دوران امامت امام رضا علیهالسلام با خلافت سه تن از خلفای عباسی مصادف بود.
1. هارون الرشید: خلیفهای بسیار ستمکار و بیرحم بود که ده سال از امامت امام رضا علیهالسلام در دوران او بود. شهادت امام کاظم علیهالسلام به دست پلید او، دستگاه حکومتش را تضعیف کرده بود؛ به همین سبب برای جبران این ضعف، تا حدودی از فشار بر شیعیان کاست. همین امر سبب شد که امام رضا علیهالسلام آزادی نسبی بیابد و به نشر معارف و هدایت شیعیان بپردازد.
هارون در سال 175 ق فرزند خود، امین را که پنج ساله بود، به عنوان جانشین خود معرفی کرد. هفت سال بعد هم فرزند دیگر خود، مأمون را جانشین امین کرد. مأمون از امین بزرگتر و زیرکتر بود؛ ولی عاملی که سبب شد هارون امین را ولیعهد خود کند این بود که مادر امین، عرب و دارای قدرت و نفوذ بسیاری بود؛ ولی مادر مأمون، کنیزی ایرانی بود.
در سال 193 ق، مردم شهرهای خراسان شورشی کردند که به سبب گستردگی آن، هارون مجبور شد امین را در پایتخت خود، بغداد بگذارد و همراه مأمون که فرماندار خراسان بود، به آن دیار برود و قیام را سرکوب کند؛ ولی اجل به او مهلت بازگشت به بغداد را نداد و در حوالی طوس جان داد. او را در باغ یکی از فرماندهانش به نام حمید بن قحطبه دفن کردند.
2. امین: مردی خوشگذران و هوسباز بود که بسیار به لهو و لعب میپرداخت. دوران خلافت او پنج سال (193 - 198 ق) بیشتر طول نکشید که علت آن هم طمع ورزی خود او بود. او دو سال پس از خلافت، برادرش، مأمون را از ولیعهدی بر کنار و فرزند خود را جایگزین او کرد. در پی این تصمیم، سپاه مأمون از خراسان و سپاه امین از بغداد حرکت کردند و در حوالی شهر ری در مقابل هم قرار گرفتند. در این جنگ، امین شکست خورد. مأمون وارد بغداد شد و پایتخت حکومت برادر را تصاحب کرد؛ اما به مرو که در خراسان بود بازگشت و آن را پایتخت خود قرار داد. دوران خلافت امین، به دلیل آشفتگیها و نزاعهای آن زمان، همچون دوران خلافت هارون، زمان آزادی نسبیامام رضا علیهالسلام بود.
3. مأمون: مردی دور اندیش و بسیار مکار بود. از دیگر ویژگیهای او دورویی و نفاق بود. او بر خلاف برادرش، امین، بسیار به دینداری تظاهر میکرد؛ ولی امام هشتم علیهالسلام در حدیثی او را بدترین انسان زمان خود معرفی میکند. این مطلب را از این که مأمون عامل شهادت امام رضا علیهالسلام شد نیز میتوان نتیجه گرفت.
منبع : كتاب انیس النفوس
