونَ؛ مُرْسَلات ← مُرَیْسِلات و أنْهار ← أُنَیْهَار».
2ـ جمعهای كثرت ابتدا به صورت مفرد در آمده سپس مصغّر می‌شوند، آن‌گاه اگر مفرد آنها مذكر باشد به صورت جمع مذكر سالم و اگر مؤنّث یا مذكّر غیر عاقل باشد به صورت جمع مؤنّث سالم درمی‌آیند؛ مانند: «عَمَلَة (جمع «عامِل») ← عُوَیْلِمُون؛ قِطَع (جمع «قِطْعَة») ← قُطَیْعَات و جِبال (جمع «جَبَل») ← جُبَیْلات».
