احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

انجام دادن نيكو كارى امری عقلی و پسندیده خاص و عام است. همه ادیان الهی، بویژه دین اسلام، اهمیت ویژه ای برای این فضیلت قایل شده اند.احسان و نیکوکاری، به جهت برانگیختن احساس خوش و لذت روحانی، امری شایسته و ارزشی است که مورد اقبال و استقبال بیشتر مردم است. انسان به طور فطری گرایش به زیبایی ها و تحسین دارد، از این رو کارهای شایسته که در شکل کامل آن صورت می گیرد و از لحاظ زیباشناختی روح لطیف آدمی را به صورت خود جلب و جذب می کند، مورد تحسین عموم مردمان قرار می گیرد.احسان به صورت یکی از مفاهیم بنیادین و پردامنه قرآن، بیش از همه درگستره اخلاق به کار رفته است، اما قلمرو معنای قرآنی آن، افزون بر چارچوب کلی اعتقادی، با ترسیم نظامی ازارزش های اساسی اسلام که در هم تنیده و تفکیک ناپذیرند، شاکله عاطفی و رفتاری و گفتاری مومنان را در حوزه های گوناگون ارتباط با خدا (بقره آیه ۵۸) با خود (اسراء، آیه ۷)، دیگران (بقره آیه ۸۳) دین (انعام آیه ۸۴) و بیگانگان (مائده آیه ۱۳) تصویر می کند.به همین جهت در این مطالعه به بحث پیرامون احسان از دیدگاه قرآن و سیره امام رضا (ع) پرداخته شده است .
 

مقدمه
احسان و نيكي كردن حوزه‌ي خاصي را شامل نمي‌شود بلكه تمام حوزه‌هاي زندگي را شامل مي‌شود ولي در قرآن احسان به برخي از افراد جامعه داراي اهميت و جايگاه خاصي است از آن جمله مي‌توان به احسان و نيكي به والدين اشاره كرد. در قرآن كريم بيش از ده بار پس از امر به توحيد و پرستش خداي يكتا از مردم خواسته است كه در حق پدر و مادر احسان كنند(بقره آيه‌ي 38 - نساء آيه‌ي 63 - انعام آيه 115 و...). از جمله كسانيكه پس از والدين احسان به آنها مورد تأكيد قرار گرفته است احسان به خويشان و بستگان است.احسان به يتيمان و بيچارگان و همسايگان دور و نزديك و دوستان بسيار نزديك نيز مورد توجه فرهنگ اسلام قرار گرفته است. علامه‌ي طباطبايي در تفسير الميزان درباره آيه‌ي (والجارذي القربي و الجار الجنب والصاحب بالجنب) مي‌فرمايد: (الجار ذي القربي) همسايه فاميل و خويشاوند است (الجار الجنب) همسايه بيگانه و اجنبي است و (الصاحب بالجنب) كسي كه نديم هميشگي كسي است و رفيق سفر و حضر و منزل و غير مي‌باشد و بايد توجه داشت كه معناي وسيعتري دارد و يعني كسي كه به نوعي با انسان نشست و برخاست دارد و همنشين اوست و در پاره‌اي از روايات (الصاحب بالجنب) به همسر تفسير شده است(طباطبایی، ج 4: 21). احسان به صورت یکی از مفاهیم بنیادین و پر دامنۀ اسلام ، هر چند بیش از همه در گسترۀ اخلاق به کار رفته است ، اما قلمروی معنایی آن بسیار گسترده است . در قرآن به عنوان یکی از منابع مهم دین اسلام ، احسان به سه معنای انجام دادن کار نیک ، نیکی کردن به دیگران و انجام دادن نیکو و شایستۀ یک کار در شکل کامل آن ، به کار رفته است . تأمل در آیات قرآن نشان می دهد که احسان ، جامع هر گونه خیر است(طبرسی ، ج 6 : 586). اساس عقل در دو محور تعریف نموده اند: محور اول ایمان داشتن به خداست و محور دوم، دوستی و نیکو کاری با مردم و مهرورزیدن به همدیگر.