احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

مقاله حاضر قصد دارد به بحث و بررسی فوائد نماز، ومسجد در خود سازی انسان هااز دیدگاه امام رضا (ع)بپردازد لذا پس از مقدمه ای در زمینه نماز و بیانات آن امام بزرگوار به بررسی نماز در خود سازی انسان هااز دیدگاه امام رضا (ع)می پردازیم.
نتایج تحقیق حاکی از آن است که شیوه برخورد امام رضا (ع) با توجه به آثار و فوایدی که تنها از نماز حاصل می شود و با توجه به حکیم بودن خداوند و لزوم داشتن روحیه اطاعت بی چون وچرا از او و با نظر به این که وجوب نماز عللی داشته است،   هیچ گونه مناجات و راز و نیازی غیر از نماز، فواید و آثار نماز را نخواهد داشت و صرف پاکی دل نیز ـ به فرض اینکه بدون نماز بتوان به آن رسید ـ برای انسان فایده ای نخواهد داشت.




مقدمه

شخص مسلمان در اوقات نماز از تمام تعلقات و وابستگى‏هاى غير الهى دست شسته و به سوى قبله عشق و كعبه آمال رو كرده و با آفريدگار هستى هم سخن مى‏شود. و اگر چنين نباشد پس اين نماز با شرائطش انجام نشده است.

نماز زيباترين حالتى است كه يك انسان مسلمان در مقابل پروردگار خود دارد. او در آن لحظه ارتباط عارفانه و صميمانه‏اى را با آفريدگار خويش برقرار ساخته و وجود خسته از مشكلات دنيوى و روان مضطرب خود را با راز و نيازهاى عاشقانه‏اش به آرامش و اطمينان تبديل مى‏سازد. اگر اين عبادت انسان ساز و آرام بخش مخلصانه و به دور از ريا انجام پذيرد هرگونه زشتى و پليدى را از فرد دور كرده و خصلت‏هاى پسنديده و  نيكوئى را در وجود او ايجاد خواهد نمود نماز اگر با شرايطش اقامه شود فرد نمازگزار بعد از انجام نماز به سوى كمالات قدم برداشته و از اعمال زشت و ننگين متنفر خواهد بود. يك شخص مسلمان با اقامه نماز، فطرت پاك خود را بازيافته و به صفاى باطن خواهد رسيد و در اين حالت باورهاى راستين او تقويت شده و روحيه نظم و انضباط در زندگى‏اش را مستحكم‏تر خواهد ساخت.
نماز پيمودن راه عشق، شكوفائى انديشه‏هاى ناب و حديث پاكان و آهنگ رستگارى در زندگى است. شخص مسلمان در اوقات نماز از تمام تعلقات و وابستگى‏هاى غير الهى دست شسته و به سوى قبله عشق و كعبه آمال رو كرده و با آفريدگار هستى هم سخن مى‏شود. و اگر چنين نباشد پس اين نماز با شرائطش انجام نشده است.
‏
بنابراين نماز حقيقى دست آوردهاى ارزشمندى براى نمازگزار راستين به همراه دارد. از این جهت در قرآن کریم و سیره و سنت و کلام نورانی پیامبر (صلی الله علیه وآله ) و اهل بیتش (علیهم السلام) بیش از سایر عبادات مورد توجه قرار گرفته است.

نماز در سیره عملی  و گفتار نورانی امام رضا (ع) نیز چون دیگر ائمه (ع) جایگاه ویژه ای دارد، امام رضا (ع) در کلمات گهربار خویش ضمن اشاره به فلسفه وجوب نماز، تأثیرات نماز را در زندگی فردی و اجتماعی نیز مورد بررسی قرار داده اند و به تبیین این امر از ابعاد مختلف پرداخته اند.

 ما در این مقاله تأثیرات نمازو مسجد  را در خود سازی انسان هااز نگاه امام رضا (علیه السلام) مورد بررسی قرار می دهیم. از دید گاه امام رضا(علیه السلام) نماز جماعت در بعد اجتماعی موجب می شود که اخلاص و تو حید و اسلام و عبادت پروردگار علنی و ظاهر و مشهور و آشکار باشد زیرا که در اظهارش حجت است بر اهل شرق و غر ب برای خداوند عزّ وجل، و برای این که منافق: آن که به نماز اهمیت نمی دهد و آن را کوچک می شمارد  ناچار بدان چه به آن اقرار کرد، در ظاهر ادا کرده باشد و نماز اسلام را در میان جمعیت مسلمین بجای آرد و مراقب باشد تا که در باره باره دیگر ممکن باشد  با فوائد دیگری که در نماز جماعت مسلم است مانند رسیدگی به بینوایان و یاری درماندگان، نیکوکاری، در بعد فردی نیز نماز از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) باعث ترک گناه و دوری از منکرات می شود که در این مقاله به بحث و بررسی موضوع می پردازیم.

 
طرح مسئله


مسئله مورد تحقیق ما تأثیرات نمازو مسجد در خود سازی انسان هااز نگاه امام رضا(علیه السلام) می باشد.  می خواهیم بدانیم که نماز چه تأثیری در زندگی انسان ها دارد و جامعه ای که افراد آن مقید به اقامه نماز هستند دارای چه خصوصیاتی می باشند و نماز چه نقشی در کسب فضائل انسانی در بعد فردی و اجتماعی دارد. مسئولان فرهنگی کشور از جمله کسانی هستند که می خواهند بدانند نماز چگونه باعث پیشرفت انسان ها به سوی ترقی و کمال می شود و نماز چه تأثیری بر اجتماع و جامعه دارد. چون با پی بردن به این مهم ما می توانیم با ترویج نماز در جامعه باعث پیشرفت انسان ها و جامعه خود شویم.
ما ضمن بررسی کلام نورانی امام رضا(علیه السلام) و سیره آن حضرت می خواهیم به این مهم دست یابیم و به پاسخی دست پیدا کنیم.

سؤالات تحقیق
 نماز از نظر امام رضا(علیه السلام) چه تأثیری برخودسازی فرد دارد؟
 از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) نماز چگونه باعث اصلاح جامعه می شود؟
چرا نماز ، اجتماع را از انواع معاصی و فساد باز می دارد؟





. روش

تحقیق حاضر یک تحقیق کیفی است که در آن از روش اسنادی استفاده گردیده است، تحقیق کیفی ارتباط خاصی با مطالعه روابط اجتماعی دارد (اووه، فلیک 1388،12). تغییرات سریع اجتماعی و در نتیجه آن تنوع زیست جهانی، به شکل روز افزونی محققان اجتماعی را با زمینه های اجتماعی و دیدگاههای جدیدی مواجه می کنند(همان13).
روش اسنادی به تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود در کتابها و اسناد (و دیدگاههای مختلف) و سوابق موجود درباره ی وقایع و رویدادهای گذشته می پردازد.(ساعی ارسی، 37)

تعریف واژگان

نماز: نماز در لغت به معنای پرستش و بندگی، و در اصطلاح فقه عملی عبادی با اجزاء و شرایط خاص است.(وسائل الشیعه،ج4،ض28)
مسجد در لغت :
«سجد» یدل علی تطامن و ذل واژه¬ی سجد، اصلی است که دلالت بر سرازیری و فرود آمدن و ذلیل شدن می¬کند. مسجد هم، اسم مکان از همین فعل «سجد یسجد» است. زجاج می¬گوید: کل موضع یتعبد فیه فهو مسجد؛ هر جایگاهی که در آن عبادت شود مسجد است.
اگرچه امروزه از واژه¬ی مسجد عبادتگاه خاص مسلمانان به ذهن تبادر می¬کند، اما در قرآن کریم این واژه بر دیگر عبادتگاه¬ها نیز اطلاق شده است: (قالَ الَّذینَ غَلَبُوا عَلى‏ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِداً)  ؛ آنان که به معجزه و داستان اصحاب کهف برخوردند، گفتند: بر بالای غارشان مسجدی می¬سازیم.
چنانچه مسجد به (فتح جیم) خوانده شود به معنای جایگاه عبادت در خانه¬ها و جایگاه نماز جماعت است.
• مسجد در اصطلاح :
مسجد در اصطلاح شرعی به مکان معین و موقوف برای نماز اطلاق می¬شود. مرحوم صاحب جواهر می-نویسد: والمراد بالمسجد شرعاً المکان الموقوف علی کافۀ المسلمین للصلاۀ؛ مقصود از مسجد در اصطلاح شرعی مکانی است که برای إقامه¬ی نماز تمام مسلمانان وقف شده است.

