احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

در انديشه و سيره حضرت امام رضا عليه السلام تا حدي است كه امام رضا عليه السلام اين مسئله اقتصادي را در رده گناهان بزرگ قلمداد كرده‌اند و همگان را از آن نهي نموده‌اند.
در روايتي كه (فضل بن شاذان) از امام رضا عليه السلام نقل مي‌كند، حضرت ضمن نام‌هاي به مأمون و بيان مسائل مهمي از شريعت، به شمارش گناهان بزرگ مي‌پردازند و از جمله آنها به «اسراف و تبذير» اشاره مي‌كنند.
امام رضا عليه السلام درباره ميانه‌روي در مصرف ميفرمايند:
«نسبت به مصرف مال در مورد خود و خانوادهات، معتدل و ميانهرو باش؛ زيرا خداوند متعال ميفرمايد: «اي رسول خدا! وقتي از تو ميپرسند كه چگونه خرج كنند، در پاسخ آنان بگو: عَفْو و عَفْو؛ يعني ميانهروي».1
و نيز خداوند تعالي ميفرمايند: «بندگان شايسته كساني هستند كه به هنگام خرج، اسراف و بخل نورزند».
رونق و شكوفايي اقتصادي، بي‌شك با اسراف و هدر دادن بيهوده اموال امكان‌پذير نيست، و هرگز شخص و ملت اسراف‌كار، به رشد اقتصادي نخواهد رسيد. از اين رو، اسراف، آفت كار نيز به شمار مي‌آيد، زيرا آن‌كه هم كار مي‌كند و هم اسراف، مانند آن است كه در صندوقي كه ته ندارد، پول مي‌ريزد و بديهي است ثروتي براي اندوخته نخواهد شد و پيشرفتي نخواهد كرد. اسراف، عامل اصلي فقر و تهي‌دستي نيز به شمار مي‌رود. از ديدگاه عرفاني، نعمت‌هاي پروردگار ادراك و شعور دارند و آن‌گاه كه بي‌توجهي فرد را به خود حس كنند، رخت بر مي‌بندند و فرد را از نعمت‌ها محروم مي‌كنند. در مقابل، اگر از انسان توجه، احترام و ارزش ببينند، نه تنها مهمان سفره زندگي او خواهند شد، بلكه نعمت‌هاي ديگر را نيز به سوي خويش فرا مي‌خوانند. در نتيجه، نعمتي برنعمت شخص افزوده مي‌شود.
ياسر، خادم امام رضا عليه السلام مي‌گويد: «غلامان يك روز ميوه خورده بودند، ولي بدون اين‌كه آن را كاملاً بخورند، دور انداخته بودند. حضرت به آنان فرمود: سبحان الله! اگر شما از آن بي‌نيازيد، كساني هستند كه به آن نيازمندند. آن را به كسي بدهيد كه نيازمند آن مي‌باشد»2.
همچنين ابن طيفور گويد: «حضرت رضا عليه السلام از من پرسيد: بر چه مركبي سوار مي‌شوي؟ گفتم: بر الاغ. پرسيد: آن را به چه قيمتي خريداري كرده‌اي؟ گفتم: سيزده دينار. فرمود: اين اسراف است كه الاغي را به سيزده دينار خريداري نمايي و (يابو) را كه ارزان‌تر است رها سازي. گفتم: خرج يابو بيشتر است. فرمود: آن كس كه روزي الاغ را مي‌رساند، روزي يابو را نيز خواهد رسانيد».3 يكي از سالم‌ترين برنامه‌هاي اقتصادي در امور زندگي همان ميانه‌روي و دوري كردن از اسراف است. به كار بردن اين شيوه به سالم ماندن خانواده بسيار كمك مي‌نمايد.