عقلانیت حکم می کند که ما خداوند را بپرستیم، در بعد نسبتمان با معبود؛ و بعد اینکه، به مردم احترام بگذاریم و با آنان دوستی کنیم و مهر بورزیم، در بعد نسبتمان با خلق خدا(عابدینی مطلق، 1385: 28). امور كلى اى كه عقل به آن ها دست مى يابد و وحى مشترك ميان پيامبران آن را امضا مى كند، چون نيكى عدل و احسان و راستى و ايثار و امانت دارى و تواضع و امثال آن نزد هر پيامبر و وصى اى ، صفت و عمل صالح به حساب مى آيد. اصطلاحا به اين امور مستقلات عقليه گفته مى شود. زيرا عقل جداى از وحى ، حسن و صلاحيت آن ها را در مى يابد(قرآن کریم از منظر امام رضا:70). به کلی می توان گفت یکى از صفات بارز پیامبران و اهل بیت عصمت نیکوکارى به دوست و دشمن است، و در حقیقت آنها از مظاهر صفات رحمان و رحیم خداوند، و نسبت به هر کس و هر جمعیّتى نیکوکار و مهربان بودند. در این رابطه اسلام ، پیامبر و ائمه معصوم نمی گویندکه کار محبت آمیز و کار نیکتان منحصرا باید درباره مسلمانان باشد و به هیچ وجه خیری از شما به دیگران نرسد؛دینی که پیغمبرش به نص قرآن (رحمه العالمین )است کی می تواند چنین باشد (مطهری،1382: 20). لذا قرآن مجید این صفت را براى بسیارى از پیامبران و اهل بیت عصمت و طهارت  بیان کرده است; از جمله در آیه84 سوره انعام بعد از اشاره به اسحاق و یعقوب (ع) دو فرزند برومندى که خداوند به ابراهیم (ع) در آخر عمر عنایت کرد، و همچنین بعد از اشاره به نوح و داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسى و هارون (ع) مى فرماید: «این گونه نیکوکاران را پاداش مى دهیم»: (وَ کَذلِکَ نَجْزِى الْمُحْسِنِینَ) یعنى این که یکى از صفات بارز آنها صفت احسان بود(قرآن کریم، سوره انعام آیه 84). نیکی و نیکوکاری در اشکال مختلف و متنوعی ظهور و بروز می کند. قرآن در سه دسته ارتباط خدا با انسان، انسان با خدا و انسان با انسان دیگر، مصادیق زیادی را برای نیکوکار بیان می کند. از این رو می بینیم از کمک و انفاق مادی گرفته تا دستگیری و هدایت گمراهان همه از مصادیق نیکوکاری است. از سویی هم به برخی از مصادیق سه گانه اشاره می کند و هم به مصادیق عینی و کسانی که از عنوان محسن و نیکوکاران بهره مند شده اند و خداوند آنان را به این نام ستوده است.
مفهوم احسان و نیکو کاری       
احسان از ريشه‌ي (حسن) و در لغت به دو معناي بخشيدن به ديگران و احسان در عمل بكار رفته است. احسان و كلماتي مثل آن در توصيف كارهايي به كار مي‌روند كه به علت داشتن شكلي از زيبايي عقلي، نفساني و طبيعي، انسان را به خود جذب مي‌كند( راغب اصفهانی :236 ، 235 ). در اصصلاح عامه احسان يعني بخشش و دادن نعمت به ديگران، و اين احسان شامل تمامي نيكيها و خوبي هاست. قرآن مي‌فرمايد (ان احسنتم احسنتم لانفسكم) يعني اگر نيكي كنيد اين احسان به سود خودتان است (اسراء آيه 7). تعاریفی چون: رساندن نفع و سود نیکو و شایسته ستایش به دیگری؛ (التبیان ج۲ :  ۱۵۳ و نیز ج ۴: ۴۲۶) کاری که از سر آگاهی و به شکل شایسته انجام گیرد؛ ( طبرسی، ج۱ ص۲۴۸) و نیز انجام کاری به شکل نیکو و با انگیزه خدایی و رساندن خیر یا سود به دیگری بی چشم داشت هرگونه پاداش و جبران کردنی (المیزان ج ۴ :۲۰). احسان برگرفته از حسن است که در دو معنا ي نعمت بخشیدن به دیگري، و احسان در کار و عمل،کاربرد دارد . کسی که علم نیکویی را بیاموزد یا عمل نیکی را انجام دهد، از جمله نیکوکاران به حساب می آید. واژه احسان به معنا ي انجام دادن کار نیک، به طور عمده در آ یاتی به کار رفته است که پس از بیان اموري، از عاملان آن را به عنوان محسن مورد ستا یش قرار داده است؛ چنان چه خداوند در قرآن کریم می فرماید: الذ ین ینفقون فی السراء والضراء و الکظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین؛ آنان که در توانگر ي و تنگدستی،انفاق می کنند و خشم خود را فرو می برند و از خطاي مردم در می گذرند. و خدا نیکوکاران را دوست دارد خداوند دراین آیات، ضمن بیان مصاد یق کارها ي نیک، بندگان خود را به انجام آن، ترغیب و تشویق می نماید.(WWW.TAC-TAHGHIGH.COM).
