احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

  البته، مخفی نماند كه چنین مسأله ای مربوط به جوامعی است كه منزلت دین و علم را پذیرف ته باشند از این روی در جوامع لاییكی، جایی برای دین نیست تا بخواهد در برابر علم، اب راز وجود كند و نیز در صورت فرض جامعه ای كه برای علم هیچ گونه منزلتی قایل نباشد، طرح این مسأله نابجاست زیرا در چنین رویكردی، علم چیزی نیست كه بخواهد در مقابل دین قد علم كرده و حرفی خلاف آن بزند. پس متعلق این بحث جوامعی هستند كه جایگاه هر یك از علم و دین را پذیرفته و به رسمیت شناخته باشند. بنابراین می توان ادعا كرد كه ارتباط عل م و دین به عنوان دو مشغله مهم آدمی، در طول تاریخ جریان داشته و طرح آن برای هر مق طعی از تاریخ جوامعی كه اعتبار دین و علم را پذیرفته اند، امری موجه است.
یكی از مقاطع تاریخی كه طرح مسأله وضعیت علم و دین در آن موجه است، عصر حضرت امام ع لی بن موسی الرضا،علیه السلام،است كه به منظور دستیابی به این مهم، نگاهی به وضعیت ع لم در عصر امام رضا،علیه السلام،و نیز موضع گیری آن حضرت در قبال این مسأله ضروری ا ست تا از این رهگذر بتوان به نظر محققانه در باب رابطه علم و دین در آن دوره، دست یا فت.
1. وضعیت علم در عصر امام رضا(ع) تاریخ نویسان، دوران امام رضا،علیه السلام، را به لحاظ شكوفایی علمی و نیز جهانی شدن تمدن اسلامی در آن، عصر طلایی نامیده و به عنوان عصری تابناك و شگفت انگیز در اعصار ا سلامی از آن یاد كرده اند. سیطره علمی مسلمین در این عصر سایه خود را بر این كره خاك ی انداخته بود، فعالیت های علمی در عرصه های مختلف رشد زیادی پیدا كرد و پیشرفت تمدن اسلامی در این مقطع تاریخی، به بالاترین حد ممكن رسید. توجه به مظاهر علمی و فرهنگی گس ترش یافته در این عصر، می تواند ما را هر چه بهتر و بیشتر در فهم وضعیت علمی مسلمین در آن عصر یاری رساند كه به برخی از آنها اشاره می شود: 1. وجود نشست های علمی و ایجاد مقتضی و رفع موانع در راستای تحقیق و مطالعه اهل نظر، تشكیل محافل علمی در عرصه های مختلف و بحث و بررسی پیرامون موضوعات گوناگون علمی و نی ز تأسیس كتابخانه های متعدد در بلاد مختلف اسلامی در این عصر، زمینه تحقیقات جدی علمای ا سلامی و نیز تمركز دانشمندان غیراسلامی را در قلمرو حكومت اسلام، به وجود آورد. "دولت ح دود سی مدرسه عالی ایجاد كرد كه مشهورترین آنها مدرسه نظامیه بود. به علاوه در آن مدار س كتابخانه های عمومی تأسیس كرد كه مهمترین آنها بیت الحكمه است."1 2. "نهضت ترجمه":یكی از حركت های علمی قابل توجه در عصر حضرت رضا،علیه السلام،و از عناصر مهم در ارتقای علمی مسلمین، ترجمه كتب از زبان های خارجی به زبان عربی بود. تحقی ق و تتبع در موضوعات مختلف كتب وارداتی از جمله طب، ریاضیات، فلسفه، علوم سیاسی، نجوم و... روحیه توجه به تحقیقات علمی را تقویت كرد. "ابن ندیم" در كتاب الفهرست خود ضمن ذكر بسیاری از این كتب در خصوص نهضت ترجمه كتب می نویسد كه مأمون ضمن مراسلاتی به پادش اه روم از او خواست تا از باب همكاری، ارسال كتب قدیمی ذخیره شده در انبارها را اجاز ه دهد و پادشاه روم هم پس از ممانعت اولیه نسبت به چنین امری، آخرالامر پاسخ مثبت داد . مأمون هم گروهی از افراد از جمله حجاج بن مطر و ابن بطریق و سلم، سرپرست بیت الحكمه را به روم فرستاد و آنها تمام آن كتابها را به دارالحكمه منتقل كردند.(2) امر غیرقابل انكار آن است كه ترجمه این كتب، توانست كمك قابل اعتنایی برای جامعه علمی مسلمین بو ده و منشأ اشاعه این علوم در سایر بلاد اسلامی و نیز پیدایش آرای علمی متعدد در نقد و بررسی آنها بگردد. از این روی وقوع این پدیده در ارتقاء علمی جامعه اسلامی نقش به سز ا داشت، هر چند به سبب وجود مطالب غیرمنطبق، با فرهنگ اسلامی و اشتمال آنها بر الحادیا ت، منشأ چالش های عقیدتی در برخی افكار مسلمین گردید.
