ترويج علم يعنی بازگويی انديشههای علمی به زبانی که همگان بتوانند شناختی واقعیتر از علم و موضوعهای مرتبط با آن پيدا کنند. داشتن چنين شناختی از علم و محصول آن، يعنی فناوری، برای زندگی بهتر همهی شهروندان ضروری است، زيرا که در جهانی زندگی میکنيم که علم و فناوری از بنيانهای اصلی آن است. هرچه شناخت ما از علم و فناوری عميقتر باشد، تصميمگيریهايی دقيقتر و سودمندتر خواهيم داشت. روشن است که هرچه دامنهی نفوذ تصميمگيریها بيشتر باشد، شناخت از علم وفناوری بايد عميقتر باشد.
هنگامیکه از ترويج علم سخن میگوييم فقط به سادهسازی مفاهيم بنيادی فيزيک و شيمی يا زيستشناسی و پزشکی توجه نداريم. منظور ما از علم، دامنهای گستردهتر است که مجموعهای از مفاهيم و موضوعهای تاريخی، جغرافيايی، اجتماعی، فلسفی، هنری، ورزشی، سياسی و دينی را نيز شامل میشود. به سخن ديگر، همهی مفاهيم و موضوعهايی که میتواند عنوان يکی از مقالههای دانشنامهای باشد، در دامنهی ترويج علم قرار میگيرد. برای مثال، ما در کنار آگاهی از رويدادهای سياسی به آشنايی با مفاهيم سياسی مانند دموکراسی نياز داريم.
دانشنامهها به دليل نقش بنيادی که در ترويج علم و افزايش آگاهی جامعه دارند، از گذشته مورد توجه بودهاند. کاربرد اصطلاح «انقلاب فرانسه» و «اصحاب دايرهالعارف» هر دو از سدهی هجدهم ميلادی رواج پيدا کرد. برای بروز دگرگونی در هر جامعهی در کنار کنشهای سياسی و اجتماعی به افزايش آگاهی عمومی نياز هست. به همين دليل بود که علامه دهخدا به عنوان يکی از فعالان سياسی دورهی مشروطه به توليد لغتنامهای پرداخت که در بسياری از جاها ساختار دانشنامهای دارد.
نيازی را که دهخدا در جريان انقلاب مشروطه با همهی وجود احساس کرد، ديگر انديشمندان ايرانی به مرور دريافتند و دست به توليد دانشنامه زدند. با اين همه، بيشتر اين دانشنامههای کاغذی به دلايلی که اکنون جای بحث آن نيست، به انجام نرسيدهاند و همچنان يکی از نيازهای بنيادی جامعهی ايران برآورده نشده است. اکنون شبکهی جهانگستر اينترنت فرصتی فراهم آورده است که بتوانيم با پشتيبانی و همراهی همهی علاقهمندان به پيشرفت ايران، دانشنامهای الکترونيکی يا دانشنامههای الکترونيکی فراهم آوريم.
در ادامه، برخی از مزيتهايی دانشنامهی الکترونيکی برشمرده میشود:
1. انتشار گسترده به تعداد کاربران اينترنت
دانشنامههای کاغذی به دليل قيمت بالا، جاگيربودن يا اطلاعرسانی ناکافی اغلب در دسترس کاربران اندکی قرار میگيرند. دانشنامههای الکترونيکی با بهرهبرداری از ظرفيت شبکهی جهانگستر در دسترس کاربران بیشماری قرار میگيرند. امکاناتی مانند موتورهای جستوجو، خبرنامههای الکترونيکی و تبادل لينک، اطلاعرسانی و جذب مخاطبان را برای دانشنامههای الکترونيکی، آسانتر، گستردهتر و کمهزينهتر میسازند.
2. به روزرسانی سريعتر و با هزينهی کمتر
توليد و انتشار مقالههای دانشنامهای اغلب کاری دشوار و با احتمال خطای بالاست. اين خطاها ممکن است از خطای انسانی در انجام پژوهش و نگارش تا خطای آمادهسازی پيش از انتشار را شامل شود. جبران چنين خطاهايی در دانشنامههای کاغذی به چاپ ويرايشهای جديد وابسته است که هزينهبر و زمانبر است. ويرايش مقالههای دانشنامههای الکترونيکی بدون هزينههای چاپ و در زمانی اندک انجامپذير است.
3. دريافت نظر کارشناسان و مخاطبان
دانشنامههای الکترونيکی که بر شبکهی جهانگستر منتشر شوند، امکان ارتباط دوسويه ميان پديدآورندگان و مخاطبان را دارند. نظر مخاطبان و کارشناسان میتواند به يافتن خطاهای احتمالی، ويرايش بهتر مقالهها و اولويتبندی انتشار مقالات کمک کند. همچنين فرصت شناسايی پژوهشگران و نويسندگان توانمند برای همکاری با دانشنامه را فراهم میکند. امکان برقراری ارتباط دوسويه برای دانشنامههای کاغذی به دشواری فراهم میشود.
4. پيوند به منابع تکميلی و چندرسانهای
مقالههای دانشنامههای الکترونيکی را میتواند به منابع تکميلی، مانند مقالههای پژوهشی، کتابها، خبرهای رسانهها و پايگاه اينترنتی سازمانهای مرتبط، پيوند و ارجاع داد. همچنين میتوان فيلمها، پويانمايیها، عکسها، پوسترها، فايلهای صوتی و ديگر مطالب و منابع مرتبط را با مقالههای دانشنامه مرتبط ساخت. دانشنامههای کاغذی از بيشتر اين امکانات بیبهرهاند و فقط برخی از آنها همراه با لوحفشردهی چندرسانهای منتشر میشوند.
در پايان يادآور میشود که در کنار دانشنامههای الکترونيکی آزاد مانند ويکیپديا، به دانشنامههای الکترونيکی نياز داريم که مقالههای آن زير نظر گروه ويراستاری دانا و توانا توليد شود. چنين دانشنامههايی از دقت بيشتر برخورداند و میتوانند يکی از منابع توليد آثاری ديگر مانند دانشنامههای آزاد باشند. دانشنامههايی از اين دست (البته، به زبان انگليسی) در شبکهی اينترنت به صورت رايگان يا با پرداخت مبلغی اندک در دسترس علاقهمندان است. کتاب جهان (World Book)، نمونهای از چنين دانشنامههايی است.