پیشینه توجه به احسان و نیکو کاری در دین اسلام
در شرایع و سنت های قبل از اسلام از قبیل شریعت حمورابی و قوانین روم قدیم ، چیز هایی دربارۀ قوانین اجتماعی دیده می شود . ولی آنچه که هست این که ، شریعت اسلام از جهت جعل قوانین اجتماعی ، در میان سایر شریعت‏ها و سنت‏ها ممتاز و پیشقدم است (طباطبایی،ج9 : 386). و خلاف شرايع گذشته توجه بيشتري به اين امر داشته است. واژه احسان به معنای انجام دادن کار نیک به طور عمده در آیاتی به کار رفته که پس از بیان اموری چند از عاملان آن به عنوان محسن یادشده است و مورد ستایش قرار گرفته است.حقتعالی در کلام خود ميفرمايد ولاتَنْسوالْفَضْلَ بينَكُم إِنَّ اللَّه بِما تَعمُلونَ بصیرٌ و فراموش نكنيد تفضل و احسان را در ميان خودتان همانا حقتعالى باعمال شما بينا است . «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ»(البقرة:۲۷۴) تاکید دارد که از جمله عباداتی که می توان پنهانی و ظاهری انجام داد، همین انفاق، احسان و نیکوکاری است و در آیات (بقره آیه ۵۸، آل عمران آیه ۱۳۴؛ اعراف آیات ۵۵ و ۵۶) در این آیات، ضمن بیان مصادیق کارهای نیک، خداوند، مخاطبان قرآن را به انجام دادن کار نیک ترغیب و تشویق می کند. آیاتی که با تصویر بخش های مهمی از شخصیت های فکری، عاطفی و رفتاری شماری از پیامبران، آنان را نمونه بارزی از محسنان (نیکوکاران) معرفی می کند، نیز در این دسته جای دارند (یوسف آیات ۵۱ و ۵۶؛ صافات، آیات ۱۰۲ و ۱۰۵؛ قصص آیه ۱۴) در برخی از آیات بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگر (معنای دیگر از احسان) دستور و سفارش می دهد. (نساء آیه ۳۶؛ انعام آیه ۱۵۱؛ قصص آیه ۷۷).رسول خدا (ص) نیز فرمود رأس عقل بعد از ايمان دوستى كردن بمردم و نيكوئى كردن به نيكو كار و بد كار است(آقا نجفى، ج 2، ص: 273). حضرت على بن موسى الرضا (ع) از جابر بن عبد اللَّه از على (ع) از نبى اکرم(ص) روايت كرده است كه فرمود احسان كن و هديه فرست هر عمل نيكو را به اهل آن و غير اهل آن چه اگر تو اهل عمل نيكو نباشى او اهل اين عمل نيكو است و اگر او نباشد پس تو اهل اين عمل نيكو باشى (همان ، ص: 305).

روش پژوهش
این پژوهش با استفاده از روش توصیفی کتابخانه ای می باشد که برای جمع آوری اطلاعات علاوه بر مطالعه کتاب و مقالات علمی از سایت های اینترنتی نیز استفاده شده است .
احسان و نیکو کاری درآیات قرآن
یکی از محوری ترین مسائل قرآن کریم، توجه به احسان و نیکوکاری و انفاق در راه خدا است که بیش از ۱۰۰ آیه درباره این موضوعات نازل شده است. بالاترين درجه و رتبه‌ي نيكوكاري در قرآن (انفاق) و گذشت از آنچه كه انسان آنها را دوست مي‌دارد مي‌باشد. در آیات قرآن تاکید شده که احسان و نیکوکاری باید پاکیزه باشد «لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ»(آل عمران:۹۲) آنچه که از همه بیشتر دوست دارید را باید انفاق کنید و پاکیزگی در انفاق را لحاظ شود. همچنین در آیات « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (آل عمران:۱۳۴) ادامه داد: کسانی که در راحتی و سختی انفاق و احسان می کنند و دارای عالی ترین مرتبه سخاوت در روح و جان هستند، برایشان فرقی نمی کند که به آنچه انفاق می کنند، نیاز دارند یا خیر، بلکه دوست دارند در راه خدا انفاق کنند، این دسته محسنین هستند و «وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَتَثْبِیتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآَتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(بقرة:۲۶۵) افرادی که اموال خود را برای رضای خدا انفاق می کنند، مانند باغدارانی هستند که باغ های مستعدی دارند که با اندک بارانی بیشترین محصول را برداشت خواهند کرد.از ديدگاه قرآن نتيجه ترك انفاق نابودي جامعه و هلاكت عمومي است و با احسان و نيكوكاري هلاكت جامعه از بين مي‌رود و آن شرايطي كه باعث مي‌شد جامعه و همگان دچار گرفتاري و مشكلات شوند با انفاق و احسان اين شرايط از بين مي‌رود و جايش را اصلاح و امنيت مي‌گيرد. مطالعه و تأمل در آیات نشان می دهد که احسان، مفهومی انتزاعی و جامع هرگونه خیر و نیکی است. این مسئله برای تازیان عصر ظهور نیز شناخته شده بود، ولی قرآن با تغییر در گستره معنایی آن، مفهوم جدیدی را تولید می کند و آن را از حوزه انسان و انسان به انسان و خدا نیز می کشاند. در پاره ای از آیات، تقوا (آل عمران آیه ۱۳۳ و ۱۳۴) و در پاره ای دیگر ایمان و عمل صالح (کهف آیه ۳۰) به احسان و انجام دادن کار نیک، تعریف شده است. همچنین از مقایسه برخی آیات با یکدیگر برمی آید که نیکوکاری و انجام عمل صالح (بقره آیه ۶۲ و نساء آیه ۱۲۵) و نیز حسنات (انعام آیه ۱۶۰) مترادف با احسان به معنای انجام کار نیک است.
