احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

خمس

خمس در اصطلاح فقه اسلامی به یك پنجم اموال مازاد بر مصرف و نیاز گفته می شود. این یك پنجم اموال نصف آن سهم سید های نیازمند است و نصف دیگر آن سهم امام زمان(عج) می باشد.(1)

خمس برای چه كسی است؟

عَن اَحمَدِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ اَبی نَصرٍ، عَنِ الرِّضا(ع) قالَ: سُئِلَ عَن قُولِ اللّهِ تَعالی: «وَ اعلَمُوا اَنَّما غَنِمتُم مِن شَیءٍ فَاَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی القُربی» فَقیلَ لَهُ: فَما كانَ لِلّهِ فَلِمَن هُوَ؟

فَقالَ(ع): لِرَسُولِ اللّهِ(ص)، وَ ما كانَ لِرَسُولِ اللّهِ(ص) فَهُوَ لِلإمامِ.

فَقیلَ لَهُ: اَفَرَأَیتَ اِن كانَ صِنفٌ مِنَ الأصنافِ اَكثَرَ وَ صِنفٌ اَقَلَّ ما یُصنَعُ بِهِ؟ قالَ: ذاكَ اِلَی الاِمامِ. اَرَاَیتَ رَسُولَ اللّهِ(ص) كَیفَ یَصنَعُ؟ اَلَیسَ اِنَّما كانَ یُعطی عَلی ما یَری كَذالِكَ الاِمامُ؟(2)
خمس و زکات در کلام امام رضا(ع)

از احمد بن محمد بن ابی نصر روایت شد كه گفت: از امام رضا(ع) در مورد این كلام خداوند كه می فرماید: «و آگاه باشید هر گونه غنیمت و سودی به شما برسد، خمس آن برای خدا و پیغمبر و خویشان او... است»، سوال شد كه آن سهمی كه برای خدا در این آیه است به چه كسی باید داد؟ برای چه كسی است؟

حضرت فرمود: برای پیغمبر خدا(ص) است و آن سهمی هم كه برای برای پیغمبر است، به امام تعلق دارد. به امام عرض شد: نظر شما درباره این مسئله كه اگر صنفی از اصناف مذكور در این آیه، بیشتر و صنفی كمتر باشند، چه باید كرد؟ امام فرمود: این به عهده امام است. آیا می دانی كه پیغمبر خدا(ص) در این باره چه می كرد؟ آیا به همان گونه كه نظر و رای او بود، نمی پرداخت؟ امام نیز این گونه است.

میزان خمس

شیخ مفید به سندش روایت می كند از امام رضا(ع): از مقدار گنجی كه خمس به آن واجب است سوال شد،
فرمود: خمس بر هر چیزی كه زكات بر آن واجب است تعلق می گیرد و آنچه كه به حد وجوب زكات نرسد، خمس در آن نیست.(3)

عَنِ الرِّضا(ع) [ فی كتابه اِلی المأمون]. قالَ: وَالخُمسُ مِن جَمیعِ المالِ مَرَّةٌ واحِدَةٌ.(4)

امام رضا(ع) در نوشته اش به مأمون فرمود: خمس در همه اموال یك مرتبه واجب است.

قال الرّضا(ع): «اَوَّلَ مَن یَدخُلُ النّارَ، ذُو ثَروَةٍ مِن المالِ لَم یُعطِ المالٍ حَقَّهُ».(5)

امام رضا(ع) فرمود:« نخستین كسی كه وارد آتش دوزخ می شود، صاحب مال و ثروتی است كه حق دارایی خود را(به عنوان خمس و زكات) پرداخت نكند».

عده ای از مردم خراسان به حضور امام علی بن موسی الرضا(ع) شرفیاب شده، درخواست كردند و گفتند: ای زاده رسول خدا! ما را از پرداخت خمس معاف كن و خمس را به ما ببخش.