هنجار: به رفتارهایی که فرد با عضویت در گروه باید آن ها را انجام دهد و در صورت رعایت نکردن آن ها با مجازات روبه می شود. الگوی عمل یا هنجار می گوند. (رجب زده، 1380: 8)

فرهنگ: به مجموعه معانی و اعتقادات مشترک که کم و بیش به شکل یک نظام است و مبنای عمل افراد در گروه یا جامعه قرار می گیرد و اجبار اجتمعی از آن حمایت می کند نظام فرهنگی یا فرهنگ گفته می شود.     (رجب زاده،1380: 7)

تأثیر: در لغت به معنی اثر کردن، اثر گذاشتن در چیزی، نفوذ کردن آمده است. (عمید، 1356: 296)

درونی کردن ارزش ها: اموری که ابتدا برای فرد دارای ارزش نیست و فرد به آن ها تمایلی ندارد در طی جامعه پذیری اهمیت می یابند و به صورت ارزش در می آیند، این جریان رادرونی کردن ارزش ها می گویند. (رجب زاده، 1380: 42)

جامعه پذیری: آماده شدن فرد توسط جامعه برای برعهده گرفتن نقش ها را جامعه پذیری گویند (رجب زاده، 1380: 40(

علت وجوب نماز از دیدگاه امام رضا

امام رضا (ع) فرموده اند: "همانا علت واجب شدن نماز، آن است كه نماز اقرار بندگي به خداوند عز و جل است و نفي شريك و همانند براي خداوند عزيز و ايستادن انسان در برابر خداوند حكيم با حال مذلت و فروتني و خضوع و اعتراف به گناهان ، و نيز درخواست عفو از تقصيرات و بر طرف ساختن آثار گناهاني است كه شخص در گذشته مرتكب شده و صورت نهادن بر زمين است در هر روز به خاطر بزرگ داشت خداوند ، و ديگر آن كه نماز سبب مي شود بنده پيوسته به ياد خدا باشد و او را فراموش نكند و طاغي و ياغي نباشد و با خشوع و رغبت، خواستار افزونی  بهره و نصيب خود در اين دين و دنيا باشد. (الصلاه، ری شهری،ص 44)

نماز، طاعتی است که خداوند، بندگان را به آن امر کرده است؛ در نماز تعظیم و بزرگداشت خداوند است و هنگامی که بنده سجده می کند، در واقع به آستان حق تعالی خضوع کرده است؛ نیز در نماز، اقرار کردن بنده به این است که بالاتر ازاو خداوندی وجود دارد که این بنده او را عبادت و سجده می کند.(الصلاه، ری شهری، ص 24)
از نظر امام رضا(ع) با توجه به آثار و فوایدی که تنها از نماز حاصل می شود و با توجه به حکیم بودن خداوند و لزوم داشتن روحیه اطاعت بی چون وچرا از او و با نظر به این که وجوب نماز عللی داشته است، نتیجه می گیریم که هیچ گونه مناجات و راز و نیازی غیر از نماز، فواید و آثار نماز را نخواهد داشت و صرف پاکی دل نیز ـ به فرض اینکه بدون نماز بتوان به آن رسید ـ برای انسان فایده ای نخواهد داشت.(عیون اخبار الرضا،جلد 2، ص 165)
امام رضا علیه السلام در مورد علت و حکمت اقامه ی نماز به یکی از اصحاب خود نوشت:«همانا علت وجوب نماز، اقرار به ربوبیت پروردگار است و کنار گذاشتن شرک و این که برای خداوند مثل و نظیری نیست. و ایستادن در برابر پروردگار با ذلت و بیچارگی و خضوع و اعتراف به وحدانیت او، پشیمانی و طلب توبه از گناهان گذشته و گذاشتن صورت بر زمین  در هر روزی پنج مرتبه برای تعظیم پروردگار و این که بنده متوجه خدا باشد و او را فراموش نکند و راه سرکشی در پیش نگیرد و خاضع و خاشع وذلیل و مشتاق،و خواستار زیادتی توفیق در دین و دنیا باشد.(الکافی، جلد 4،ص577)

امام رضا(ع) فرمودند آثار دیگری در نماز است که عبارتند از؛ انزجار از غیر خدا،و مداومت بر ذکر حضرت باری تعالی در روز وشب، زیرا بنده سید و مدبر امور و آفریننده ی خود را فراموش نکند، چون فراموشی یاد حق سبب در پیش گرفتن راه سرکشی و طغیان است.(الصلاه، ری شهری،ص98)

همچنین حکمت های دیگری که در نماز است اینکه؛ بنده به وظایف بندگی خود در پیشگاه خدای خویش قیام کند و این عبادت او را از گناهان باز دارد و مانعی برای او از گرایش به فساد و تبهکاری باشد.»( وسائل الشیعه،جلد 5،ص372) امام رضا (ع) فرموده است: نماز پیوند و موهبتی است از طرف خداوند مهربان برای بنده.
نماز، راه رسیدن بنده به سوی خداوند است البته هرگاه با نیت خالص وارد نماز شود، و با تعظیم و تضرع هر چه بیشتر برای خداوند تكبیر بگوید، و قرائت را با ترتیل بخواند و با خشوع، ركوع را به جا آورد و با تواضع سر از ركوع بردارد و با خضوع سر به سجده بگذارد، و با اخلاص درحالی كه امید به رحمت خدا دارد تشهد بخواند. سپس نمازش را با رغبتی تمام با امید به رحمت بیكران الهی، سلام دهد و به پایان رساند و در حال بین ترس و امید، فریضه الهی را به انجام رساند. پس هرگاه كسی نماز با چنین آداب و شرایطی به جا آورد، حق نماز را ادا كرده است.»(تهذیب الاحکام،جلد2،ص 242)

در عیون الاخبار الرضا (ع) آمده است: امام رضا (ع) در مورد وجوب و اقامه نماز به یكی از اصحاب خود نوشت: "همانا علت وجوب نماز اقرار به ربوبیت پروردگار و كنار گذاشتن شرك است و این كه برای خداوند مثل و نظیری نیست و ایستادن در برابر پروردگار با بیچارگی و خضوع و اعتراف به وحدانیت او پشیمانی و توبه از گناهان گذشته و گذاشتن پیشانی بر روی زمین روزی پنج مرتبه برای تعظیم پروردگار.(عیون اخبار الرضا،جلد2،ص165)

به علاوه آثار دیگری كه در نماز است عبارتند از انزجار از غیر خدا و مداومت بر ذكر حضرت باری تعالی در روز و شب تا بنده، مدبر امور و آفریننده خود را فراموش نكند. چون فراموشی یاد حق سبب در پیش گرفتن راه سركشی و طغیان است. بنده با توجه به وظایف بندگی خود در پیشگاه خدای خویش قیام می كند و این عبادت او را از گناهان باز می دارد و مانعی برای او از گرایش به فساد و تبهكاری می باشد.

کتاب شریف مسند امام رضا (ع) در رابطه با علت وجوب نماز است که در این باره حضرت فرمودند: یکی از علتهای واجب بودن نماز تقرب جستن به خداوند است. در این باره می فرماید: نماز وسیله تقرب هر انسان متقی و پرهیزکار به خداوند است که این حدیث شریف در (مسند امام رضا (ع) جلد 2 صفحه156) بیان شده است.
بعد می فرماید از علل دیگروجوب نماز اقرار به ربوبیت پروردگار است که اگر انسان نماز را به جا بیاورد در حقیقت اعتراف و اقرار به ربوبیت پروردگار کرده است. امام رضا (ع) در سخنی دیگر علت وجوب نماز را دوری جستن از شرک و بت پرستی می داند و می فرماید انسانی که به خداوند منان ایمان دارد اگر نماز نخواند هیچ فرقی با سایر انسانهایی که بت پرست و یا مشرکند ندارد و این نماز است که انسان را از شرک به خداوند باز می دارد. همچنین ایشان می فرماید که مداومت بر نماز خواندن به این جهت است که انسان خالقش را فراموش نکند و بداند که بنده است. پس فلسفه نماز از دیگاه امام رضا (ع) تقرب جستن به خداوند، اقرار و اعتراف به ربوبیت پروردگار و به یاد خداوند بودن است که انسان هیچ گاه خالقش را فراموش نکند. (بحارالنوار،ج88،ص309)

از منظر امام رضا(ع) هيچ عملى برتر و ارزشمندتر از نماز نيست، چرا كه بهترين و ميانبرترين راه براى رسيدن به قرب الهى است. امام رضا(ع) همواره مى‏فرمود: «الصّلاة قربان كل تقىٍّ؛(من لا یحضره الفقیه، جلد1،ص210) نماز هر انسان پارسائى را به خداوند نزديك مى‏كند.» به همين جهت آن حضرت به ابراهيم بن موسى فرمود: «لاتؤخرنّ الصّلوة عن اوّل وقتها الى آخر وقتها من غير علّةٍ عليك، ابدأ باوّل الوقت؛( بحارالانوار،ج 49،ص 49) انجام نماز را بدون علت از اول وقت آن تأخير نينداز، هميشه در اول وقت آن شروع كن!» امام هشتم(ع) خود نیز چنین بود و به هیچ قیمتی فضیلت نماز اول وقت را از دست نمی داد حتی در مهمترین جلسات سیاسی و علمی، امام به نماز اول وقت اهمیت می داد.

