آزادمهر دانش فاطمیه،کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه خوارزمی: وقتی بچه‌ها سؤالی می‌کنند، یعنی جستجویی را آغاز کرده‌اند. مثلا اگر خیلی ساده بگوییم، ممکن است این سؤال در ذهن بچه‌ای به وجود ‌آید که "چرا برگ درخت‌ها می‌ریزد؟" او برای دریافت پاسخ به سراغ مادرش می‌رود. مادرش به فرض می‌گوید: خوب، وقتی پاییز می‌شود، هوا سرد می‌شود و ‌برگ درخت‌ها می‌ریزد. این یعنی چه؟!... آیا بچه به پاسخ خود رسیده است؟ در اصل هنوز سؤال برایش باقی ‌مانده است. سراغ کتاب علوم می‌رود ولی جواب سؤالش را پیدا نمی‌کند، سراغ پدر می‌رود و داستان ادامه می‌یابد. بدین ترتیب می‌گردد و می‌گردد و این گشتن کنجکاوی او را نشان می‌دهد. او و دیگر بچه‌ها اگر بدانند که چطور می‌توانند جواب سؤال‌شان را پیدا بکنند، دانشمندان کوچکی می‌شوند که راجع به همه چیز فکر می‌کنند و وقتی هم فکر کردن را شروع کردند، این فکر دنباله پیدا می‌کند، دقیق‌تر می‌شوند، ظریف‌تر می‌شوند و جستجوگر می‌شوند و نهایتا وقتی بزرگ‌تر شدند، تسلط‌‌شان به دانش زمانه، واقعی‌تر می‌شود و تحقق بیشتری می‌یابد (یثربی،1379).

 

بدین‌ترتیب، کودکان و نوجوانان به جست و جو و تکاپو می‌افتند که به پاسخ سؤال‌شان دسترسی پیدا کنند. در این بین به دنبال منابعی هستند که بتوانند پاسخگوی ذهن خلاق‌شان باشد. این منابع دایره‌المعارف‌ها، واژه نامه‌ها، زندگی‌نامه‌ها و سایر منابع مرجع کودکان و نوجوانان هستند.

 

دایره‌المعارف‌های کودکان و نوجوانان به آنها کمک می‌کنند که پاسخ پرسش‌های گوناگون در موضوع‌های مختلف دانش بشری را پیدا کنند. در این میان، کودکان و نوجوانان نیاز دارند که از اطلاعات مناسب و مفید که مورد نیاز و تقاضای گروه مخاطب بوده و بنا به نیاز آنها خلق شده بهره‌مند گردند و با سطح فکر، تجربیات و احساسات‌شان هماهنگی و تناسب داشته باشد.

 

بقیه رو برو ادامه مطلب بخون

دایره‌المعارف‌نویسی برای کودکان و نوجوانان از جمله کارهای دشواری است که به غیر از رعایت اصول و معیارهای کلی دایره‌المعارف‌نگاری مستلزم تخصص و مهارت‌های ویژه‌ای است که بر اساس آن نگارنده مدخل چنین اثری نه تنها باید کودک را بشناسد بلکه باید نیازهای او را درک کند. نگارنده به لحاظ اطلاعات زبانی هم باید از توانایی لازم برای نگاشتن هر عنوان، مطابق دانش و زبان پایه گروه سنی مورد نظر برخوردار باشد.

دایره‌المعارف‌ها که به فرهنگنامه‌ها و دانشنامه‌ها نیز موسومند، به سه روش مختلف می‌توانند تهیه شوند: 1. بیشتر آنها از زبان‌‌ های مختلف ترجمه می‌شوند. 2. برخی به نوعی از روش گردآوری و کنارهم چیدن اطلاعات پیروی می‌کنند 3. شمار اندک و معدودی هم نیز تألیفی هستند.

 در تهیه و انتشار بعضی از این آثار که ترجمه هستند، مانند دایره‌المعارف اکسفورد کودکان دنیا، و یا بسیاری دیگر از منابع مرجع کودکان، و مجموعه‌هایی با نام دانشنامه‌های موضوعی، چند مترجم خوب همراه با یک ویراستار ماهر و با تجربه کار ترجمه را پیش می‌برند. آنها برای جمع‌آوری اطلاعات، سازمان دادن آنها، صحت و درستی اطلاعات، انطباق آن با نیاز نسل جوان، انتخاب تصویر، صفحه‌پردازی و انتخاب حروف دغدغه‌ چندانی ندارند. بهترین این آثار، جواب کودکان و نوجوانان کشور مؤلف را می‌دهند و به تاریخ، جغرافیا، ادبیات و هنر کشور خود می‌پردازند و تعهد چندانی برای جوابگویی به پرسش‌های نوجوانان سایر کشورها ندارند. بزرگنمایی کشور محل تولید و آنچه به آن تعلق دارد و کوچک‌ نمایی سایر کشورها نیز در آنها کاملا مشهود است.