امام رضا(ع) فهمید كه آنها شایسته بخشش نیستند و با نیرنگ می خواهند این وظیفه الهی را ترك كنند؛ به همین خاطر به آنها فرمود:

«این چه حیله و نیرنگی است از شما؟ شما با زبان خود نسبت به ما اظهار دوستی و محبت می كنید؛ اما از طرف دیگر حقی را كه خداوند برای ما مقرر نموده و بر شما واجب كرده تا آن را بپردازید، از ما دریغ می كنید!؟ خیر؛ هرگز چنین كاری را نمی كنم و شما را از دادن خمس معاف نمی دارم».(6)
نامه ای از امام رضا(ع) در پاسخ برخی از شیعیان

عَن مُحَمَّدِ بنِ زَیدٌ الطَّبَرَی قالَ:

كَتَبَ رَجُلٌ مِن تُجّارِ فارسٍ مِن بَعضِ مَوالی اَبی الحَسَنِ الرِّضا(ع) یَسأَلُهُ الإِذنَ فِی الخَمسِ، فَكَتَبَ اِلَیهِ:

بسم الله الرحمن الرحیم، اِنَّ اللّه واسع كریم، ضمن علی العمل الثّواب و علی الضیق الهّم، لا یحل مال إلّا من وجه أحلّه اللّه، إنّ الخمس عوننا علی دیننا و علی عیالنا و علی موالینا و ما نبذله و نشتری من أعراضنا ممّن نخاف سطوته فلا تزووه عنّا، و لا تحرموا انفسكم دعانا ما قدرتم علیه. فأنَّ اخراجه مفتاح رزقكم و تمحیص ذنوبكم و ما تمهدون لأنفسكم لیوم فاقتكم، و المسلم من یفی للّه بما عهد إلیه و لیس المسلم من أجاب باللّسان و خالف بالقلب و السّلام.(7)

بسم الله الرحمن الرحیم، ان الله واسع كریم.

خداوند پاداش اعمال را تضمین كرده است و كیفر سخت گیران را اندوه و غم قرار داده است. هیچ مالی حلال نمی گردد مگر از طریقی كه خداوند آن را حلال شمرده است. همانا خمس پشتوانه و یاری دهنده ما جهت تقویت دین ما و اداره امور زندگی ما و كمك به دوستان ماست و همچنین با آن آبروی خود را از كسانی كه از قدرتشان بیم داریم حفظ می كنیم، بنابراین آن را از ما دریغ مورزید و در حد توان، خود را از دعای ما محروم نسازید. همانا پرداختِ خمس كلید رزق شماست و شما را از گناهان پاك می گرداند. خمس ذخیره شما برای روز فقر و ناتوانی شما (در قیامت) است. مسلمان كسی است كه به عهد و پیمان الهی وفادار بماند و مسلمان نیست آن كس كه با زبان پاسخ گوید و با دل مخالفت ورزد.

دادن خمس آثار و بركات متعددی برای انسانها دارد؛ خمس موجب بركت و افزایش رزق و روزی، ایجاد حس نوع دوستی و سخاوت، آینده نگری، عدم توجه به منافع دنیوی، رسیدگی به فقرا و محرومان، احساس مسئولیت، عدالت اجتماعی و پركردن شكاف طبقاتی و... می شود.
زكات

اهمیت و تاثیر زكات بر كسی پوشیده نیست. در قرآن و برخی احادیث وارد شده است كه پس از معرفت و نماز، چیزی به پایه زكات نمی رسد و بهتر از آن نیست. به طوری كه در 27 جای قرآن، زكات در كنار نماز مطرح شده است.

زكات در لغت به معنای طهارت و پاكیزگی و رشد و نمو و احتمالا معنای عمل صالح آمده است. بعضی از لغت شناسان، پاكیزگی را معنای اصل ماده زكات می دانند. در اصطلاح فقها، زكات حقی است واجب، در حالی كه به حد نصاب رسیده باشد.(8)

فلسفه وجوب زكات

عَن مُحَمَّدِ بنِ سَنانٍ عَنِ الرِّضا(ع)، اَنَّهُ كَتَبَ اِلَیهِ فیما كَتَبَ مِن جَوابِ مَسائِلِهِ اَنَّ عِلَّةَ الزَّكاةِ مِن اَجلِ قُوتِ الفُقَراءِ و تَحصینِ اَموالِ الاَغنِیاءِ.

لِاَنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ كَلَّفَ اَهلَ الصِّحَّةِ اَلقِیامَ بِشَأنِ اَهلِ الزَّمانَةِ وَ البَلوی، كَما قالَ اللهُ تَبارَكَ وَ تَعالی: «لَتَبلُوَنَّ فی اَموالِكُم وَ اَنفُسِكُم»، فی اَموالِكُم اِخراجُ الزَّكاةِ وَ فی اَنفُسِكُم تُوطینُ الاَنفُسِ عَلَی الصَّبرِ، مَعَ ما فی ذلِكَ مِن اَداءِ شُكرِ نِعَمِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الطَّمَعِ فِی الزِّیادَةِ. مَعَ ما فیهِ مِنَ الزِّیادَةِ وَ الرَّأفَةِ وَ الرَّحمَةِ لِاَهلِ الضَّعفِ وَ العَطفِ عَلی اَهلِ المَسكَنَةِ، وَ الحَثِّ لَهُم عَلَی المُواساةِ وَ تَقوِیَةِ الفُقَراءِ وَ المَعُونَةِ لَهُم عَلی اَمرِ الدّینِ،...(9)

از محمد بن سنان روایت شد كه امام رضا(ع) در میان جوابهایی كه به سوالات او بیان فرمودند، چنین نوشتند:
خمس و زکات در کلام امام رضا(ع)

فلسفه زكات، (رسیدنِ) رزق و روزی فقرا و محفوظ ماندن مالِ اغنیاء است. چرا كه خداوند متعال تكلیف نمود قدرتمندان(و ثروتمندان) را به رسیدگی حال مردم بیچاره و رنج دیده. همچنان كه خداوند متعال می فرماید: « آزمایش می شوید شما در اموال و جانهای خود» (یعنی تكلیف شده اید) در اموال خود به دادن زكات( كه اگر زكات پرداخت نكنید، از آزمایش خدا سربلند بیرون نمی روید) و نسبت به جانهای خود، آماده كردن جانها برای بردباری و شكیبایی است. مضافاً به اینكه در زكات، اداء شكر نعمتهای الهی و مشتاق شدن در طلب نعمتهای بیشتر(از خداوند) هم هست. علاوه بر اینكه در پرداخت زكات، زیادیِ رأفت و رحمت برای ضعیفان و عطوفت و مهربانی بر مسكینان است( كه این مسئله نیز از فلسفه های دیگر زكات بشمار می رود) و در پرداخت زكات، برانگیختنِ زكات دهندگان است كه یاری و تقویت كنند فقیران را و آنان را در امر دین كمك نمایند،...

رابطه نماز و زكات

امام رضا(ع) فرمود: «مَن صَلّی وَ لَم یُزَكِّ تُقبَل صَلوتُهُ».(10)

هر كس نماز بخواند ولی زكات و مالیات اسلامی نپردازد، نمازش قبول نمی شود.

اهمیت زكات

امام رضا(ع) فرمود: خداوند به من نعمت هایی داده است كه دائماً نگران آن هستم تا حقوقی را كه خداوند نسبت به آنها بر من واجب كرده است، پرداخت كنم. سوال شد: شما نیز با آن مقام بزرگی كه دارید به خاطر تاخیر زكات از خدا می ترسید؟ فرمود: بله.(11)

عَنِ الرِّضا(ع) عَن آبائِهِ عَنِ النَّبیّ(ص):

لا تَزالُ اُمَّتی بِخَیرٍ ما... وَ اَتُو الزَّكوةَ، فَاِذا لَم یَفعَلُوا ذلِكَ اِبتَلُوا بِالقَحطِ وَ السِّنینَ.

امام رضا(ع) از پدران بزرگوارش روایت نمود كه رسول خدا(ص) فرمود:
تا زمانی امت من در رفاه و آسایش هستند كه... زكات بپردازند. پس هر گاه از این امر غافل شوند و رعایت آن را نكنند، دچار قحطی و خشكسالی خواهند شد. (12)

امام رضا(ع) فرمود: به كسانی كه انحراف آنان نسبت به اهل بیت روشن و شناخته شده است، زكات ندهید.(13)

هرگاه حاكمان و مسئولین حكومتی با مردم و ملت خود با دروغ رفتار كنند و دروغگو شوند، باران رحمت نمی بارد. هرگاه زمامداری ستم كند، اركان دولت و حكومت، سست و متزلزل می شود. هرگاه مردم زكات ندهند، چارپایان(شتر، گاو، گوسفندان و...) می میرند.

اِذا حُسِبَتِ الزِّكاةَ ماتَتِ المُواشی.(14)

اگر زكات داده نشود، دام ها نابود می گردند.