3." ایجاد رصدخانه و ترسیم نقشه های جهانی":یكی از مظاهر علمی آن دوره، ترسیم نقشه ها و ایجاد رصدخانه ها بود كه مأمون دستور آنها را داده بود. مأمون دستور داد نقشه ج غرافیایی تمام جهان كشیده شود و این كار انجام شد و آن نقشه را "نقشه مأمون"(صورالمامو نیه) نامیدند و این اولین نقشه جهان بود كه در زمان عباسیان كشیده شد. همینطور او دس تور ساختن رصدخانه ای را داد كه این امر در یكی از محلات بغداد عملی شد و رصدخانه ای ب ه نام "شمسائیه" احداث گردید.(3) نگاهی به علوم مهم متداول در عصر امام رضا،علیه السلام،و توجه اندیشمندان به آنها ن یز می تواند ما را در شناسایی بیشتر موقعیت علمی و اقبال عمومی عصر امام رضا،علیه ا لسلام،به علم و دانش اندوزی یاری دهد كه به برخی از آنها اشاره می شود. از جمله علوم متداول و مورد توجه علما در آن زمان، علم تفسیر بود و از آنجا كه غیر از پیامبر،صلی ا... علیه و آله،و اوصیای او،علیهم السلام،هیچكس نمی تواند مدعی باشد كه تمام ظاهر و باطن قرآن را می فهمد(4)، پس طبیعی خواهد بود كه مشعل این علم در آن عصر، افاضات ائمه هدی،علیهم السلام،و خصوصاً امام رضا،علیه السلام،باشد و از همین رهگذر بود كه علما و اندیشمندان دینی در ظل افاضات حضرت رضا،علیه السلام،نسبت به علم تفسیر، اقبا ل شایان نشان دادند و منشأ اثرات مهمی در این زمینه گردیدند.
"علم حدیث " نیز از جمله علوم متداول بود و شیعیان و علمای آنها با توجه به الهام گرفتن از حضرات ائمه،علیهم السلام،در خصوص جمع آوری و تدوین احادیث توانستند در این خصوص گوی سبقت را از دیگران بگیرند از جمله نوآوری های شیعه در آن زمان نسبت به علم حدیث آن بود كه گروهی از اصحاب امام رضا،علیه السلام،احادیث معتبر را در كتاب بزرگی جمع آوری كردند و این اولین كتاب جامع در باب حدیث برای مسلمین و خصوصاً شیعه بود كه در واقع اساس تدوین جوامع چهارگانه (كتب اربعه) برای سه عالم بزرگ اسلام یعنی شیخ الطائفه طوسی و رییس المحدثین شیخ صدوق و ثقه الاسلام كلینی گردید.(5) "علم كلام " نیز در این عصر به شدت مورد توجه قرار گرفت و مباحث مختلفی از سوی طوایف مختلف متكلمین در خصوص دفاع از معتقدات خویش طرح و بحث می شود كه خود این قضیه روحیه تحقیق و تتبع در مسایل كلامی را در طالبان حقیقت تقویت می كرد. هر چند در این برهه از تاریخ اسلام شاهد پیدایش و یا اشاعه فرق مختلفی هستیم كه به نوعی گرفتار انحرافات عقی دتی بودند و برای تثبیت مدعیات خویش از هیچ تلاشی فروگذار نمی كردند كه متأسفانه تأثی ر افكار انحرافی چنین گروههایی بر برخی افراد غیرقابل كتمان است. البته نقش اساسی حضر ت امام رضا،علیه السلام،و اصحاب و شاگردان او در ابطال برهانی و عقلانی مبانی این فرقه ها و افشای انحرافات آنها، و هدایت مردم به سوی تنها صراط مستقیم خداوندی، حایز اهمیت است كه در جای خود مورد توجه جدی متكلمین و اندیشمندان دینی قرار دارد.