از منظر امام رضا آن چه ريشه و سبب عبوديت و بندگي انسان به خداوند است ، عبارت اند از:

1-    عظمت خدا :بر خورد با یک شخصیت عظیم انسان را به تواضع وا میدارد خداوند مبداء همه ی عظمتها و جلالها است. شناخت خداوند به عظمت و بزرگی، انسان ناتوان و حقیر را به کرنش و تعظیم وا می دارد.

2-    احساس نیاز و وابستگی : انسان ، بر خور دار از عجز و نیاز و نا توانی است و خداوند در اوج بی نیازی و غنایی مطلق و سر رشته دار امور انسان است این هم عاملی است تا انسان در برابر خداوند بندگی کند.

3-    سپاس نعمت : توجه به نعمت های بی حساب و فراوانی که از هر سو و در هر زمانی ما را احاطه کرده است ، قوی ترین انگیزه را برای پرستش پروردگار ایجاد می کند.

4-    فطرت : در سر رشت انسان ،پرستش و نیایش وجود دارد و انبیاء هم آمده اند تا فطرت را در مسیر حق ،هدایت کنند و انسان را از عبادت های اشتباه نجات بخشند.(عیون اخبار الرضا(ع)،ج2،ص187)

 برخی از اثار نمازاز دیدگاه امام رضا(ع) : 1) تکامل روح در پرتو نماز   2) تقویت اراده    3) نظافت   4) بهداشت روان    5) مصونیت و خود نگه داری و اعمال باز دارنده از فحشا و منکر و گناه     6) نماز مکتب عالیه تربیت    7) نماز بزرگ ترین عامل تذکیه         8) نماز و  انسان سازی
از نظر امام رضا: "نماز صله و موهبتی است از طرف خداوند مهربان برای بنده از راه رحمت و غنایت و نماز  مطالبه ی وصال و تقرب بنده به سوی خداست.

چهار هزار درهای آسمانی برای نماز


از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) نماز آن چنان جایگاه عظیمی دارد که شیخ صدوق در کتاب خصال از قول زکریابن آدم از امام رضا(علیه السلام) نقل می کند که آن حضرت فرمود: الصَّلاهُ لَها اَربَعَهُ آلافِ باب؛ برای نماز هر هزار باب است. ( صدوق، بی تا، ص 435)

میرزا جواد ملکی تبریزی می گوید: «ممکن است مراد از ابواب و درها، درب های آسمان است که نماز و روح متصل از آن ها عروج می کند و بالا می رود و یا این که مقصود ابواب فضل و فیض الهی باشد، و مقصود از حدود، مسائل متعلق به اجزاء نماز و شر ایط آن از نظر صحت و کمال و اسباب ارتباط معنوی بین نماز و جناب قدس باریتعالی و یا وسیله ارتباط نمازگزار در هنگام نماز با خدا باشد و اما این که آدمی را از فحشاء و منکرات باز می دارد برای دلالت بر این امر همان آیه شریفه کافی است که می فرماید: «اِنَّ الصَّلوهَ تَنهی عَنِ الفَحشاءِ والمُنکَر؛ به درستی که نماز آدمی را از فحشاء و اعمال زشت باز می دارد.» (ملکی تبریزی، 1374: 176)
آری چهار هزار درب های آسمانی بر روی نمازگزار باز می شود و روح انسان در هنگام نماز به آسمان عروج می کند که : الصَّلوه معراجُ المؤمن نماز نزدیک کننده هر پرهیزگاری
از نگاه امام رضا(علیه السلام) نماز انسان را به پرهیزکاری نزدیک می کند. در این باره امام رضا (علیه السلام) می فرماید:
الصَّلاهُ قَربانُ کُلِّ تَقی؛ نماز نزدیک کننده هر پرهیزکاری است. ( قربانی، 1389: 304)

از منظر امام رضا (علیه السلام) نماز انسان را به پرهیزکاری نزدیک می کند بنابراین نماز انسان را از منکرات و زشتی ها باز می دارد.

نماز تأثیرگذار از منظر امام رضا (ع)

امام رضا(علیه السلام) نمازی را تأثیرگذار می داند که حق آن ادا شود. لذا امام رضا(علیه السلام)در روایتی که حسین نوری در کتاب مستدرک الوسائل نقل می کند می فرماید:
نماز، صله (پیوند) و موهبتی است از طرف خداوند مهربان برای بنده از راه رحمت و عنایت.

نماز، مطالبه وصال و راه رسیدن بنده به سوی خداوند است. البته هر گاه با نیت خالص وارد نماز شود، و با تعظیم و اجلال هر چه بیشتر برای خداوند تکبیر گود، و قرائت را با ترتیل بخواند، و با خشوع رکوع را به جا آورد، و با تواضع سر از رکوع بردارد، و با ذلت و خضوع سر به سجده گذارد، و با اخلاص در حالی که امید به رحمت خدا دارد، تشهید خواند، سپس نمازش را با رغبتی تمام و با امید به رحمت بیکران الهی، سلام دهد، و به پایان رساند؛ و در حالی بین ترس و امید، این فریضه الهی را به انجام رساند. پس هر گاه کسی نماز را با چنین آداب و شرایطی به جا آورد، حق نماز را ادا کرده است.» (نوری، 1382: 264)

هم چنین آن امام فرمودند:
نماز کامل [که نمازگزار را از آفت فحشا و منکر باز دارد] نمازی است که دارای شرایط زیر باشد:
1- حضور قلب ؛ 2- فراغت جوارح و اعضاء از هر چیز (غیر از یاد خدا) ؛ 3- با کمال و ذلت و خاکساری در برابر خدا ایستادن؛ 4- رسیدن به مرتبه یقین؛ که نمازگزار فرض کند بهشت طرف راست، جهنم سوزان طرف چپ، صراط پیش رو، و ذات اقدس الهی در مقابلش قرار دارد.» (مجلسی، 1390: 246)

اگر نماز به شرایط فوق ادا شود نماز تأثیرگذار است که نمازگزار را در بعد فردی از فحشاء و منکرات باز می دارد و در بعد اجتماعی باعث اصلاح جامعه و جلوگیری از فساد و تباهی می شود.
مهم ترین هنر نماز: شیطان از نمازگزار ترسان و هراسان است

مهمترین تأثیر نماز این است که شیطان از نمازگزار ترسان و هراسان است چون نماز انسان را در قلعه ای محکم و امن قرار می دهد که شیطان به آن راه نفوذی ندارد. امام رضا(علیه السلام) در این باره می فرماید:
تا وقتی که مؤمن نمازهای پنج گانه خود را به موقع و با شراط به جا آورد، شیطان پیوسته از او ترسان و هراسان است، ول هر گاه وی نماز خود را ضایع کند، شیطان بر او غالب می شود و او را وارد گناهان بزرگ می نماید. (حر عاملی، 1402: 81)

از دیدگاه امام (علیه السلام) اگر نمازگزار به موقع و با شرایط نماز خود را به جا آورد شیطان پیوسته از او ترسان و هراسان است. این امر به آن معناست که شیطان هیچ گونه تسلطی بر نمازگزار واقعی ندارد. شیطانی که امر به بدی و فحشاء می نماید.