دستۀ دیگر از این منابع که روش گردآوری و کنار هم چیدن را به کار می‌گیرند اطلاعات را از مدارک و اسناد برمی‌گزینند و طبق طرحی مشخص آنها را دنبال هم می‌آورند. در پایان هر جمله مشخصات سند مورد استفاده، نام و شماره صفحه را می‌آورند و یا در پایان مقاله منبع مورد استفاده خود را معرفی می‌کنند. در این روش نیز گردآورندگان مسئولیت صحت اطلاعات را به عهده نمی‌گیرند و منبع مورد استفاده را پایه قرار می دهند.

روش تألیف در فرهنگنامه، نیازمند مطالعه عمیق برای تسلط بر موضوع مقاله، تفکر بسیار برای انتخاب آگاهی‌های مورد نیاز پرسشگر جوان، انتخاب مثال‌های قابل درک و اطلاعات درست، رعایت حدود مقاله، ساختار منظم آن و بالاخره نوشتن آن به زبان ساده است (شورای کتاب کودک،1389).

با این اوصاف، مروری برمنابع موجود در حوزه کودکان و نوجوانان نشان می‌دهد که تاکنون دایره‌المعارف‌ها، فرهنگ‌ها و کتاب‌های مرجعی برای کودکان و نوجوانان در کشور انتشار یافته‌اند که بیشتر حاصل ترجمه‌ از زبان‌های خارجی هستند و در بسیاری از موارد به سؤالات بی‌شمار کودکان و نوجوانان ایرانی پاسخ درست و مناسبی نمی‌دهند. از این جهت وجود یک دایره‌المعارف تألیفی مناسب مبتنی بر نیازهای داخلی می‌تواند جایگاه ویژه و ممتازی را در بر‌داشته باشد و مورد استقبال بیشتر مخاطبان واقع شود.

فرهنگنامه کودکان و نوجوانان در اصل نخستین دایره‌المعارف عمومی از نوع تألیفی زبان فارسی همراه با تصویر برای کودکان و نوجوانان است که با دیدگاهی علمی و با تکیه بر فرهنگ ایران تهیه شده است. مرور مقالات آن بیانگر نگارش دقیق، و مستندی است که حاصل جست و جو در اسناد معتبر و آخرین دستاوردهای علمی مربوط به زمینه موضوعی هر مقاله است. اثری است که با توجه به دانش پایه و زبان گروه سنی کودکان و نوجوانان 10 تا 16 سال تدوین شده است و انتظار می‌رود که بتواند پاسخگوی نیازهای فزاینده گروه کودک و نوجوان به طرز صحیح و شایسته‌ای باشد.

در این راستا، یکی از انواع اطلاعات مرجع قابل استفاده برای کودکان و نوجوانان، زندگینامه‌ها‌ هستند که انتشار آنها به شکل مستقل یا به صورت مدخل‌های دایره‌المعارف‌ معمول است و می‌تواند اطلاعات مفیدی را برای مشتاقان فراهم کند. در این میان، برخی از متخصصان در مفید بودن زندگینامه‌ها برای کودکان و نوجوانان تردید دارند و چنین مطرح می‌کنند که شخصیت‌هایی که در زندگینامه‌ها برای کودکان پرداخت می‌شود معمولا انسان‌های استثنایی هستند و خواندن زندگینامه‌های بزرگان، کودکان و نوجوانان را که انسان‌های  معمولی هستند دچار خود کم‌بینی می‌کند و برای جبران کاستی‌های خود ممکن است به راه‌های منفی قدم بگذارند تا از آن طریق  به شهرت برسند و مورد شناسایی قرار بگیرند. اما برخلاف نظر طرفداران این دیدگاه، هرگز خواندن زندگینامه افراد بسیار برجسته مثل ابن‌سینا، ماری کوری، پاستور و امیرکبیر با این هدف به کودکان توصیه نمی شود بلکه آنچه اهمیت دارد نشان دادن ارادۀ انسان‌های بزرگ برای مقابله با سختی‌ها و دشواری‌های طاقت‌فرسای زندگی است. علاوه بر این، زندگی‌نامه‌ها بیانگر تلاشی هستند که صاحبان آنها برای رسیدن به اهداف والای خود کرده‌اند و این فکر را تقویت می‌کنند که هر انسانی، با هر آرمانی، باید برای رسیدن به آن از جان مایه بگذارد و سعی کند که از سختی‌ها نهراسد. یعنی فقط  جستجو و داشتن آرمانی بلند کافی نیست. زندگینامه قلمرویی نیست که کودکان خود قادر به کشف آن باشند ولی وقتی آن را کشف کردند خیلی زود مجذوب آن می‌شوند و به شدت تحت تأثیر این نکته قرار می‌گیرند که مرد یا زنی که زندگی‌اش را می‌خوانند واقعا وجود داشته و زیسته است.