گسترش علم پزشكی علم اصول نیز مورد توجه خاصی قرار داشت. گسترش علم پزشكی در زمان امام رضا،علیه الس لام،را می توان از مختصات آن دوره دانست كه نقش اول در اهتمام به علم طب و گسترش آن م ربوط به امام رضا،علیه السلام،است كه با ارایه بحث ها و مكتوبات مهمی در این زمینه، از جمله رساله شریفه ذهبیه، حكام عباسی را بر آن داشت تا مردم را به تحقیق در این زم ینه تشویق كنند و خود نیز در این خصوص اقداماتی انجام دادند از جمله می توان به صرف ه زینه های قابل توجه به منظور گسترش این علم ونیز در نظر گرفتن اعتبارات مالی زیادی برا ی صاحبان این علم به منظور ادامه تحقیقات و تكمیل دانسته های آنها اشاره كرد. جبریل بن یختیشوع، طبیب حاذق دربار بود كه مورد توجه مأمون قرار داشت.
"علم شیمی" نیز در این عصر آوازه منحصر به فرد خویش را پیدا كرد. جابر بن حیان از شاگردان امام صادق،علیه السلام،در ضمن تحقیقات خویش در علم شیمی به جایی رسید كه جه ان را متعجب خود ساخت و از طرف برخی دانشمندان غربی به مغز متفكر انسانیت معرفی شد و بدین وسیله مؤسس علم شیمی در جهان معرفی گردید.
"معماری و تحقیقات مهندسی" نیز در آن زمان پیشرفت بسیار كرد به گونه ای كه در هندسه و تكنولوژی حد اعلای خود را پیدا كرد و معماری مسلمین زبان زد خاص و عام جهانیان شد .(6 ) ارتقای علم نجوم و دستاوردهای آن رادر عصر امام رضا،علیه السلام،نیز نباید از نظر دور داشت.
آنچه گذشت اجمالی از برخی علوم بود كه در زمان حضرت رضا،علیه السلام،توسعه پیدا كرد و از جمله مظاهر ارتقای علمی مسلمین و شكوفایی تمدن اسلامی بود.
2. نقش امام رضا( علیه السلام) در ترویج حوزه های علمی و دینی: نقش حضرت ثامن الحجج،علیه السلام،در شكل گیری این نهضت علمی و شكوفایی تمدن اسلامی از دو جهت سیره علمی و عملی قابل توجه است: الف:علم و دین در سیره علمی و حوزه درسی امام رضا،علیه السلام: در سیره علمی و حوزه درسی وجود مقدس امام رضا،علیه السلام:سوای اهتمام در تبلیغ و احیای دین، توجه خاص به اكرام علم و دانش و تشویق و ترغیب مسلمین به فراگیری علم د ر عرصه های مختلف آن، مورد تأكید قرار گرفته است.
آثار و تألیفات آن حضرت در حوزه های مختلف علمی و دینی و طرح مباحثی از قبیل مسأله تو حید و تبیین سایر اصول موضوعه دینی، بحث در باب فقه و فلسفه احكام و نیز طرح مباحث مت علق به پیدایش عالم و زمین، امور مربوط به علم پزشكی و سایر رشته های علوم طبیعی، همه و همه حاكی از گستردگی علم آن امام همام،علیه السلام،و اعتقاد ایشان به لزوم احیای ه ر یك از علم و دین بوده است.
تسلط ایشان به علوم پزشكی، بهداشت عمومی و میكروبیولوژی نمونه بارز تأثیرگذاری آن حضر ت بر علم پزشكی و بهداشت عمومی آن عصر بود و خلاصه آنكه "درباره علم امام،علیه السلام ،می توان از جهات مختلف گفتگو كرد.
حوزه های معلومات امام،علیه السلام،از چیزهایی است كه شخصیت امام،علیه السلام،را متمایز می سازد، معلومات امام در زمینه الهیات، اطلاعات امام،علیه السلام،درباره ادی ان و كتابهای آسمانی، آگاهی امام از علوم و معارف قرآنی، احاطه امام،علیه السلام،به بحث های كلامی، بحث های امام،علیه السلام،درباره پزشكی، طرح اصول فقه و جز اینها همه گستر ش دامنه معلومات امام،علیه السلام،را می رساند... بحث های حضرت رضا،علیه السلام،در باره فلسفه احكام، بحث درباره فلسفه غسل و وضو، فلسفه حرمت زنا، فلسفه زكات، فلسفه ح رمت شراب، طرح مسایل اجتماعی و اخلاقی در زمینه احكام، برخورداری كامل آن حضرت را از فكر برهانی نشان می دهد،... در فن خطابه و همچنین در زمینه شعر و ادب و در فصاحت و ب لاغت یگانه بود."(7) ب:علم و دین در سیره عملی امام رضا،علیه السلام: در سیره عملی آن حضرت نه تنها خبری از تعارض و یا تمایز علم و دین نیست بلكه بین آن دو ارتباط وثیقی وجود دارد و هر یك از علم و دین در این سیره معاند یكدیگرند. حضرت رضا،علیه السلام،این معنا را در سیره عملی خویش با تألیف و تصنیف كتب ارزشمندی در د و حوزه علم و دین و نیز انجام مناظره ها و مسافرت های علمی، تحقق بخشیده است. برخی از مصنفات ایشان به شرح ذیل است: 1. صحیفه الرضا،علیه السلام،كه شامل احادیثی است كه آن حضرت از پدرش امام كاظم،عل یه السلام،و او از پدرش امام صادق،علیه السلام،تا برسد به حضرت علی،علیه السلام،و او از پیامبر،صلی ا... علیه وآله،روایت كرده است كه فضل بن حسن طبرسی آنها را جمع آو ری كرده است.