فرهنگ نماز در قرآن کریم
با توجه به مفهوم فرهنگ، فرهنگ نماز در قرآن مجموعه ای است از نیکی ها و پاکی ها. چون نماز برترین مکتب عالی تربیت است. قرآن کریم تأثیر نماز را بر رفتار و عمل نمازگزار در چندین سوره بیان می کند و یکی از این سوره ها، سوره مبارکه مؤمنون است که می فرماید:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ﴿1﴾ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ ﴿2﴾ وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ ﴿3﴾ وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ ﴿4﴾ وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ ﴿5﴾ إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ ﴿6﴾ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ ﴿7﴾ وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ ﴿8﴾ وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ ﴿9﴾ أُوْلَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ ﴿10﴾ الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿11﴾
مؤمنان رستگار شدند(1) آن ها که در نمازشان خشوع دارند(2) و آن ها که از لغو و بیهودگی رویگردانند(3) و آن ها که زکات را انجام می دهند(4) و آن ها که دامان خود را از آلودگی به بی عفتی حفظ می کنند(5) تنها آمیزش جنسی با همسران و کنیزانشان دارند که در بهره گیری از آن ها ملامت نمی شوند (6) و هر کس غیر این طریق را طلب کند تجاوز گر است(7) و آن ها که امانت ها و عهد خود را مراعات می کنند(8) و آن ها که از نمازها مواظبت می نمایند (9) (آری) آن ها وارثانند (10) که بهشت برین را ارث می برند، و جاودانه در آن خواهند ماند.(11)

این آیات که از آیه 1 تا 11 سوره مؤمنون است زیباترین شکل رفتار نمازگزر واقعی را به تصویر می کشد که مجموعه این رفتارها فرهنگ نماز را تشکیل می دهد. در کتاب منهج الصادقین آمده است که: امیرمؤمنان علی(علیه السلام) فرمودند: خداا پرستش تو نه به جهت ترس آتش دوزخ و طمع ثواب عبادت می کنم بلکه تو را اهل عبادت و سزاوار پرستش یافته ام و به جهت آن را تو را پرستش می کنم. (کاشانی، بی تا: 206) این عبادت واقعی است که انسان خدا را شایسته عبادت بشناسد و او را عبادت کند.
در تفسیر شریف صافی از امام امیر مؤمنان(علیه السلام) نقل شده که هر فتاری که در آن یاد خدا و ذکر نباشد لغو است. (فیض کاشانی، 1334: 368)

هم چنین طبرسی در تفسیر مجمع البیان آوره است که لغو در حقیقت هر گفتار و کاری است که فائده ای معمولاً نداشته باشد پس این امور قبیح است و پرهیز و دوری از آن ها واجب . ( طبرسی، بی تا: 98)
بنابراین نمازگزاران واقعی از هر گونه اموری که موجب تعالی و پیشرفت نیست پرهیز می کنند و به فکر کسب فضائل انسانی می باشند و از هر گونه آلودگی به دور می باشند.

امام رضا(علیه السلام) در تفسیر آیه وَالَّذین هم علی صَلواتِهِم دائمون؛ مؤمنان کسانی هستند که بر نمازهایشان محافظت می کنند فرموده است: مراد خداوند متعال مواظبت بر اوقات نماز است و فرمودند: اوقات نماز را محافظت کنید (سعی کنید نماز را در اوقات مخصوص آن به جا آورید) زیرا هیچ بنده ای از افت حوادث در امان نیست. کسی که وقت نماز او فرا رسید و از روی عمد از آن کوتاهی کند خطاکار است. (صالحی، 1384: 144 )

و این مختصری از معانی و ارزش های فرهنگ نماز در قرآن است که باعث رسیدن به قله رفیع انسانی        می شود.



تأثیرات نماز در زندگی فردی از منظر امام رضا(ع) 

بعد از قرآن کریم  هیچ کس چون پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) نمی توانند تأثیرات نماز را در زندگی فردی بیان نمایند. چون آنان با تمامی ذرات وجود خویش حقیقت نماز را درک کردند و در حال نماز به معراج می رفتند و در ملکوت به پرواز درمی آمدند . امام رضا (علیه السلام) چون اجداد طاهرینش بیش از هر چیز نماز را دوست می داشت و در کلامی نورانی که شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه نقل می کند می فرماید:
همانا علت وجوب نماز، اقرار به ربوبیت پروردگار است و کنار گذاشتن شرک و این که برای خدا مثل و نظیری نیست؛ و ایستادن در برابر پروردگار با ذلت و بیچار گی، و خضوع و اعراف به وحدانیت او، پشیمانی و طلب توبه از گناهان گذشته، و گذاشتن صورت بر زمین در هر روزی پنج مرتبه برای تعظیم پرورگار؛ و این که بنده متوجه خدا باشد و او را فراموش نکند، و راه سرکشی درپیش نگیرد، و خاضع و خاشع و ذلیل و مشتاق و خواستار زیادی توفیق در دین و دنیا باشد.

آثار دیگری که در نماز است، عبارت اند از: انزجار از غیر خدا، و مداومت بر ذکر حضرت باری در روز و شب؛ زیرا بنده، سید و مدبر امور و آفریننده خود را فراموش نکند. چون فراموشی یاد حق، سبب در پیش گرفتن راه سرکشی و طغیان است. هم چنین حکمت های دیگری که در نماز است، این که بنده به وظایف بندگی خود در پیشگاه خدای خویش، قیام کند و این عبادت او را از گناهان باز دارد و مانعی برای او از گرایش به فساد و تبهکاری باشد.» (حر عاملی، 1402: 4(

در سخن نورانی دیگری امام رضا (علیه السلام) می فرماید:
تا وقتی که مؤمن نمازهای پنج گانه خود را به موقع و با شرایط به جا آورد شیطان پیوسته از او ترسان و هراسان است ولی هر گاه وی نماز خود را ضایع کند شیطان بر او غالب می شود و او وارد گناهان بزرگ می کند. ( حرعاملی، 1402: 264(

با توجه به سخن نورانی حضرت تأثیرات نماز را در زندگی فردی می توان چنین بیان کرد:
1- دوری از شرک
2-  طلب توبه از گناهان
3-  اعتراف به وحدانیت خدا
4-  توجه به خدا
5- انزجار از غیر خدا
6- مداومت بر ذکر خدا
7- دوری از سرکشی و طغیان
8-  جلوگیری از گناه
9-  دوری از فساد و تبهکاری
10-  ترسان بودن شیطان از نمازگذار واقعی
از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) نماز این همه برکات را برای فرد به دنبال دارد و انسان را از گناهان و طغیان و سرکشی باز می دارد و چه برکتی بزرگتر از این که شیطان از انسان ترسان باشد و این امر در سایه نماز محقق می شود.

از منظر امام رضا(علیه السلام) نماز تأثیرات بسیاری در زندگی فردی دارد و انسان را به پرهیزکاری نزدیک می کند. شیخ صدوق در کتاب علل الشرایع با بیان حدیثی تأثیر نماز را در زندگ فردی از منظر امام رضا (علیه السلام) چنین نقل می کند:
علت و سر واجب شدن نماز اموری است... والمداومهِ عَلی ذکراللهِ عَزَّ وَ جلَّ بالَّیلِ وَالنَّهار لئلّا یَنسی  العَبدُ سَیِّدهُ وَ مُدَبِّرَهُ و خالِقَهُ فیُبطَرَ و یَطفی و یَکوه فی ذِ کرِهِ لِرَبِّهِ جَلَّ و عَزَّ و قیامِهِ بَینَ یَدَیهِ زاجراً لَهُ و عنِ المَعاصی و مانعاً له من انواع الفَسادِ (صدوق، 1382:  49(  
مداومت بر ذکر حق عزّ وجلّ در شب و روز تا بدین ترتیب بنده، سید و سرور و مدبر و خالق خود را فراموش نکند تا به طغیان او منتهی گردد و در این که بنده به یاد پروردگار باشد فائده ای که او را از معاصر منزجر کرد و باعث می شود از انواع فساد کناره بگیرد.
قرآن کریم نیز نماز را، باز داشتن از فحشاء و منکرات می داند و در سوره عنکبوت آیه 45 می فرماید:
إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ؛ نماز انسان را از فحشاء و منکرات باز می دارد.

امام صادق  (علیه السلام) می فرماید:
مَن اَحَبَّ اَن یَعلَمَ اَقبلَت صَلاتُه اَم لَم تَقبَل، فَلیَنظُر هل مَنَعتهُ صلاتَهُ عَنِ الفَحشاء وَالمنکر؟ فَبقدر ما ضَحَتهُ قُبلَت مِنهُ (مجلسی، 1398: 198) هر کس دوست دارد بداند نمازش قبول شده یا نه، ببیند که آیا نمازش او را از گناه و زشتی بازداشته یا نه؟ پس به هر قدر که نمازش او را از گناه بازداشته به همان اندازه نمازش قبول شده است.

هم چنین از حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) نقل شده که درباره مردی که با آن حضرت نماز می خواهند و در عین حال مرتکب کارهای زشت می شد، فرمود نمازش، روزی او را از زشتکاری بازخواهد داشت. پس دیری  نگذشت که آن مرد توبه کرد. (ری شهری، 1379: 3097(

هر کس شراب بنوشد نمازش تا چهل روز پذیرفته نیست
یکی از معصیت های بزرگ شراب خواری است. کسی که این معصیت بزرگ را انجام دهد نمازش تا چهل روز پذرفته نیست. حسین بن خالد می گوید: محضر مبارک حضرت رضا(علیه السلام) عرض   کردم: برای ما روایت شده که نبی اکرم(صلی الله علیه وآله) فرموده اند: کسی که خمر بنوشد تا  چهل روز نمازش مقبول نیست، آیا این روایت صحیح است؟ حضر ت فرمود: راویان این حدیث راست گفته و حدیث را صحیح نقل کرده اند. عرض کردم چرا نمازش تا چهل روز مقبول نیست نه کمتر از آن و نه بیشتر؟
 حضرت فرمود: برای این که حق تعالی خلقت انسان را مقدر و معین فروده با این بیان که خداوند آفرینش انسان را چهل روز به صورت نطفه قرار داده و پس از چهل روز به حالت علقه منتقل شده و در این حال نیز چهل روز مانده سپس به حالت مضفه نقل داده و در این حال نیز چهل روز مانده است و هم چنین تا مرحله نهایی و چون انسان شراب می خورد بقایای آن شراب چهل روز در مثانه اش می ماند همان طوری که غذا و مأکولات و مشروبات دیگر نیز ذرات و بقایای آن تا چهل روز در مثانه می ماند.