مصاديق احسان خداوند
در آيات قرآن نيكي خداوند به بندگان چه در اين دنيا و چه در آخرت و چه در حوزه مادي يا معنوي، "احسان" شمرده شده است. از اين رو در سوره يوسف آمده است: "و قداحسن بي اذا اخرجني من السجن و جاء‌ بكم من البدو من بعد أن نزع الشيطان بيني و بين اخوتي) و درباره من احسان فراوان كرد كه مرا از تاريكي زندان نجات داد بعد از آنكه شيطان بين ما و برادرانم اختلاف ايجاد كرد (سوره یوسف ، آیه 100). در قرآن كريم ثروت و دارايي نيز از مصاديق احسان خدا به شمار مي‌رود زيرا انسان بواسطه ثروت و دارايي مي‌تواند در جامعه اثرگذار باشد و با بذل و بخشش ثروتش در محل‌هاي نيكو رضای خداوند و رستگاري اخروی را بدست آورد.
آثار احسان و نیکوکاری از منظر قرآن
الف : احسان اخروی احسان و نیکو کاری از منظر قرآن
در آیات قرآن برای احسان آثاری مادی و معنوی در دنیا و آخرت بیان شده است. از آثار مادی احسان می توان به افزایش روزی و اتمام نعمت اشاره کرد که در آیه ۱۵۴ سوره انعام " ثم آتینا موسی الکتاب تماما علی الذی احسن؛ سپس به موسی کتاب دادیم تا بر کسی که نیکوکار بوده است نعمت را تمام گردانیم"که دلیل اتمام نعمت بر بنی اسرائیل را احسان و نیکوکاری در زمانهای گذشته یاد می کند . در آیه ۱۴۸ سوره آل عمران، خداوند سعادت دنیا و زندگی نیک و آسایش و آرامش را از آثار احسان ونیکوکاری اشخاص و یا جوامع بر شمرده و می فرماید: فاتهم الله ثواب الدنیا و حسن ثواب الاخره و الله یحب المحسنین؛ خداوند ثواب و پاداش دنیا و پاداش بهتر اخروی را به ایشان بخشید؛ زیرا خداوند نیکوکاران را دوست می دارد. در آیه ۳۰ سوره نحل نیز بر این پیامد پاداشی احسان توجه می دهد و مردمان را به همین جهت به نیکوکاری تشویق و ترغیب می کند. خداوند از کارکردهاي اجتماعی احسان به آبرومندي اشاره می کند. هرچند که آیه 26 سوره یونس این اثر و کارکرد را برا ي آخرت ب یان م ی کند ول ی م ی توان در یافت که خداوند که در آخرت به سبب احسان و ن یکوکاري شخص به حفظ آبرو ي او اقدام م ی کند به طر یق اول ی بر حفظ آبرو ي شخص نیکوکار در دن یا ن یز اقدام م ی کند . براین اساس م ی توان گفت که انسانها برا ي حفظ آبرو ي خو یش و ظهور و تجل ی خداوند به نام ستار و غفار می بایست از ابزار احسان بهره گیرند تا در سا یه ستار یت خداوند قرارگرفته و آبروي خویش را در جامعه حفظ کنند. از کارکردها ي د یگري که برا ي احسان م ی توان ب یان کرد بهره مند ي از امدادها ي غیب و خاص خداوندي است که در آ یات 114 و 121 سوره صافات اشاره کرد که در گزارش امدادها ي غیب ی به حضرت موس ی(ع) و قوم بن ی اسرا ییل ب یان شده است .
ب : آثار معنوی دنیوی احسان و نیکوکار از منظر قرآن
می توان به ایجاد دوستی و صمیمیت میان انسان ها و همگرایی اجتماعی اشاره کرد. خداوند با اشاره به این پیامد اجتماعی نیکوکاری می فرماید: لاتستوی الحسنه ولاالسیئه ادفع بالتی هی احسن فاذا الذی بینک و بینه عداوه کانه ولی حمیم (فصلت آیه ۳۴) در این آیه بیان می شود که برای برداشتن کینه ها و دشمنی ها و دوری از واگرایی اجتماعی و دست یابی به همگرایی، احسان و نیکوکاری تا چه اندازه می تواند مفید و تاثیرگذار باشد. رهایی از دام گناه و دست یابی به عفت و پاک دامنی (یوسف، آیه۲۳) از دیگر پیامدهای دنیوی احسان است؛ چنان که دست یابی به هدایت خاص و بهره مندی از هدایت قرآن (لقمان آیه۳و ۵) و بهره گیری و تأثیرگذاری آیات قرآنی در حق وی (احقاق آیه۱۲)از آثار دیگر احسان شمرده شده است؛ زیرا نیکوکاری موجب می شود تا انسان در راه مطمئن الهی قرار گیرد و بتواند به ریسمان الهی بیاویزد و با بهره مندی از آن به سعادت دنیوی و اخروی دست یابد.