احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

اين قبه که بعدا حرم و روضه منور امام رضا (ع) شد، تقريبا مربع است و اضلاع آن 10 / 40 متر در 10 / 90 متر است (مؤتمن، 1348، ص 63). پس از آن که ده گمنام سناباد شهر نوقان در ناحيه توس پيکر پاک امام را در آغوش گرفت، افتخاري عظيم يافت و از آن پس قبه‏ي هاروني به مشهد (جاي حضور مردم؛ جاي شهادت) مشهور شد و به تدريج شهري به نام مشهدالرضا يا مشهد طوس يا مشهد در اطراف آن به وجود آمد که نخستين ساکنان آن سادات و علويان بودند (حافظ ابرو، 1982، ص 96؛ شوشتري، 1354، ج 1، ص 115). پس از آن، اهميت مشهد روز به روز افزون‏تر شد به گونه‏اي که به اندک مدتي طوس از رونق افتاد و مشهد شهري بزرگ شد و شهرهاي مهم خراسان آن روز، مانند مرو، نيشابور، هرات و بلخ را تحت الشعاع قرار داد. طوس از سال 200 به بعد، از برکت مزار متبرک امام رضا (ع)، به کانوني علمي بدل شد (- سخاوي، 1407 ق، ص 286). در نيشابور نيز از پرتو حضور امام، تشيع رواج يافت و قوت يافت. به طوري که در سده‏ي چهارم شيعيان در اين شهر پايگاهي نيرومند داشتند و از نصب صندوق (ضريح) بر قبر هارون جلوگيري کردند (- صريفيني، 1403 ق، ص 401 - 400).

در سال 352 که ابن ‏بابويه، محدث بزرگ شيعي، از ري به زيارت مشهد الرضا رفت، مشهد داراي بنايي براي اقامت و عبادت زائران و خادم و متولي بود ( - 1404 ق، ج 2، ص 312). ابن ‏حوقل (درگذشت پس از 367) جغرافي دان و جهانگرد مسلمان از «مشهد» زيباي روستاي سناباد ياد کرده که قبر امام هشتم و قبر هارون را در خود جاي داده بود و آن جا بارويي بلند و استوار داشت و گروهي در آن اعتکاف مي‏گذراندند (ابن ‏حوقل، 1939، ص 434). مقدسي، ديگر جهانگرد مشهور قرن چهارم در کتاب احسن التقاسيم (تأليف 375) گفته است که درون ديوار پيرامون مشهد امام رضا (ع) خانه‏ها و بازاري بود و عميدالدوله فائق خاصه (درگذشت 389) سردار معروف سامانيان - که بر خراسان و ماوراءالنهر فرمان مي‏راندند و پايتخت آنان بخارا بود - مسجدي زيبا در اين مشهد ساخت که در خراسان بي مانند بود (1967، ص 333). ابوبکر شهمرد، پيشکار فائق خاصه نيز در آباداني مشهد امام رضا (ع) کوشيد (بيهقي، 1356، ص 531).
گفته شده است سبکتکين (درگذشت 387)، حاکم غزنوي و فرمانرواي خراسان، هنگامي که طوس را گرفت، به تعصب ديني و تحت تأثير کراميان مشهد الرضا را تخريب کرد و زائران آن را کشت. چون پسر وي، محمود غزنوي، جانشين شد و خراسان را از دست سامانيان گرفت، دستور داد مشهد را از نو به زيبايي بسازند و اوقاف آن را باز گردانند. (ابن ‏اثير، 1386 - 1385 ق، ج 9، ص 401؛ ذهبي، 1409 - 1401 ق، ج 16، ص 500). از بن ديوار قبه‏اي که در عهد مأمون ساخته شده بود، اندکي بيش از دو متر باقي مانده بود که در تجديد بنا روي آن با آجر ديواري ساختند و سقف آن را با آجر ضربي زدند (مولوي، 1356، ص 89). اين مأموريت به دست سوري بن ‏معتز، که از طرف محمود حکومت خراسان را عهده داشت، انجام شد. وي در 425 مشهد را از نو ساخت و توسعه‏ي بسيار داد و مناره‏اي براي آن ساخت و دهي فاخر خريد و بر آن وقف کرد (بيهقي، 1356، ص 532 - 531). ابوالحسن عراقي دبير غزنويان (درگذشت 429) نيز کاريز مشهد را که خشک شده بود، بار ديگر روان کرد و آن جا کاروانسرايي ساخت و دهي بر اين کاروانسرا و کاريز وقف کرد