شدت حرمت شراب آن قدر زیاد است که درآیین همه پیامبران الهی حرام شمرده شده است. شیخ صدوق در کتاب شریف توحید، به نقل از امام رضا (علیه السلام) نقل می کند که فرمود:
ما بَعثَ اللهُ نبیاً اِلّا بتحریم الخمر...
هرگز خداوند پیامبری را نفرستاد مگر این که شراب را حرام سازد. ( صدوق، 1389: 523)

تأثیرات نماز در آرامش روانی از زبان اندیشمندان بزرگ جهان

تأثیر نماز در بعد فردی و اجتماعی آن قدر عظمت دارد که اندیشمندان بزرگ و منصف جهان از تأثیر نماز گفته اند و آن ها را تجربه و لمس کرده اند. برای آگاهی از گفته های آنان به چند مورد آن اشاره می کنیم.

مهاتما گاندی در مورد عبادت و نماز می گوید:

اگر دعا و عبادت و اعتقاد به خدا نبود من مدت ها پیش دیوانه شده بودم . (کارنگی، 1375: 285)

ویلیام جیمیز پدر علم روان شناسی و استاد دانشگاه هاروارد می گوید:
ما و خدا با هم سرو کار داریم و هنگامی که قلب خود را به سادگی به او عرضه می داریم سرنوشتمان روشن خواهد بود. (کارنگی،    1375 : 285)

دکتر الکسیس کارل نویسنده کتاب بشر  گمنام و برنده جایز نوبل می گوید:
قوی ترین قدرتی که ممکن است انسان تولید کند، نیروی دعا و عبدت است قدرتی که همانند نیروی جاذبه زمین وجودش حقیقی و قابل لمس و حس است. (کارنگی، 1375: 285)

دکتر هوماس هایسلوپ می گوید:
مهمترین عامل خواب آرام بخش که من در طول سال های متمادی تجربه و ممارستم در مسائل روان به آن پی برده ام همین نماز است. (راشدی، 1380: 73)

این گوشه ای از اعترافات دانشمندان بزرگ علام در مورد نماز است پس بیاییم ارزش نماز را بیش از پیش درک کنیم و قدر آن را بدانیم.

تأثیر نماز در رعایت بهداشت و زیبایی

صحت نماز مشروط است به پاک نگه داشتن بدن، لباس، جای نماز و پرهیز از نجاست ها که موجب زدودن میکروب ها و آلودگی ها از محیط زندگی و حفظ بهداشت جسمانی می شود. خداوند در قرآن کریم می فرماید: يَا بَنِي آدَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ؛ (قرآن کریم، اعراف: آیه 31) ای سپران آدم: در هر مسجد زیور خود را برگیرید.
در سیره عملی امام رضا(علیه السلام) که در زمان نماز مسواک می زد. ( محمدزادهَ، 1388: 105)
آن حضرت به عطر نیز اهمیت فراوان می داد. امام جواد (علیه السلام) می فرماید: پدرم دستور داد مقداری مُشک برای او تهیه کردند که هفتصد درهم بهای آن بود. (محمدزاده، 1388: 102)
نماز انسن را به رعایت بهداشت ملزم می نماید و این امر یکی از آثار ارزشمند نماز در زندگی بشر است.
 
تأثیرات نماز در زندگی اجتماعی از منظر امام رضا (ع)

اسلام دینی است که اساس خود را خیلی صریح بر پایه اجتماع قرار داده است و ضمن تأکید بر خودسازی فردی به اجتماع نیز نظری خاص دارد. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می نویسد:
اسلام تنها دینی است که اساس خود را خیلی صریح و روشن بر پایه اجتماع قرار داده است و در هیچ شأنی از شئون خود نسبت به اجتماع بی اعتنا نبوده است. برای روشن شدن مطلب کافی است که در گسترش فوق العاده اعمال انسانی و دسته های مختلف احکام آن ها مطالعه شود. این دین الهی تمام آن ها را با کثرت فوق العاده ای که دارند احصاء نموده و برای هر یک از آن ها حکمی مقرر داشته و تمام این احکام و مقررات را نیز در یک قالب اجتماعی بیان داشته و تا آن جا که ممکن بوده روح اجتماعی را در جمیع احکام و مقررات خود تنفیذ نموده است. (طباطبایی، بی تا: 160)

نماز نیز از این قاعده مستثنی نیست. امام رضا(علیه السلام) در مورد تأثیرات نماز جماعت در کتاب عیون اخبارالرضا(علیه السلام) می فرماید:
و اگر بپرسند که چرا نماز به جماعت قرار داده شده؟ در پاسخ گفته می شود: برای آن که اخلاص و توحید و اسلام و عبادت پروردگار علنی و ظاهر و مشهور و آشکارا باشد، زیرا که در اظهارش حجت است و بر اهل شرق و غرب برای خداوند عزّ وجلّ، و برای این که منافق: آن که به نماز اهمیت نمی دهد و آن را کوچک    می شمارد ناچار بدان چه به آن اقرار کرده در ظاهر ادا کرده باشد و نماز اسلام را در میان جمعیت مسلمین به جا آرد و مراقبت باشد تا در شهادت مسلمانان پاره ای درباره پاره دیگر ممکن باشد با فوائد دیگری که دز نماز جماعت مسلم است مانند رسیدگی به بینوایان و یاری درماندگان، نیکوکاری و پرهیز از معاصی، و پیشگیری از وقوع بسیاری از گناهان و مناهی. خداوند عزوجل که به وسیله نماز جماعت می توان زائل ساخت. (صدوق، 1373: 226)

هم چنین شیخ صدوق در کتاب علل الشرایع به نقل از امام رضا(علیه السلام) در مورد سرّ واجب شدن نماز می فرماید:
... مداومت بر ذکر حق غز وجل در شب و روز تا بدین ترتیب بنده، سید و سرور و مدبر و خالق خود را فراموش نکند تا به طغیان او منتهی گردد و در این که بنده به یاد پروردگار باشد فائده ای هست که او را از معاصی منزجر کرد و باعث می شود از انواع فساد کناره بگیرد.

بنابراین دو کلام نورانی امام رضا(علیه السلام) تأثیرات نماز در زندگی اجتماعی عبارتند از :
1-  علنی شدن عبادت پروردگار
2-  آشکار شدن یکتاپرستی و توحید
3-  قبول شهادت مسلمین درباره یکدیگر
4- رسدگی به بینوایان و یاری درماندگان
5-  ترویج نیکوکاری
6-  پیشگیر از وقوع بسیاری از گناهان و مناهی خداوند
7-  جلوگیری از انواع فسادها

بنابراین جامعه در سایه نورانیت نماز اصلاح می شود و میزان هنجارشکنی در آن به شدت کاهش می یابد. چپزی که در آزمون فرضیات اکثر قریب به اتفاق پاسخ دهندگان به آن پاسخ مثبت داده بودند که نماز باعث اصلاح جامعه می شود و جامعه را از انحراف نجات می دهد.