شرایط پرداخت زكات

ابراهیم بن ابی محمود روایت كرده است كه به ابوالحسن الرضا(ع) گفتم: مردی سپرده و دینی دارد كه آنها را وصول نكرده بعد وصول می كند. چه موقع زكات بر او واجب است؟

فرمود: وقتی كه آنها را وصول كرد و یك سال گذشت، زكات بر آن تعلق می گیرد. از شرایط زكات، تمكن در تصرف است. پس مالی كه نتواند آن را تصرف كند و از او غایب باشد، زكات بر آن واجب نیست. پس مال سپرده وقتی كه در دسترس او قرار می گیرد بر آن زكات واجب است. همچنین دین زمانی زكات بر آن واجب است كه آن را تصرف كند و یك سال از آن سپرده شود.(15)

حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در جواب مأمون درباره زكات اموال فرمود: «وَ الزَّكاةُ المَفرُوضَةُ مِن كُلِّ مائَتَی دِرهَمٍ خَمسَةُ دَراهِمٍ وَ لاتَجِبُ فی مادوُنَ ذلِك».(16)

زكات واجب از هر دویست درهم، پنج درهم می باشد و در كمتر از دویست درهم زكات واجب نیست.

در روایت ابی علی بن راشد آمده است كه گفت: از امام رضا(ع) درباره زكات فطره پرسیدم كه در اختیار كیست؟

حضرت فرمودند: «للإمام»؛ در اختیار امام است. عرض كردم: این مسئله را به اصحاب خویش خبر دهم؟ فرمودند: «نعم، من اردت ان تطهره منهم». بله، هر كه را خواستی پاك گردانی بگو.(17)

وَالَّذینَ یَكنِزوُنَ الذَّهَبَ وَ الفِضَّةَ وَ لایُنفِقُونَها فی سَبیلِ اللّهِ فَبِشّرهُم بِعَذابِ اَلیمٍ.

و كسانی كه طلا و نقره را گنجینه و ذخیره می كنند و آنها را در راه خدا انفاق نمی كنند، آنها را به عذابی دردناك بشارت ده.

امام رضا(ع) می فرماید: هنگامی كه آیه: «وَالَّذینَ یَكنِزوُنَ الذَّهَبَ وَ الفِضَّةَ» نازل شد، رسول خدا(ص) فرمود:
هر مالی كه زكاتش داده شود، مشمول كنز نمی باشد، اگر چه در زیر طبقات هفتگانه زمین باشد و هر مالی كه زكات آن داده نشود، مشمول كنز است، اگر چه روی زمین باشد.(18)

در حدیثی دیگر امام رضا(ع) می فرماید: از امام باقر(ع) در مورد درهم و دینار سوال شد و اینكه وظیفه مردم در مورد آنها چیست؟ امام باقر(ع) فرمود: درهم و دینار، گنجینه های سر به مهر خداوند در زمین است كه آنها را برای صلاح و مصلحت خلق خود آفریده است، تا شئون و امور و خواسته های مردم، بوسیله آن سامان گیرد. پس چنانچه كسی كه بیشتر از نیاز خود، درهم و دینار دارد، حقوق الهی آن را ادا كند و زكات آن را بدهد، آن مال برایش پاكیزه و حلال و طاهر و مخصوص او می گردد و كسی كه بیشتر از حد درهم و دینار جمع كند و از انفاق آن سر باز زند، مستوجب توبیخ و عذاب خدا شده است.(19)
سهم فقرا و حقوق الهی

محمد بن ابی نصر گفت: مدت زیادی این فكر ذهنم را به خود مشغول كرده بود كه از نظر اقتصادی، دارایی، مال و اموالم زیاد شده، ثروتمند شوم. به همین خاطر یك روز خدمت امام علی بن موسی الرضا(ع) رفتم و این موضع را برای آن حضرت جهت كسب راه چاره بیان كردم.

حضرت فرمود:« صبر داشته باش و عجله نكن. امیدوارم خداوند ـ ان شاء الله ـ در كارت فرجی حاصل نموده، حاجت تو را برآورده سازد».

سپس ادامه داد: ولی به خدا سوگند آنچه خداوند برای مومنین در آخرت ذخیره كرده، بسیار بهتر است از آن چه در این دنیا به آنها می دهد؛ زیرا اگر مومنی در این دنیا دستش از مال و ثروت كوتاه باشد، خداوند در آن جهان وی را عزیز و محترم می دارد؛ به اندازه ای كه مال دنیا در نظر او بسیار كوچك و ناچیز جلوه می كند.
خمس و زکات در کلام امام رضا(ع)

امام رضا(ع) پس از اندكی تامل ادامه داد: مگر دنیا چه ارزشی دارد؟ كسی كه ثروتمند است و صاحب مال و ثروت می باشد، همیشه در معرض خطر است و بر لب پرتگاه جهنم قرار دارد؛ زیرا به سبب ثروت و نعمت، حقوقی بر انسان واجب می شود كه چه بسا در پرداخت آن كوتاهی می كند؛ به همین جهت اول باید حقوق خداوند را از مال و ثروتش جدا كند و به فقرا و مستمندان بدهد.