2. طب الرضا یا رساله ذهبیه:مأمون از امام خواسته بود تا در پرتو معارف نیاكان خود (اهل بیت علیهم السلام) او را در امر خوردن و آشامیدن راهنمایی كند تا قوای جنسی طب یعی در او حفظ شود و دچار بیماری ها و ضعف نگردد. امام در پاسخ نامه مفصلی به ایشان نوشت كه ضمن آن جزئیات احكام مربوط به بهداشت صحیح، انواع خوراكی ها، آشامیدنی های لا زم و حتی زمان خوردن و آشامیدن آنها را بیان فرمود، تمام امور مربوط به اعتدال امزجه و طبیعت بدنیه را برای او باز گفت، و مأمون چنان از این رساله به شعف آمد كه دستور د اد آن را با آب طلا مزین كردند و از آن به بعد به رساله ذهبیه معروف شد. "امام رضا، علیه السلام،این رساله را در حدود 201هجری برای مأمون نوشت و در این زمان دانش پزشك ی، صورت علمی نداشت و براساس مداومت و تجربه بود نه براساس اكتشافات علمی، در آن زما ن وجود میكروب ها كشف نشده بود از ویتامین ها آگاهی به دست نیامده بود و از اكتشافا ت مهم دیگر پزشكی مانند مبارزه با میكروب ها در آن زمان خبری نبود."(8 ) و امام،علی ه السلام،با بیان این علمیات جامعه اندیشه را به تكاپو و تحقیق در مسایل علمی واداشت كه سوای آنكه از عوامل مهم شكوفایی تمدن اسلامی و درسی برای اندیشمندان معاصر در جری ان تولید علم بود نشان از تعامل علم و دین در نگاه آن امام همام،علیه السلام،دارد.
مسافرت ها و مناظره های امام رضا(ع) عصر امام رضا،علیه السلام،از یك موقعیت حساس برخوردار بود، زیرا عوامل انحراف فكری به اوج خود رسیده بود، این انحرافات كه عمدتاً ناشی از ورود اندیشه های غیر تصفیه شده بیگانه به جامعه اسلامی و نیز آزادی افسار گسیخته كه از سوی دستگاه عباسی در استقبا ل از اندیشه ها داده شده بود. امام رضا،علیه السلام،را بر آن داشت تا به عنوان حاف ظه دین خدا و نجات مسلمین از شرك و الحاد، دست به اقداماتی بزنند، از جمله مسافرت به م راكز پخش این اندیشه ها از قبیل بصره و كوفه و انجام جلسات مناظره با سران این افكار الحادی، استفاده از فرصت ولایتعهدی در راستای تبلیغ دین و آنچه را شریعت ختمیه برای هدایت بشر آورده است.
یكی دیگر از اقدامات آن حضرت در این خصوص مناظره هایی است كه آن حضرت با بزرگان و ر ؤسای فرق و ادیان مختلف انجام دادند چه قبل از ولایتعهدی و چه پس از آن، و با توجه به روش مناظره آن حضرت كه زبان زد عالمیان بود، زیرا بر صبغه عقلانی و منطقی استوار بود، و دفاع آن حضرت از دین و گزاره های دینی كه یكی از آنها لزوم تحصیل علم و دانش در رشته های مختلف و نافع است همه وهمه گواه آن است كه در سیره عملی آن حضرت علم و دین با هم هماهنگ اند.
