معماري اسلامي مملو از اسرار و رموز است. اشاره‌ها و نشانه‌هايي كه هنرمندان به زيبايي در قلب خشت و خاك پنهان كرده‌اند تا تنها آنها كه به چشم دل نظاره‌گر آثارشان مي‌شوند، پرده از اين اسرار بردارند و از اين‌همه شگفتي سرشار شوند. رمزگشايي آثار و بناهاي اسلامي سال‌هاست كه ذهن محققان را به خود مشغول كرده است. يكي از آنها گنبدها هستند. در مورد اين سازه‌هاي معماري و هدف ايجاد آنها، تفاسير مختلفي ارائه شده است.
عده‌اي گنبد را سر انسان و دو گلدسته‌اش را چون دو دست توصيف كرده‌اند كه به حالت التجا و خواهش، رو به آسمان و درگاه پروردگار هستي بلند شده‌اند.
اما عده‌اي ديگر آنها را شاخص‌هايي بلند براي نشان‌دادن مسير و راهنمايي به سوي محل قرار‌گرفتن مسجد مي‌دانند يا امكاني براي تعيين قبله؛ چرا كه در مكتب تشيع، خط عمود‌منصف بر خطوط اصلي دو گلدسته نشانگر جهت قبله است و در مكتب معماري اهل تسنن، خط گذرا از گنبد و گلدسته جهت قبله را معلوم مي‌كند. (در اين مكتب معمولاً تنها يك گلدسته وجود دارد.)
اما رمز ديگري در وراي شكل و شمايل گنبد و گلدسته‌ها پنهان است. از ديدگاه شيعيان، گنبد نشاني از هدف و نقطه ثقل؛ يعني خداوند يكتا و بي‌همتاست و گلدسته‌ها نمادهايي از دو يار مومن واقعي و دو مخلوق محبوب خداوند؛ يعني پيامبر گرامي اسلام(ص) و حضرت علي(ع). مفهومي والا كه در پرده معماري بي‌بديل و تزئينات مسحور‌كننده آن پنهان شده است.
گنبدها، يك ضرورت معماري
صرف‌نظر از مفاهيم پنهان در ساخت گنبدها، بايد گفت كه اين سازه‌ها به لحاظ معماري و ساختاري نيز داراي نكاتي جالب هستند. گنبدها يكي از انواع پوشش‌ها و از عمده‌ترين علايم معماري اسلامي به شمار مي‌آيند كه متنوع‌ترين آنها در ايران به كار گرفته شده است. گنبدها معمولاً از جنس خشت خام با اندود كاه‌گل يا آجر و سنگ هستند و براي تزئينشان عمدتاً از رنگ آبي استفاده مي‌شود.
گنبدهايي كه ما از خارج بنا مشاهده مي‌كنيم؛ در حقيقت پوسته بيروني بنا هستند كه در اصطلاح «خود» خوانده مي‌شوند. اما گنبد ديگري در زير گنبد خارجي وجود دارد كه آن را از داخل مشاهده مي‌كنيم و به آن«آهيانه» گفته مي‌شود. اگر فاصله ميان «خود» و «آهيانه» زياد باشد، به آن «گسسته» مي‌گويند. گنبدها به لحاظ تكنيك ساخت به كار رفته در آنها، شامل دو دسته «رك» و «نار» هستند.
اما از منظر معماري، هدف‌هاي متعددي براي ساخت آنها تعريف شده است. بعضي معتقدند رواج اين نوع پوشش به واسطه كمبود مصالحي نظير چوب بوده است؛ چرا كه پوشش‌هاي منحني‌شكل مثل گنبدها بدون استفاده از رينگ(تير) مي‌توانند دهانه‌هاي وسيعي را بپوشانند. گواه اين امر نيز وجود ساختمان‌هايي مربوط به 8هزار سال پيش و دوران نوسنگي در قبرس، كلده در جنوب ايران، حوالي شوش و هفت‌تپه و همچنين مناطقي از مصر است.
ايجاد فضاي باز داخلي نيز، از ديگر دلايل ايجاد اين سازه‌ها عنوان شده است.