راوي گويد: از امام رضا عليه السلام درباره هزينه‌هاي خانواده‌ام اجازه خواستم. امام در اين زمينه مي‌فرمودند: «ميان دو چيزي كه ناپسند است، ميانه‌رو باش.» گفتم: «فدايت شوم. به خدا سوگند! كه دو چيز مبغوض را نمي‌شناسم». امام فرمودند: «خدا تو را رحمت كند، مگر نمي‌داني كه خدا دشمن مي‌دارد زياده‌روي و سخت‌گيري را؟» و آن گاه اين آيه را قرائت فرمودند: «وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا؛ بندگان خاص خداوند كساني هستند كه هرگاه انفاق كنند نه اسراف مي‌كنند و نه سخت‌گيري مي‌نمايند. بلكه ميان اين دو اندازه و ميانه و اعتدال وجود دارد». (فرقان: 66)
حضرت رضا عليه السلام همچنين درباره معيار اسراف و شناخت آن فرموده‌اند: «در مصرف آنچه براي بدن مفيد و سودمند است، اسراف نمي‌شود. همانا اسراف در چيزي مي‌باشد كه مال را تلف و نابود سازد و به بدن ضرر و زيان وارد نمايد»4.
امام رضا عليه السلام ، تباه‌سازي اموال را پديده‌اي ناپسند مي‌داند، دوستان و پيروان خويش را از اين پديده نامبارك باز مي‌دارد و مي‌فرمايد: «ان الله يبغض... اضاعة المال؛ خداوند، تباه‌سازي اموال را دشمن مي‌دارد».5
گفتني است تباه كردن اموال و تضييع آنها كه در اين روايت آمده، مفهوم گسترده‌اي دارد و هر نوع تباهي و نابودي و فساد در اموال را شامل مي‌گردد. تباهي و تضييع، ممكن است بر اثر علت‌هايي چند پديد آيد كه از جمله آنها عبارتند از: اسراف‌كاري و مصرف بيش از اندازه، بي‌اطلاعي و نبود تخصص و مهارت در مديريت‌هاي مالي، كوتاهي و سهل‌انگاري در به كارگيري اموال و مانند آنها كه موجب مي‌شوند تا سرمايه زندگي تباه شود و موجب فقر و تهي‌دستي گردد و حتي سير و حركت معنوي انسان نيز دست‌خوش تزلزل شود. با توجه به كليت سخن امام رضا عليه السلام اگر در امور اقتصادي و مسائل مالي، برنامه‌ريزي درست و حساب‌شده‌اي انجام نگيرد، تضييع مال خواهد بود و اگر در داد و ستدها نيز دقت لازم به كار نرود و غبن صورت گيرد، اموال، تباه خواهد شد.
از اين رو، امام رضا عليه السلام هدر دادن و تباه ساختن اموال را، مصداقي از فساد دانسته و فرموده‌اند: «من الفساد قطع الدرهم و الدينار و طرح النوي؛ تكه تكه كردن درهم و دينار (يا هر پولي ديگر) و دورافكندن هسته خرما(كه ممكن است بذر نخلي در آينده شود)، از جمله كارهاي فاسد و نادرست است».6
و باز در حديثي ديگر مي‌فرمايند: «عَلَيكُمْ بِالْقَصْدِ فِي الْغِني وَ الْفَقْرِ، وَ الْبِرِّ مِنَ الْقَليلِ وَ الْكَثيرِ فَإِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالي يعْظُمُ شِقَّةَ الـتَّمْرَةِ حَتّي يأْتِي يوْمَ الْقِيمَةِ كَجَبَلِ أُحُد؛ بر شما باد به ميانه‌روي در فقر و ثروت، و نيكي كردن چه كم و چه زياد، زيرا خداوند متعال در روز قيامت يك نصفه خرما را چنان بزرگ نمايد كه مانند كوه اُحد باشد».7
حضرت امام رضا عليه السلام ، همواره پيروانشان را به رضايت به رزق اندك توصيه مي‌كردند و از فرمايشات ايشان است: «مَنْ رَضِي عَنِ اللّهِ تَعالي بِالْقَليلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِي اللّهُ مِنْهُ بِالْقَليلِ مِنَ الْعَمَلِ؛ هر كس به رزق و روزي كم از خدا راضي باشد، خداوند از عمل كم او راضي باشد».8