چرا نماز اجتماع را از انواع معاصی و فساد باز می دارد.  ؟

علت این امر کاملاً روشن است. چون هر کس بخواهد نماز او مقبول درگاه الهی واقع شود باید مال و آبرو و نوامیس مردم از جانب نمازگزار در امنیت کامل باشد. نماز با تجاوز و ظلم و تعدی به مال و آبروی دیگران جمع نمی شود. در سایه نماز باید نمازگزار حریم ها و حرمت ها را نگه دارد.
آبروی مردم جامعه باید از سوی نمازگزار واقعی حفظ شود
نماز با محرّمات الهی جمع نمی شود. احترام آبروی مردم باید از سوی نمازگزار حفظ شود. لذا در روایتی پیامبرگرامی اسلام حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
مَن اغتاب مَسلماً او مسلمهً لم یَقبَلِ اللهُ صلاتهُ و لا صِیامَهُ اَربعینَ یَوماً و لیلَهً اِلّا اَن یَغفِرَ صاحِبَهُ
کسی که غیبت زن و مرد مسلمانی را بکند تا چهل روز نماز و روزه اش را خدا نپذیرد مگر آن که آن شخص او را ببخشد. (قرائتی، 1369: 587)

شیخ صدوق در کتاب معانی الاخبار از امام رضا(علیه السلام) به نقل از پدرش حضرت موسی بن جعفر(علیه السلام) از پدرش امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
همان خدای تبارک و تعالی دشمن می دارد خانه گوشت را  ... بعد فرمودند منظور از خانه گوشت، منزلی است که در آن گوشت مردم به سبب غیبت خورده می شود. ( صدوق، 1372: 402)

در روایتی دیگر در کتاب اصول کافی حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
الجُلوسُ فی المسجِدِ انتظارَ الصَّلاهِ عبادهٌ ما لم یُحدِث قیل یا رسولَ الله و ما یُحدِثُ قال الاغتیاب ؛
نشستن در مسجد به انتظار نماز عبادت است تا حدثی از او سر زند عرض شد: ای رسول خدا حدث چیست؟ فرمود: غیبت کردن است. (کلینی، بی تا: 60)

بنابراین در فرهنگ نورانی نماز، باید حرمت مردم جامعه حفظ شود و به آبروی مردم تجاوز نشود که اگر نمازگزار دست به چنین کاری زد خداوند نمازش را تا چهل شبانه روز از او نمی پذیرد.
از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) نمازگزار باید حقوق مردم خصوصاً محرومان را ادا نماید
رسیدگی به نیازمندان و محرومان جامعه و ادای حقوق محرومان به درجه ای از اهمیت دارد که اگر نمازگزار به حقوق آنان توجهی نکند نمازش پذیرفته نیست. امام رضا(علیه السلام) می فرماید:
من صلی و لم یُزکِّ لم تُقبَل صَلوتُهُ
هر کس نماز بخواند ولی زکات نپردازد نمازش قبول نمی شود.
در کتاب سفینه البحار از امام علی(علیه السلام) نقل شده که آن حضرت خطاب به کمیل فرمودند: هر گاه غذای تو از راه حلال و درآمد صحیح نباشد خداوند تسبیح گفتن و شکر تو را قبول نمی کند. (قمی، 1363: 229)
بنابراین بر نمازگزار واجب است حقوق محرومان را ادا نماید در غیر این صورت نماز او مقبول درگاه خدا واقع نمی شود و فقها و مراجع بزرگ تقلید نیز در این باره فتوا داده اند و می فرمایند:
لباس نمازگزار باید مباح باشد و کسی که می داند پوشیدن لباس غصبی حرام است اگر عمداً در لباس غصبی یا در لباسی که نخ یا دکمه یا چیز دیگر آن غصبی است نماز بخواند نمازش باطل است. هم چنین کسی که در ملک غصبی نماز می خواند اگر چه روی فرش و تخت و مانند این ها باشد نمازش باطل است. (امام خمینی،1380: 504)

بنابراین مال و اموال و زمین ها و املاک مردم باید از جانب نمازگزار مورد تجاوز قرار نگیرد و با این امر از بسیاری از فسادها جلوگیری به عمل می آید و این رمز بازدارندگی نماز فحشاء و منکرات است.

برخی از آثار سازنده‌ی مسجد

امیرالمومنین(علیه‌السلام) در مقام بیان برخی از آثار سازنده‌ی رفت‌وآمد به مسجد می‌فرمایند انسانی که به مسجد رفت‌وآمد می‌کند دست‌کم یکی از این امور هشت‌گانه نصیبش می‌شود:
1-    برادری ایمانی که در مسیر خداوند از او استفاده کند؛
2-     علم و دانش نو؛
3-    فهم آیه‌ای از آیات قرآن؛
4-    شنیدن سخنی که او را به هدایت رهمنون باشد؛
5-    رحمتی که انتظار آن را از جانب خداوند می‌کشد؛
6-      سخنی که او را از گمراهی و هلاکت باز دارد؛
7-    ترک گناه به‌سبب خداترسی‌ای که در سایه‌ی آمدوشد به مسجد به قلب او وارد می‌شود؛

8-     ترک گناه به‌دلیل حیا از برادران ایمانی خود که در مسجد با آنان آشنا شده است. ا
البته پیداست رفت‌وآمد به مسجدی این امور را نصیب انسان مسلمان می‌کند که جایگاه اصیل خویش را حفظ کرده باشد. به‌هرحال، رفت‌وآمد به مسجد علاوه‌برآنکه روح ایمان و توجه به عظمت خداوند را در انسان تقویت می‌کند، زمینه‌ی آشنایی و ارتباط او را با افراد مؤمن و صالح نیز فراهم می‌کند و این امر خود یکی از عوامل دوری از گناه و انحرافات خواهد بود.( سیدرضی ، 1368 : 254)
مسجد مرکز یافتن دوستان الهی هیچ انسانی در زندگی اجتماعی خویش از دوستان خوب بی‌نیاز نیست. دوست خوب معین و یاور انسان در طی راه سعادت و کمال و یار و غمخوار او در مشکلات و سختی‌هاست. در روایات آمده است که یکی از مراکز یافتن دوست خوب مسجد است. مؤمن‌بودن انسان‌های مسجدی علت اینکه انسان‌های مسجدی مؤمن هستند این است که مسجد اساساً محل اجتماعی و آمدوشد انسان‌های برگزیده، صالح و تقوی‌پیشه است. پیامبر اسلام(صلی‌الله‌عله‌و‌آله) در حدیثی مسجد را خانه‌ی پرهیزکاران دانسته‌اند: «مساجد خانه‌ی پرهیزکاران است و خداوند متعال رحمت و راحت و عبور بر صراط را برای آنان که مساجد را خانه‌ی خویش قرار داده‌اند ضمانت نموده است».
در روایت دیگری نیز انسان‌های مسجدی را فرخنده، مبارک، آراسته به زیور کمالات انسانی و محفوظ از انحراف‌ها معرفی کرده‌اند. ایشان همچنین فرموده‌اند: «هنگامی که دیدی مردی بر رفت‌وآمد به مسجد مداومت می‌کند، وی را مؤمن بدانید». سالم‌ماندن اهل مسجد از بلاهای آسمانی این انسان‌های مسجدی هستند که رحمت حق تعالی شامل حال آنان شده است و از بلایای الهی مصون می‌مانند.
در حدیثی از پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) آمده است: «هنگام نزول بلا و آفت، اهل مساجد سالم و محفوظ می‌مانند». انسان‌های مسجدی مانع نزول عذاب الهی در پاره‌ای از روایات، وجود انسان‌های مسجدی را سبب رفع و تأخیر نزول خشم الهی شناخته‌اند. امیرالمومنان(علیه‌السلام) در حدیثی پیرامون موضوع فوق می‌فرماید: «باتوجه‌به وجود جوانانی که برای نماز به‌سوی مسجد گام بر می‌دارند و نیز نونهالانی که در حال یادگرفتن قرآن هستند، به تمامی اهل زمین رحم نموده و عذاب آنان را به تأخیر می‌اندازد».
 اهل مسجد انسان‌هایی جوانمرد و بامروت در روایات، یکی از خصوصیت‌های انسان‌های مسجدی را جوانمردبودن آنان ذکر کرده‌اند و حضوریافتن در مسجد یکی از لوازم مروت و جوانمردی به‌شمار می‌رود. مبارزه با تفرقه و پراکندگی در مسجد مسجد جایگاه تجلی وحدت مسلمانان است. برپایه‌ی تأکید بر همین نقش بنیادین، مسجد باید با کسانی برخورد کند که برای خدشه واردکردن به وحدت مسلمانان در مسجد حضور می‌یابند. حضور همه روزه‌ی مسلمانان در مسجد فرصتی مناسب فراهم می‌کند تا آنان از مشکلات و نیازمندی‌های فردی و اجتماعی یکدیگر مطلع شوند و به قدر توان خویش در راستای رفع آن‌ها همکاری و همیاری کنند. مسجد و اختلاف‌های مذهبی و سلقه‌ای فضیلت و ثواب حضور در مسجد به مسجدی اختصاص ندارد که از سوی پیروان مذهبی خاص بنا شده باشد؛ بلکه هر مکانی که مسلمانی به‌مثابه‌ی مسجد بنا کرده باشد احکام و فضیلت‌های مسجد را دارد.
 اختلاف‌های مذهبی نه‌تنها مانع حضور اهل مذاهب گوناگون در مساجد یکدیگر نمی‌شود، بلکه مسجد به‌منزله‌ی عاملی مؤثر با این اختلاف‌ها مبارزه می‌کند و مسلمانان را به یکدیگر نزدیک می‌کند. آنگاه که پیروان مذاهب گوناگون اسلام، با وجود اختلاف در پاره‌ای از مسائل، در خانه‌ی خدا حاضر می‌شوند، دوش‌به‌دوش هم می‌ایستند و به یک سو نماز می‌گزارند، به‌خوبی به‌یاد می‌آورند که نقاط مشترک آنان به‌مراتب فراوان‌تر از اختلاف‌هایشان است. این خود زمینه‌ی مناسبی را برای وحدتی استوارتر و پایدارتر فراهم می‌آورد. علاوه‌براین، حضور پیروان مذاهب مختلف اسلامی در مسجد نمایشگر شکوه وحدت مسلمانان و یکپارچگی آنان دربرابر جبهه‌ی واحد کفر و نفاق است. این حضور بردارانه که مایه‌ی برخورد آرا و افکار گوناگون است، درنتیجه رشد روزافزون اجتماعی و فرهنگی مسلمانان را به‌دنبال دارد و زمینه‌ی مناسبی را برای راهیابی حق‌جویان به‌سوی حق و حقیقت فراهم می‌آورد.
 یکی از جلوه‌های این مبارزه‌ی مقدس میان کفر و اسلام، حضور وحدت کمیته‌ی مسلمانان در مساجد و صفوف نماز جماعت یکدیگر است. حضور در مسجد برای عبادت و به‌پاداشتن شعارهای دینی سنتی اسلامی و جاودانه است. مسجد جایگاهی است برای ازبین‌بردن یا دست‌کم کاهش اختلاف‌های سلیقه‌ای؛ اختلاف‌هایی که در جامعه‌ی اسلامی نیز همچون هر جامعه‌ی دیگری وجود دارد. بنابراین، چنانچه مسجد را به عاملی برای صف‌بندی و مرزبندی‌های موهوم تبدیل کنیم، این مکان را از ایفای رسالت بنیادی آن باز داشته‌ایم که گناهی است بزرگ در حق مسجد. انسان‌های مسجدی الگوها و نمونه‌های جامعه مسجد پایگاه تجمع دلسوزان دین است. ( سیدرضی ، 1368 : 254)
مسجد مرکز مناسبی است برای یافتن دوستان صمیمی و الهی؛ دوستانی که درکوران سخت حوادث از انسان دستگیری می‌کنند و او را در مسیر تکاملی حرکت به‌سوی الله یاری می‌کنند. مسجد محفل انس و جایگاه حضور جوانمردان، غیرتمندان، برگزیدگان و نخبگان هرگروه و جامعه‌ای است. مسجد و رضوان الهی از دیگر آثار و پیامدهای رفت‌وآمد به مسجد کسب خشنودی و رضوان الهی است. دلباختگان مسجد که بر آمدوشد به خانه‌ی دوست پایداری می‌ورزند، نه‌تنها محبوب خدایند، بلکه نزد همه‌ی آفریده‌های او نیز عزیز و گرامی‌اند. مسجدیان ارمغان همنشینی با صدیقان و شهیدان و حضور در محفل پیام‌آوران بزرگ الهی در بهشت را، در سایه‌ی آمدوشد به مسجد، به‌دست می‌آورند. همچنین، نوری درخشان و تابناک، که در پرتو آن تاریکی‌های جهان دیگر را همچون برق می‌پیمایند، نصیب آنان می‌شود. از سوی خداوند رحمت و آسایش مسجدیان را در بر می‌گیرد. آنان آسان از صراط گذر می‌کنند و در کنار عرش خدا مأوی می‌گزینند.
امام جعفر صادق(علیه‌السلام) نیز انسان‌های مسجدی را از برترین و برگزیدگان جامعه معرفی کرده‌اند.
 نبی اکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرموده‌اند: «خوشا به حال آنان که ندای دعوت‌کننده‌ی به‌سوی خدا را پاسخ گفته و به‌سوی مسجد حرکت کنند و تنها مؤمنینی که در بهشت ساکن خواهند بود به‌سوی مسجد گام بر می‌دارند». ایشان در حدیث دیگری انسان مسجدی را از نظر مقام و منزلت با صدیقان و شهدا برابر دانسته‌اند و فرموده‌اند: «گام‌برداشتن به‌سوی مسجد اطاعت‌نمودن از خداوند و پیامبر اوست».