همچنین به از آثار اخروی نیکوکاری می توان به رستگاری و سعادت (لقمان آیه۳و ۵) جلب رحمت خاص خداوند (اعراف آیه۵۶ و لقمان آیه۳)، رهایی از عذاب الهی (زمر آیه۵۸)، محبوبیت و دوستی خداوند (بقره آیه۱۹۵، آل عمران آیه۱۳۴)، فرجام نیک در زندگی دنیوی و آخروی (لقمان آیه۲۲)، تکفیر گناهان و محو بد ی ها و گناهان از سوی خداوند (هود آیه۱۱۴) و رفع مواخذه و توبیخ (توبه آیه۹۱) اشاره کرد.قرآن با اشاره به پاداش های اخروی و دنیوی مؤمنان را ترغیب و تشویق می کند که به احسان به عنوان امری مهم توجه داشته باشند. که می توان به نمونه هایی از آن اشاره کرد، از جمله پاداش های نیکوکاری در آموزه های قرآنی، برخورداری از همسران خوب (احزاب آیه۲۸و ۲۹)، آبرومندی در قیامت (یونس آیه۲۶)، امتنان و منت الهی (یوسف آیه۹۰)، امداد و یاری خاص خدا و پیروزی و نصرت بر دشمنان (صافات آیات ۱۱۴و ۱۱۶و ۱۲۱)، بقای نسل بر روی زمین (صافات آیات۷۵و ۷۷و ۸۰)، بهشت و بهره مندی از نعمت های مادی و معنوی آن (مرسلات آیات ۴۱و ۴۴)، تحیت الهی (صافات آیات ۷۵و ۱۳۱) حکمت و دانش خاص و نظر درست و صائب (یوسف آیه۲۲و قصص آیه۱۴)، برخورداری از دانش و کتاب الهی (صافات آیات۱۱۴و ۱۱۷و ۱۲۱)، برخورداری از منزلت اجتماعی و قدرت سیاسی (یوسف آیه۵۶) برخورداری از منصب داوری (یوسف آیه۲۲)، موفقیت در آزمون الهی و توفیق او (صافات آیه۱۰۵و ۱۰۶)، برخورداری از نام نیک (صافات آیات ۷۵و ۷۸و ۸۰) و رهایی از اندوه و غم بزرگ و... اشاره کرد.
گذری بر زندگی امام رضا(ع)
نام شريف ايشان "علي" بود.
القاب آن حضرت عبارت بود از: رضا، صابر، رضي و وضي كه مشهور‏ترين آنها همان "رضا" است. در كتاب عيون: رضا، صادق، صابر، فاضل، قرة اعين المؤمنين و غيظ الملحدين به عنوان القاب ایشان آمده است.( عقيقي بخشايشي، ج2، ص1272).
كنيه‏ي معروفش « ابوالحسن» است. ابن شهر آشوب در اين زمينه مي‏نويسد: « كنيه حضرت در ميان مردم "ابوالحسن" و در ميان خواص‌ "ابو علي" بوده است(اشجاعي ،1427ق: 396).
ولادت امام
در تعيين ولادت امام علي بن موسي الرضا(عليه السلام) روايات مختلفي است. دو تاريخ قوی‏تر است:
1. سال 148 هـ.ق: محدثاني مانند شيخ كليني، شيخ مفيد و شيخ طبري بر اين عقيده‏اند بر  اساس اين قول ولادت حضرت همزمان با سال شهادت حضرت صادق(عليه السلام) مي‏باشد.
2. سال 153 هـ.ق: محدثاني مانند شيخ صدوق و ابي الحسن الاربلي كه طبق اين قول ولادت امام هشتم پنج سال بعد از شهادت امام صادق بوده است در روز ولادت امام رضا(عليه السلام) نيز اختلاف است، اما آنچه مشهور است روز يازدهم ذي‏القعده در شهر مدينه مي‏باشد ولي عده‏اي يازدهم ذي‏الحجه يا يازدهم ربيع‏الاول را نقل كرده‏اند. (خسروى،1380: 5)
شهادت امام
امام رضا (ع) در سال 203 هجري در سن 47 سالگي در شهر طوس در قريه‏اي كه آن را "سناباد" می‏گفتند به دست مأمون عباسی به شهادت رسيد. سناباد اینک به برگت امام (ع) شهری بزرگ به نام "مشهد مقدس" است.( (آقا نجفى، ج 2، ص: 17)
احسان و نیکو کاری در سیره امام رضا 
همانطور که در فرهنگ شعیه بسیار بیان شده است امام انیسی است با مهر و شفقت ، و پدری است با رحمت و عطوفت و برادری است عدیل و مهربان و مادری است باکودک خردسال خود نیکو و رئوف، و ملجا و پناه بندگان است در شدائد و مهمات .امام امین خدا است بر آفریدگان او و حجت اوست بربندگان او و خلیفه اوست در بلاد او، و دعوت کننده مردمان است به سوی او، و منع کننده مفاسد و موانع است از حرام او، امام از هر گناهی منزه و از هر عیب و نقصی مبری است.خداوند او را مخصوص به علم نموده و موسوم به حلم فرموده است .(حسینی طهرانی،1404 :111) .