(بيهقي، 1356، ص 713 - 712). گفته مي‏شود مسجد کوچک بالا سر مبارک به عرض 4 / 5 متر و طول 8 متر متصل به ضلع غربي حرم از بناهاي او است.(مولوي، 1356، ص 91 - 90).
در روز عاشوراي سال 510 به سبب مشاجره‏اي که ميان يک نفر علوي و فقيهي از اهل سنت طوس روي داد و به جنگ و آشوب ميان شيعيان مشهد، و اهالي طوس - که در آن روزگار اکثرا اهل سنت بودند - انجاميد، مشهد غارت و تخريب شد. بعدا در 515 مشهد بازسازي شد و عضدالدين فرامرز بن ‏علي (از امراي سلطان سنجر سلجوقي، حکومت 552 - 511) در اين سال بارويي استوار پيرامون مشهد ساخت تا از حمله‏ي متجاوزان در امان باشد (ابن ‏اثير، 1386 - 1385، ج 10، ص 523 - 522).
برخي از مؤلفان متأخر، بناي حرم مطهر رضوي را به شرف‏الدين ابوطاهر سعد بن ‏علي قمي، وزير سلطان سنجر، (وزارت 516 - 515) نسبت داده‏اند (- اعتمادالسلطنه، 1362، ص 339؛ شوشتري، 1354، ج 2، ص 462 - 461). به دنبال آن برخي احتمال داده‏اند که گنبد کنوني و گلدسته‏ي نزديک آن همان بنايي است که در قرن ششم به دست شرف‏الدين ابوطاهر قمي ساخته شده است. با اين حال، از قديم‏ترين سنگ قبر مبارک حضرت رضا (ع) که به تاريخ 516 و داراي نوشته‏اي به خط کوفي است و اکنون در موزه‏ي آستان قدس نگهداري مي‏شود، معلوم مي‏شود که فردي به نام ابوالقاسم احمد بن ‏علي بن ‏احمد علوي حسيني که ظاهرا از نقيبان ناحيه‏ي طوس بوده، دستور تجديد بناي مشهد رضوي را داده است (عطاردي، 1371، ج 1، ص 96 - 95). مطابق احتمالات ديگر، بناي گنبد بالاي سقف حرم منسوب به سلطان محمد خدا بنده اولجايتو (حکومت 716 - 703) (اعتمادالسلطنه، 1362، ص 341) و گلدسته‏ي نزديک آن منسوب به شاهرخ تيموري (مروي، 1364، ج 1، ص 169) يا شاه تهماسب اول صفوي (حکومت 984 - 930) است (اعتمادالسلطنه، 1362، ص 311).
گفته شده است مردي به نام انوشيروان مجوسي اصفهاني که از سوي خوارزمشاه (قطب‏الدين محمد، حکومت 521 - 490) به سفارت نزد سلطان سنجر رفته بود، چون به مشهد رسيد، در اثر توسل به حضرت رضا (ع) از بيماري برص بهبود يافت و مسلمان شد و سپس ضريحي از نقره براي مرقد مطهر درست کرد (ابن ‏حمزه طوسي، 1412 ق، ص 206 - 205) مشهد علي بن ‏موسي الرضا از حمله سال 548 ترکان غز که در شهرهاي خراسان، از جمله طوس، غارت و کشتار و ويراني نمودند سالم ماند (ابن ‏اثير، 1386 - 1385ق، ج 11، ص 181).

در اواخر عهد سلجوقيان پس از سال 557 زمرد ملک، دختر سلطان محمود بن ‏محمد سلجوقي (خواهر زاده سلطان سنجر سلجوقي) ازاره‏ي حرم را با کاشي‏هاي نفيس رنگي به اشکال کوکبي و شش گوشه و هشت گوشه آراست (مولوي، 1356، ص 89). در زمان خوارزمشاهيان در 612 علي بن ‏محمد مقري کتيبه‏ي کاشي خط ثلث برجسته و چيني نماي بسيار نفيس دو طرف در ورودي حرم و نيز کاشي‏هاي کتيبه بالاي ازاره‏ي داخل قبه و سه محراب نفيس ضلع جنوبي حرم را وقف کرد که تماما موجود است (مولوي، 1356، ص 90).
 

منبع: كتاب امام رضا (ع)