 نقش مساجد در تعالی اخلاقی
مساجد، به عنوان یک الگوى ارزش¬گذارى، پایگاه عمومى مسلمانان و جایگاه مناسبى براى إحیای ارزش-هاى فراموش شده و محل حضور و ارتباط اقشار جامعه و تعاون اجتماعى مسلمانان و مشارکت آنان در برطرف نمودن نارسایى¬ها و آسیب¬هاى اجتماعى است. مسجد، پایگاه تبلیغ دین اسلام است که بسیارى از صفات فردی ـ اجتماعى، نظیر: اخلاص و درستکارى، ساماندهى زندگى و نظم و تقوى برآن مترتب است. افرادى که بیشتر به مسجد رفت و آمد دارند، کمتر حقوق دیگران را ضایع نموده، زندگى را با نظم بیش-ترى توأم ساخته و آثار و رفتار دینى در زندگى اجتماعی¬شان مشاهده می¬گردد. در حقیقت مسجد به عنوان یک مکان مقدس، از دو جلوه متفاوت برخوردار است و دو گونه¬ی رفتارى در این مکان ویژه تجلى مى¬یابد که در امر تعلیم و تربیت و جهت¬دهى رفتارهاى فردى و جمعى افراد بسیار مؤثر است.
الف) جلوه ظاهرى مسجد
در مکتب تربیتى اسلام، إنگاره¬های انزواطلبى و جمع¬گریزى جهت تعالی اخلاقی، مذمت و نکوهش شده است و امروزه نیز از آن به عنوان یک بیمارى روحى یاد می¬شود. در مقابل، اجتماعى بودن و جمع¬گرایى در حد معقول آن خصوصاً در میان أرحام و خویشاوندان، نشانه¬ی سلامت روح و روان آدمى و تعادل فکرى وى به شمار مى¬آید. در جلوه¬ی ظاهرى مساجد، رفتارها و اعمال و روابط پسندیده دینى ـ مذهبى رخ مى¬نماید. ویژگى مساجد به عنوان مکان¬هاى مقدس در مقابل سایر اماکن به این است که «ماهیت مسجد» ـ علاوه بر این که محلى براى تجمع و همبستگى جمعى است و افراد با حضور گروهى در آن به همبستگى رفتارهاى جمعى مى¬اندیشند ـ هنگامى که انسان¬ها به صورت جمع در حال برگزارى مناسک و انجام فرایض دینى هستند، رفتارهاى جمعى مقبول و عمومى ظاهر مى¬گردد. این امر زمینه¬ی تعالی اخلاقی افراد در دو حوزه¬ی فردی و اجتماعی را به دنبال دارد. 
ب) جلوه پنهانى مسجد
در جلوه پنهانى مساجد، رفتارهاى شخصى، غیرجمعى و کنترلى رخ مى¬دهد. هنگامى که افراد به صورت غیرجمعى و به صورت فردى در مسجد ظاهر مى¬شوند، خود به خود به محاسبه، کنترل و بررسى رفتارهاى شخصى و فردى خود مى¬پردازند. سادگی بنا، عدم تعلق آن به انسان، انتساب آن به ذات باری تعالی و برخورداری این مکان از تقدس معنوی خاص، فرد را به درون خود ارجاع می¬دهد و زمینه¬ی اصلاح مسائل رفتارى و فکرى را فراهم می¬کند. براین اساس مى¬توان پذیرفت که هم حضور جمعى و حضور فردى در مساجد مى¬تواند رفتارهاى مطلوب فردى و جمعى را در فرد برانگیزاند و هم اسباب تعالی اخلاق فردی و اجتماعی را فراهم سازد.
جمع¬بندی:
نتیجه آن که؛ برای مساجد مى¬توان نقشى دوگانه قائل شد:
۱) نقش اول؛ کمک به اصلاح و انجام رفتارهاى جمعى است. افراد با حضور در مساجد و انجام فعالیت¬هاى عبادى و آیین¬ها و مناسک، هویت جمعى خود را سامان مى¬بخشند.
۲) نقش دوم؛ نقش تربیتى مساجد است که در زمینه¬هاى روحى ایفا مى¬نمایند. آن¬گاه که مؤمن به مسجد وارد مى¬شود، در فضاى آکنده از قداست و طهارت، کانونى ساده و عارى از پیرایه¬هاى مادى، اما انباشته از جلوه¬هاى معنوى و الهى، قرار مى¬گیرد. واکاوی احوالات شخصی و مراقبت بر گناه نکردن در مسجد، خود نوعى تمرین برای توجه به خدا، آزمون مبارزه با نفس و ترک گناه و ناهنجاریها و دورى از بدى¬ها و تمرین انجام کارهاى خیر است. علاوه بر این که به علت برخوردارى مساجد از روحیه گروهى، آثار سازنده و تربیتى حضور در مساجد، به تدریج به دیگر اعمال فرد و عملکرد سایر افراد نیز سرایت می¬کند. افزون براین، مسجد معمولاً جایگاه بیان مشکلات و نارسایى¬هاى اجتماعى مى¬باشد. به طور طبیعى حضور در این مکان، روح تعهد و دردمندى را در فرد و جامعه مى¬دمد. پرورش این خوى پسندیده در اشخاص، خود نوعى مبارزه با روحیه¬ی بى¬تعهدى، بی¬مسئولیتی و بى¬تفاوتى است؛ یعنى روحیه¬اى که هرگاه در افراد جامعه پدیدار گردد، آسیب¬هاى جدی و اساسى بر پیکره جامعه وارد مى¬شود. یکی از پژوهشگران علوم اسلامی بر این باور است که؛ گرچه امروزه مسجد داراى مکان مشخص و مخاطبین خاص است، اما مساجد دو کار باید انجام ‏دهند:
اول؛ ساماندهى معرفتى مخاطبین خاص و ایجاد نظام ارتباطى (چهره به چهره) که کارآمدترین نظام ارتباطى و مبتنى بر معرفت حقیقى است نه مجازى، نظام معنایى خود را در جامعه گسترش مى‏دهد.
دوم؛  مسجد مى‏تواند [ بلکه باید] از رسانه‏هاى جدید به عنوان ابزار استفاده نماید؛ زیرا که مهم‏ترین خصلت مسجد تولید پیام است و پیام، یک نرم‏افزار است که مى‏تواند از طریق نظام ارتباط محدود و مشخص (چهره به چهره در خود مسجد) به مخاطب برسد و هم مى‏تواند از ابزارهاى پیام¬گستر چون رسانه‏هاى مدرن استفاده نماید. اگر این فرضیه را که رسانه‏هاى تکنولوژیک به خودى خود و صرفاً از این جهت که ابزار هستند، خنثى مى‏باشند و بپذیریم که این پیام است که غایت و نوع آنها را مشخص مى‏کند، در آن صورت رسانه‏هاى جدید و شبکه‏هاى ماهواره‏اى و اینترنتى ابزارهایى هستند که مى‏توانند در خدمت مساجد نیز قرار بگیرند و نظام معنایى اسلام را به جهانیان ارائه دهند و کاربران را با شبکه‏اى از لایه‏هاى «معرفت یقینى» آشنا سازند که حاوى یک رویکرد معنوى براى انسان معاصر گریزان از هجمه است.»
طبیعی است که استفاده از ابزارهای مختلف روز اگر بتواند به رشد و تعالی اخلاق فردی و اجتماعی بیانجامد، مطلوب و پسندیده است.