مقام علمى امام رضا(ع)
از متون اسلامى مى‏توان نتيجه گرفت كه آن حضرت عالم بما سوى الله، واسطه فيض اين عالم، معدن كلمات پروردگار، صندوق انوار الهى و خزينه علم خداوند متعال است. احتجاجات و مباحثات حضرت رضا(ع) با فرقه‏هاى مختلف در مجلس مأمون، مقام علمى آن حضرت را آشكار مى‏كند. چنانكه بارها مأمون مى‏گفت: ما اعلم احدا افضل من هذا الرجل على وجه الارض. هيچ كس را در روى زمين داناتر از حضرت رضا نمى‏دانم.
احسان امام رضا(ع)
حضرت امام رضا (ع) در پنهانى بسيار احسان مى‏كرد و صدقه مى‏داد، اين كار را بيشتر در شبهاى ظلمانى انجام مى‏داد. مردى به محضر حضرت رضا (ع) آمد و گفت: به اندازه مروت خويش به من احسان كن، فرمود: نمى‏توانم (زيرا مروت امام خارج از حد بود). گفت: پس بقدر مروت من احسان كن، امام فرمود: آرى، بعد به غلامش فرمود: دويست دينار به او بده.امام در روز عرفه در خراسان همه مالش (شايد نقدينه باشد) را احسان كرد و به اهل نياز تقسيم فرمود. فضل بن سهل گفت: اين غرامت و اسراف است. فرمود: نه، بلكه غنيمت است، آنچه را كه در آن پاداش و كرامت هست، غرامت مشمار. اين اولياى الهى به ما از خود ما سزاوارترند، چه رسد به اعمال نيك ما. زيرا نيكوكار برتر از كار نيك است .چون كار نيك اثرى از فاعل آن است و همواره وجود مؤ ثر برتر و با فضيلت از وجود اثر است . امام صادق عليه السلام مى فرمايند: خير من الخير فاعله.


تواضع حضرت رضا(ع)
ياسر، خادم آن حضرت مى‏گويد: حضرت رضا هميشه با خدمه و كارگرهاى خود غذا مى‏خورد و دوست داشت كه با آنها بنشيند و صحبت و درددل كند. بعضى از ناآگاهان به اين كار حضرت ايراد مى‏كردند و حضرت مى‏فرمود: ان الرب تبارك و تعالى واحد و الأب واحد و الام واحدة و الجزاء بالاعمال.
ادب و اخلاق حضرت رضا(ع)
ابراهيم بن عباس كه در مسافرت از مدينه تا طوس خدمت آن حضرت بوده است، چنين مى‏گويد : «نديدم به احدى ظلم كند، هيچ وقت كلام كسى را قطع نمى‏كرد. هيچ حاجتى را رد نمى‏نمود . پاى خود را مقابل احدى دراز نمى‏كرد و در مقابل احدى تكيه نمى‏داد و با هيچ كس سخن جسارت آميز نمى‏گفت.» (آقا نجفی ،ج2: 188)
سخاوت حضرت رضا(ع)
قضيه‏اى كه كلينى رحمه الله در اين باره نقل كرده است، ذكر مى‏كنيم. راوى مى‏گويد: «با جمعى بسيار خدمت حضرت رضا بوديم كه ابن سبيلى آمد و چنين گفت: يابن رسول الله! من دوست شما و پدران شما هستم. نفقه خود را در راه حج گم كرده‏ام. نفقه راه به من عنايت كنيد، چون به خراسان رسيدم براى شما صدقه مى‏دهم، زيرا آنجا مكنت دارم. حضرت رضا(ع) داخل اتاق شده پس از چندى از بالاى در، دويست دينار به او داد و خواهش كرد برود و فرمود: لازم نيست صدقه بدهى. چون حضرت آمد، از ايشان پرسيدند: پول را از بالاى در داديد و خواهش نموديد كه برود تا او را نبينيد. فرمود: من خواستم ذلت سؤال را در صورت او نبينم. آيا نشنيده‏ايد كه رسول اكرم فرموده است: صدقه پنهانى، معادل هفتاد حج است، و گناه آشكار موجب خذلان، و گناه پنهانى را خداوند مى‏آمرزد.» (مناقب ابن شهر آشوب، ج 4 ص 360 و .361) آنچه نوشته شد، نمونه‏اى از فضايل حضرت رضا(ع) بود. ذكر اين گونه فضايل براى حضرت رضا (ع) مقام و شأنى نيست. بنابراين بهتر است كه مقدارى از وقايع مسافرت جبرى آن بزرگوار از مدينه به طوس را ذكر كنيم: ممالك اسلامى، بعد از مرگ هارون الرشيد در طغيان بودند و شورشهاى فراوانى پديد آمد. هنگامى كه مأمون برادرش را نابود كرد و توانست زمام امت اسلامى را به دست بگيرد، صلاح را در آن ديد كه سران ممالك اسلامى را جمع كند، تا بدينوسيله بتواند فتنه‏ها را خاموش نمايد. پس سى و سه هزار نفر از بزرگان بلاد را به نام مستشار در مركز جمع نمود، و ولايتعهدى را به طور جبر و تهديد به حضرت رضا واگذار كرد، و بدين وسيله توانست به ممالك اسلامى آرامش بخشد.