 
به خدا سوگند! من هرگاه نعمتی از جانب خداوند به دستم می رسد و مال و اموالم زیاد می شود، همچنان در هول و هراس، و در اضطراب و نگرانی به سر می برم و بیمناكم، تا وقتی كه حق فقرا را از مالم جدا كنم و حقوق واجب خود را بپردازم.

من گفتم: جانم به فدایت! شما هم با این مقام امامت و منزلتی كه دارید، در خوف و هراس هستید؟!

حضرت فرمود: آری و خدا را ستایش می كنم بر این نعمتی كه به من عنایت فرموده تا همیشه خوفناك باشم؛ زیرا تا وقتی حقوق واجب خود را پرداخت نكرده ام، بیمناكم. ولی هرگاه حق و حقوق خود را پرداخت نمایم، خدا را شكر می كنم كه این توفیق را به من عنایت فرموده تا وظیفه واجب الهی را انجام دهم.(20)

قال الرّضا(ع):«لَو اَخرَجَ النّاسَ زَكاتَ اَموالِهم ما احتاجُ اَحَدٍ».(21)

امام رضا(ع) فرمود:«اگر مردم زكات مال خود را پرداخت كنند، هرگز(در جامعه مسلمانان) كسی فقیر و محتاج نخواهد بود».

قال الرّضا(ع): «صاحِبَ النَّعمَةِ یَجِبُ عِلَیهِ حُقُوقُ مِنها: الزَّكاةُ فی مالِه».(22)

«بر هر صاحب مال، ثروت و نعمتی، حق و حقوقی واجب است ـ و باید آن را ادا كند ـ یكی از آنها، پرداخت زكات مالش می باشد».

با پرداختن زكات می توان اصلاح امور اجتماعی، ایجاد زیرساختهای لازم جهت تقویت بنیان های فرهنگی و علمی و دینی از قبیل مسجد، مدرسه و...، فقرزدایی، ایجاد حس تعاون و همكاری، تامین نیازهای مسلمانان و... را شاهد بود.

كلام آخر

آنچه بیان شد ارزش و نقش كلیدی خمس و زكات در خودشكوفایی فرد و اصلاح و پیشرفت جامعه اسلامی است. با توجه به تاثیرات و آثار سازنده و حیاتی خمس و زكات انتظار می رود با ادای این دو فریضه الهی شاهد اعتلا و رشد كشور و نیز در سطح گسترده در جوامع اسلامی باشیم.

پی نوشتها:

1. اندیشه های رضوی، احسان زاهری، ص97

2. رضای خدا، محمد ابراهیم سراج، ص254

3. پژوهشی دقیق در زندگانی علی بن موسی الرضا(ع)، محمدباقر شریف القرشی، ترجمه سید محمد صالحی، ص508

4. رضای خدا، محمد ابراهیم سراج، ص254

5. پاره ای از بهشت، محسن غفاری، ص299

6. همان، ص298

7. رضای خدا، محمد ابراهیم سراج، ص255

8. زكات چیست؟، علی شیرازی، ص9

9. رضای خدا، محمد ابراهیم سراج، ص258

10. نماز و عبادت امام رضا(ع)، عباس عزیزی، ص66

11. خمس و زكات، محسن قرائتی، ص95

12. رضای خدا، محمد ابراهیم سراج، ص258

13. خمس و زكات، محسن قرائتی، ص144

14. زكات چیست؟، علی شیرازی، ص64

15. پژوهشی دقیق در زندگانی علی بن موسی الرضا(ع)، محمدباقر شریف القرشی، ترجمه سید محمد صالحی، ص505

16. اندیشه های رضوی، احسان زاهری، ص104

17. زكات چیست؟، علی شیرازی، ص149

18. امام رضا و قرآن، غلامرضا اكبری زیبدی، ص204

19. همان

20. پاره ای از بهشت، محسن غفاری، ص299

21. همان، ص301

22. همان