با این همه، مطالعۀ مدخل‌های زندگینامه در دایره‌المعارف‌ها، به ویژه در فرهنگنامه کودکان و نوجوانان چندان به دور از ابهام نیست که نگاهی اجمالی به آن راهگشا نباشد.

"مطالعه تطبیقی مدخل‌های زندگینامه در فرهنگنامه کودکان و نوجوانان با دایره‌المعارف‌های مشابه انگلیسی زبان" نخستین پژوهشی است که از این زاویه به موضوع پرداخته است و مدخل‌های زندگینامه‌ای فرهنگنامه کودکان و نوجوانان شورای کتاب کودک را با دایره‌المعارف کتاب جهان، دایره‌المعارف کودکان بریتانیکا، دایره‌المعارف پیوسته علمی کودکان و نوجوانان و دایره‌المعارف پیوسته کودکان بریتانیکا مورد بررسی و مقایسه قرار داده است.

در این پژوهش، از روش پژوهش تحلیل محتوا و تطبیقی استفاده شده است. انتخاب جامعه پژوهش بر اساس معیارهای ارزیابی دایره‌المعارف‌های کودکان و نوجوانان بوده است و مطالعه نمونه‌ای تصادفی شامل 335 مدخل زندگینامه‌ای با استفاده از معیارهای ارزیابی اعتبار نویسنده و ویراستار، اعتبار ناشر، روزآمدی، تعداد مدخل، انواع زندگینامه، ساختار، سبک نگارش، ارتباط تصاویر با متن، و شیوۀ انتخاب و نوشتن مدخل‌ها صورت گرفته است. ابزار گردآوری اطلاعات سیاهه وارسی محقق ساخته متشکل از معیارهای ارزیابی بوده است. این معیارهای ارزیابی در دایره‌المعارف‌های مورد مطالعه به لحاظ کیفی بررسی شده و از نظر کمی با استفاده از تحلیل محتوا شمارش و مقایسه شده است.

نگاه اجمالی به این پژوهش حاکی از آن است که فرهنگنامه کودکان و نوجوانان نسبت به دایره‌المعارف‌های مشابه انگلیسی زبان دارای مدخل‌های کامل‌تر و جامع‌تری است. دایره‌المعارف‌های انگلیسی زبان به رغم قدمت تاریخی، توجه خاصی به پرسش‌ها و نیازهای مخاطبان بومی داشته‌اند، عموما به زندگی‌نامه بزرگان کشور محل انتشار پرداخته‌اند، و توجه بیشتری نیز به گذشته تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور محل انتشار نموده اند. اما فرهنگنامه کودکان و نوجوانان به رغم تأکید بر ایران، تنها محدود و مختص به ایران نبوده و نیاز کودکان و نوجوانان ایرانی، فارسی زبان، و مقیم خارج از کشور به اطلاعات جهانی را نیز از نظر دور نداشته است و به لحاظ جامعیت پوشش اطلاعاتی، به بقیه دایره‌المعارف‌های مورد مطالعه برتری دارد. مدخل‌های زندگینامه در فرهنگنامه دارای ساختاری قوی هستند. بررسی کمی مدخل‌ها بیانگر این حقیقت است که فرهنگنامه بیشترین تعداد آثار نوشتاری را دارد. شیوۀ و سطح نگارش در فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، دایره‌المعارف کودکان بریتانیکا و دایره‌المعارف پیوسته کودکان بریتانیکا ساده و متناسب با گروه سنی مخاطبان است؛ در دایره‌المعارف کتاب جهان از ساده به دشوار متغیر است؛ و در دایره‌المعارف پیوسته علمی کودکان و نوجوانان دشوار است. از نظر تصاویر، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان کیفیت و  مزیت بهتر و مطلوب‌تری نسبت به بقیه دایره‌المعارف‌ها دارد و دایره‌المعارف پیوسته کودکان بریتانیکا از نظر کیفیت مطلوب تصویر در رتبۀ دوم قرار دارد (دانش فاطمیه،1392).

در یک داوری کلی، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان بهترین وضعیت ممکن را هم به لحاظ فراوانی و کمیت حضور معیارها و هم به لحاظ کیفیت معیارهای مورد بررسی داشته است و بهره برداری از آن به کودکان و نوجوانان توصیه می شود.

منابع:

دانش فاطمیه، آزادمهر (1392). مطالعه تطبیقی مدخل‌های زندگینامه در فرهنگنامه کودکان و نوجوانان با دایره‌المعارف‌های مشابه انگلیسی زبان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه خوارزمی. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی.

شورای کتاب کودک (1389). نگاهی به سی سال فعالیت فرهنگنامه کودکان و نوجوانان. تهران: توس.

یثربی، چیستا (1379). قصه‌ی تشکیل فرهنگنامه‌ی کودکان و نوجوانان در عشق سوم: مجموعه مقالات تخصصی پیرامون مسائل کودکان و نوجوانان. تهران: نشر نامیرا، ص 149- 150.