( نقل از حياة الامام الرضا عليه السلام، ص 315 و رجال ممقانى، ج 1، ص 97). ابراهيم بن عباس گويد: امام رضا (ع) نشد كه به كسى در سخن گفتن ظلم يا جفا كند، هر كه با او سخن مى‏گفت، كلام او را قطع نمى‏كرد و مجال مى‏داد تا آخر سخنش را بگويد. اگر كسى حاجت پيش او مى‏آورد در صورت امكان ابداً او را رد و مأيوس نمى‏كرد. نديدم كه در پيش كسى پايش را دراز كند، و نديدم در پيش كسى تكيه كند. نديدم كه به كسى از غلامانش فحش بدهد، نديدم كه آب دهان را به زمين اندازد، و نديم كه با صدا و قهقهه بخندد بلكه فقط تبسم مى‏كرد. چون سفره طعام را باز مى‏كردند همه خدمتكاران و غلامانش را و حتى دربان را با خود در سر سفره مى‏نشانيد. شبها كم مى‏خوابيد، بيشتر بيدار مى‏ماند، اكثر شبها از اول تا آخر احيا مى‏كرد، بسيار روزه مى‏گرفت، در هر ماه سه روز روزه از وى فوت نمى‏شد. مى‏گفت : اين روزه همه عمر است «ذلك صومُ الدّهر» . ثامن الائمه صلوات الله عليه فرمود: مؤمن، مؤمن (واقعى) نمى‏شود مگر آن كه در وى سه سنت (عادت و كار) باشد: "لايكون المؤمن مؤمناً حتّى يكونَ فيه ثلاث خصالٍ: سنةٌ من ربه و سنة من نبيه و سنة من وليّه، فاما السّنةُ من ربه فكتمان السر و اما السنة من نبيه فمداراة الناس و اما السنة من وليّه فالصبر فى الباساء والضراء" سنتى از پروردگارش ،سنتى از پيامبرش و سنتى از امامش اما خصلتش از پروردگار آن است كه اسرار مردم را مخفى بدارد و افشا نكند و اما خصلتش از پيامبر آن است كه با مردم مدارا كند، و امام خصلتش از امام آن است كه در ضررهاى بدنى و مالى صبر و استقامت داشته.
آثار توجه به احسان و نیکو کاری در جوامع امروز
احسان و نیکوکاري کارکردهاي زیادي در عرصه هاي فردي، اجتماعی، فرهنگی، معنوي و... دارد. مؤمنان واقعی و انسان هاي صاحب خرد واندیشه درهر عصر و نسلی، سعی وتلاش نموده اند خود را به صفت و ویژگی احسان و نیکوکاري،آراسته سازند. احسان و نیکوکاري و کمک به انسان ها ي ضعیف و ناتوان، آثار و پیامدهاي ارزنده و مثبتی را در دنیا و آخرت به دنبال دارد. که می توان به :
1-    از بین رفتن فقر و تنگ دستی در جامعه اسلامی ،
2-    پیشرفت و از بین رفتن عقب ماندگی های فرهنگی و اجتماعی که جامعه با دست به گریبان می باشد،
3-    ایجاد نوع دوستی و همبستگی و همگرایی در جامعه اسلامی ،
4-    ایجاد تعادل در جامعه اسلامی ،
5-    رهایی از اندوه و غم ها ي بزرگ و آرامش روحی از د یگر آثاري است که خداوند درآیات 75 تا 80 سوره صافات ونیز 114 و 115 و 121 هم ین سوره برا ي احسان برمی شمارد، اشاره کرد.
نکاتی درباره احسان کردن
براي بهره مندي از آثار ارزشمند احسان و نیکوکاري، رعایت چند نکته لازم و ضروري است:
1-    اولین باب در احسان و نیکو کاری توجه به رضای خدا در انفاق و احسان می باشد.
2-    دومین باب در احسان و نیکوکاری پاکیزگی در این امر می باشد باید آنچه را که دوست دارید و پاکیزه باشد در راه خدا انفاق کنید. از امام صادق (ع) روایت شده است که هر کس به مومنی احسان کند، پس از آن او را با سخن ناهنجار خود برنجاند و یا بر او منت گذارد، صدقه خود را باطل کرده

نهادهای مسول در اجرای برنامه های احسان و نیکو کاری در جامعه
الف :کمیته امداد امام خمینی (ره)
با پیروزي انقلاب حما یت از نیازمندان در صدر برنامه ها قرار گرفت و کمیته امداد امام خمینی (ره) با
صدور فرمان ا یشان تشکیل شد . این نهاد به منظور کمک به خانواده ها ي محروم به خصوص براي
خودکفا کردن آنها تاسیس گردید. کمیته امداد از بزرگترین نهادهاي تامین اجتماعی است و در خدمت
گروه هاي آسیب پذیر جامعه قرار دارد . این کمیته خدمات و فعال یتهاي گسترده اي را به افراد محروم
جامعه ارائه می دهد که به برخی از آنها اشاره میکنیم:
1-    پرداخت وام قرض الحسنه
2-    تهیه مواد اولیه وابزار کار به منظور کسب درآمد، براي اقشار بی بضاعت و ایجاد اشتغال در جهت خود کفایی اقشار کم در آمد جامعه
3-    کمک به دانش آموزان و دانشجویان برای ادامه تحصیل و کمک  از بین بردن فقر فرهنگی در جامعه
4-    پرداخت و تامین کمک هزینه های تهیه جهزیه برای دختران
5-    پرداخت کمک هزینه زندگی به اقشار از کار افتاده جامعه
6-    توجه به زنان بی سرپرست و ایجاد تسهیلات و خدمات به آنها
7-    برگذاری جشن های نیکو کاری برای شرکت مردم جامعه در این امر مهم
8-    جمع آوری و کمک به مردم بی بضاعت مسلمان کشورهای همسایه
و صدها کار و خدمت در جامعه اسلامی که در راستای احسان و نیکوکاری در این نهاد انقلابی انجام می گیرد .