نتیجه گیری
اصولا روح همه عبادات - چه نماز و چه غير آن - ذكر خدا است ،اقول نماز، افعال نماز، تعقيبات نماز همه در واقع ياد خدا را در دل انسان زنده مى كندروح و اساس و هدف و پايه و مقدمه و نتيجه و بالاخره فلسفه نماز همان ياد خدا است.  نماز سدى در برابر گناهان آينده است ، چرا كه روح ايمان را در انسان تقويت مى كند، نهال تقوى را پرورش مى دهد و مى دانيم (ايمان ( و (تقوى) نيرومندترين سد در برابر گناه است ،
نماز، طاعتی است که خداوند، بندگان را به آن امر کرده است؛ در نماز تعظیم و بزرگداشت خداوند است و هنگامی که بنده سجده می کند، در واقع به آستان حق تعالی خضوع کرده است؛ نیز در نماز، اقرار کردن بنده به این است که بالاتر از او خداوندی وجود دارد که این بنده او را عبادت و سجده می کند.


محقق پس از بررسی نماز و مسجداز منظر امام رضا(علیه السلام) و تأثیر آن در خود سازی انسان ها  به این نتایج دست یافت که شیطان از نمازگزار واقعی هراسان و ترسان است و هیچ گونه تسلطی بر او ندارد. در نتیجه نمازگزار به درخواست های شیطان توجهی ندارد و یاد خدا آرامش روحی و روانی او در سایه نماز باعث می شود که به اوامر شیطان بی توجهی کند و این مهم ترین تأثیر فردی نماز  می باشد. بلکه در عوض نمازگزار واقعی  که حفظ حدود و شرایط نماز پای بند است به نیکی عمل کند و قرآن در سوره مبارکه مؤمنون این مهم را به تصویر می کشد.
تأثیرات نماز از دیدگاه امام رضا(علیه السلام)، در زندگی فردی عبارتند از : دوری از شرک، طلب توبه از خداوند، توجه به خدا، انزجار از غیر خدا، مداومت بر ذکر خدا، دوری از آرامش روح و روان، رعایت بهداشت جسمانی و توجه به زیبایی و پاک نگه داشتن بدن، لباس سرکشی و طغیان، جلوگیری از گناه، دوری از فساد و تبهکاری، ترسان و هراسان بودن شیطان از نمازگزار واقعی.
هم چنین تأثیرات نماز از بعد اجتماعی از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) علنی شدن عبادت پروردگار، آشکار شدن یکتاپرست و توحید، قبول شهادت مسلمین درباره یکدیگر، رسیدگی به بینوایان و یاری درماندگان، ترویج نیکوکاری، پیشگیری از وقوع بسیاری از گناهان و جلوگیر از انواع فسادها .








منابع و مآ خذ

 1-     ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه بهراد جعفری، نشر صدوق، ج1، تهران، 1377.
2-       امام خمینی، روح اله، توضیح المسائل، قم، انتشارات اسلامی، 1380.
3-     حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، مکتبه اسلامیه، تهران، ج3و5، تهران، 1401هـ.ق.
4-       راشد، حسن، نمازشناسی، تهران، علمیه اسلامیه، بی تا.
5-      رجب زاده، احمد و دیگران، جامعه شناسی فرهنگ، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، تهران، 1380.
6-      رجب زاده، احمد و دیگران، مطالعات اجتماعی، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی، تهران، 1380.
7-      سیدرضی، نهج البلاغه، مترجم حسین انصاریان، انتشارات پیام آزادی، تهران، 1386.
8-    صالحی، محمد و دیگران، سیره امام رضا(علیه السلام)، قم، انتشارات دارالهدی، 1384.
9-     صدوق، محمدبن علی، توحید، ترجمه اکبر میرزایی، قم، انتشارات علویو.ن، چهارم، 1389.

10-  صدوق، محمدبن علی، علل الشرایع، ترجمه سیدمحمدجواد ذهنی تهران، قم، انتشارات مؤمنین، ج2، 1382.
11-   صدوق، محمدبن علی، عیون اخبارالرضا(علیه السلام)، ترجمه حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری، نشر صدوق، تهران، 1372.
12-   صدوق، محمدبن علی، معانی الاخبار، ترجمه عبدالعلی محمدشاهرودی، تهران، دارالکتب اسلامیه، اول، 1372.
13-  طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیرالمیزان، بنیاد فکری علامه، بی تا، بی جا.

14-  طباطبایی،علامه سید حسین،نهایه الحکمه،ترجمه دکتر علی شیروانی،قم، انتشارات دارالفکر،جلد اول، ویرایش دوم،1386.

15-  طبرسی، حسن، مجمع البیان، تهران، مکتب اسلامیه، بی تا.

16-  عمید، حسن، فرهنگ عمید، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1356.
17-   فیض کاشانی، محسن، تفسیر صافی، تهران، کتابفروشی محمودی، 1344.
18-   قرائتی، محسن، پرتوی از اسرار نماز، سازمان تبلیغات اسلامی، بی جا، 1369.
19-  قمی، عباس، سفینه البحار، انتشارات سنایی، بی تا.
20-   کارنگی، دیل، آیین زندگی، ترجمه سوسن اردکانی، تهران، انتشارات جاویدان، 1375.
21- کلینی،محمد ابن یعقوب ،اصول کافی،تصحیح و تعلیق:علی اکبر غفاری،مکتبه الصدوق، تهران،1381
22-  مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، مکتب اسلامیه، 1390.
23-   محمدزاده، مرضه، علی بن موسی الرضا(علیه السلام)، قم، انتشارات دلیل ما، 1385.
24-   محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شفیعی، انتشارات دارالحدیث، 1379.
25-  مکارم، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، دارالکتب اسلامیه، تهران، 1362.
26-   ملکی تبریزی، میرزاجواد، اسرارالصلوه، ترجمه رضا رجب زاده، تهران، پیام آزادی، 1374. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، مکتب اسلامیه، 1382.