نتیجه بحث: با توجه به آنچه در باب وضعیت علم و دین در عصر حضرت رضا،علیه السلام،و نیز نقش ای شان در ترویج این دو مهم گذشت، به این معنا می رسیم كه بین علم و دین در عصر آن حضر ت،علیه السلام،نه تعارض بوده است و نه تمایز بلكه هر كدام از علم و دین در هدایت ان سان به سوی حق متعال مكمل یكدیگر بوده و هیچكدام دیگری را نفی نكرده اند و به عبارت دیگر تعارض بین علم و دین بدین معنا كه این دو مقوله در نقطه مقابل هم قرار داشته باشند به گونه ای كه اثبات یكی مستلزم نفی دیگری باشد و اگر یك گزاره علمی صحیح باش د حتماً گزاره دینی مقابل آن، باطل باشد، در عصر آن حضرت محقق نبوده است چنانكه قول به تمایز دین و علم بدان معنا كه هیچ وجه اشتراكی بین علم و دین وجود نداشته باشد و از حیث معنا، روش و غایت در تفارق كامل قرار داشته باشند و هر یك متكفل وظیفه ای غیرمر تبط با دیگری باشند، نیز نسبت به آن دوران، صادق نیست بلكه تنها نسبت بین علم و دین در آن عصر، توافق و مكملیت بوده است یعنی بین این دو مقوله سازگاری تام بوده است و علاوه بر آن نسبت به یكدیگر نقش مكملیت را نیز داشته اند و علما و اندیشمندان كه شاك له جامعه علمی را تشكیل می دادند، غالباً دین و علم در آنها جمع شده بود یعنی غالب دانش مندان از متدینین و علمای دینی بودند و غالب علمای دین، دانشمندان در علوم دیگر نیز بودند.
و البته این نكته را نباید فراموش كرد كه پیش آمد چنین موهبت عظیمی برای جوامع اسلام ی در آن عصر مرهون افاضات و اقدامات ائمه هدی،علیهم السلام،و حضرت امام علی بن موس ی الرضا،علیه السلام،بوده است و منشأ اعتلای فرهنگ اسلامی و شكوفایی تمدن دینی، حضرت ثامن الحجج(ع) و آبای طاهرینش،علیهم السلام،بوده است، نه اینكه حاصل اقدامات هارون و مأمون بوده باشد، چنانكه برخی از نویسندگان پنداشته اند.
"زیرا باید دانست كه منشأ این نهضت "علمی،دینی" از كجا بوده است و این اشاعه و پیشرف ت از كجا شروع شده است كه در نتیجه آن پایه و مقام علم و ارزش در دوره این دو خلیفه (هارون و مامون) به حد كمال رسیده و بالاترین مرتبه مجد و عظمت را نایل شده... بلندی آوازه این عصر و افتخارات این زمان از آن شد كه در دوره صادقین،علیهما السلام،علم ا، فقها و قضات و ادبا و شعرای بسیاری پیدا شد، مسابقات علمی و مناظرات ادبی به عمل آمد، متفكرین و ارباب نظری، در میانه پیدا شد و با اكتساب فیض از نور دانش آن دو وج ود "امام باقر،علیه السلام،و امام صادق،علیه السلام" دوره نیمه دوم قرن دوم و نیم ه اول قرن سوم را به نام و آثار خود، بلندآوازه و صاحب افتخار نمودند و اهمیت این دو خلیفه عباسی از آنجا شد كه علم و دانش در عصر ایشان به سبب افاضه و نشر از منابع و م راكز خود شایع شده و مردمی برای كسب كمال و بسط فضیلت و علم در تحت آموزش و پرورش ای ن وجودهای نورانی پیدا شده، خود را مهیا نمودند و كوشیدند تا به حد رشد و كمال رسیدند ... . خلاصه مقتضیات عصری بر حسب این جریان چنین اقتضا نمود كه منصور عباسی و هارون و مأمون را طالب و خریدار علم و هنر بدانند."(9) حجةالاسلام دكتر حسن رضایی مهر پی نوشت ها: 1،پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا(ع)، شریف قرشی، ج2، ص283 2،الفهرست، ابن ندیم، ص239 3،پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا(ع)، ج2، ص286 4،التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسی، ج1، ص4 5،مقدمه النفع و الهدایه، ص10 6،پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا(ع)، ج2، ص290 7،ویژگی های حضرت رضا(ع)، مجموعه آثار دومین كنگره جهانی حضرت رضا(ع)، دكتر علی شریعت مداری، ج3، ص119117 8،تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، محمد جواد فضل ا... ، ترجمه سید محمد صادق عارف، ص161 9،زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا(ع)، ابوالقاسم سحاب،مقدمه ص7372

روزنامه قدس