ب : سازمان بهزستی
این سازمان هم مانند کمیته امداد وظیفه خطیر کمک به اقشار معلول و کار افتاده بر عهد دارد و امور مربوط به تهیه دارو و مداوای معلولین و تهیه کمک هزینه زندگی آنها، همچنین نگهداری بیماران بد حال که برای خانواده ها ایجاد مشکل هم از بابت هزینه نگهداری و هم از بابت نداشتن آگاهی با برخورد کردن با چنین بیمارنی و مسولیت های دیگری که از بحث ما خارج است بر عهد آنها می باشد.



نتیجه
از مجموع مطالبی که بیان شد، اهمیت و جایگاه احسان و نیکوکاري و نقش آن در زندگی فردي و اجتماعی و دنیا و آخرت انسان ها روشن می شود. با توجه به اینکه جامعه ما یک جامعه اسلامی می باشد و همانطور که پیشتر اشاره شد احسان و نیکو کاری از جمله مسائل و مفاهیم مهم و قابل بحث در دین اسلام می باشد و در ارتباط با این موضوع در آیات کتاب مقدس و معجز یعنی قرآن کریم به آن بسیار توجه و پرداخته شده است . چرا که احسان و نیکوکاري باعث تعدیل ثروت درجامعه شده و نظام طبقاتی را از بین می برد، دوستی و صمیمیت را بین افراد جامعه، ایجاد نموده وآمرزش گناهان انسان را سبب شده و در نتیجه سعادت و عاقبت به خیري انسان هاي نیکوکار در دنیا و آخرت را تضمین می نما ید و باعث محبوبیت او در پیشگاه خداوند می شود. با توجه به زندگانی ائمه معصوم مانند امام رضا که به بخشی کوچکی از آن در این مطالعه پرداخته شده باید این رفتار و اعمال این فرزانگان الگویی در جامعه اسلامی امروز برای مردم باشد . در جامعه امروز با توجه به وجود نهاد های انقلابی و توجه مسولین امر به احسان و نیکوکاری و ایجاد موقعیت برای کمک مردم هر چند ناچیز یک کار پسندیده می باشد. البته باید توجه داشت که مسئله احسان و نیکو کاری در جامعه نهادینه شود که این امر به مطالعه و تبلیغ از سوی مسولین را می طلبد.  







منابع
-المیزان في تفسیر القرآن، محمد حسین طباطبایی ، ج9
-المفردات في غریب القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی 
-اصول كافى، ج 8
-التبیان ج۲و 8
-ابن ثمر آشوب الروي مازندراني، محمد بن علي،( 1427ق)، مناقب آل ابيطالب، تحقيق يوسف اشجاعي، ج4، قم
-بحار، ج 66 ، باب 38 ،
-برگرفته ازمقاله هفته احسان و نیکو کاری، ص 1،بانک مقالات،WWW.TAC-TAHGHIGH.COM
-حسينخاني ،علي محمد، مقاله احسان و نیکو کاری
-عقيقي بخشايشي، 14 نور پاك، ، ج2، ص1272
-عيون أخبار الرضا ع-ترجمه آقا نجفى، ج 2
-عابدینی مطلق ،کاظم(1386)،مهر ورزی پیامبر اعظم ،نشر فرا گفت،قم
-طبرسي، فضل بن حسن، اعلام الوري با علام الهدي، قم، آل البيت، چاپ اول، 1417ق
-حسینی طهرانی،(1404) محمد حسین ،امام شناسی ،نشر حکمت
-کتاب قرآن كريم از منظر امام رضا
-مطهری ،مرتضی ،(1388)تعلیم و تربیت در اسلام، نشر صدرا، تهران
-مناقب ابن شهر آشوب، ج 4
- مجمع البیان في تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی ، ج 6
-محمدی فاطمه، مقاله قرآن و نیکوکاری در جامعه از دیدگاه اسلام ،برگرفته از سایت آیت الله مکارم شیرازی
-محمّدی اشتهاردی، محمد، مقاله نیکوکاری در آموزه های قرآنی ، برگرفته از سایت آیت الله مکارم شیرازی
- نقل از حياة الامام الرضا عليه السلام، ص 315 و رجال ممقانى، ج 1