احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

«خداوندا تو می‌دانی كه مرا اكراه نمودند و به ضرورت این امر را اختیار كردم ... خداوندا عهدی نیست جز عهد تو و ولایتی نمی‌باشد مگر از جانب تو. پس توفیق ده مرا كه دین تو را به پا دارم و سنت پیغمبر تو را زنده بدارم.»[2] یكی از اقدامات مأمون هنگام حضور امام رضا ـ علیه السّلام ـ تشكیل دادن جلسات بحث با فرق و مذاهب كلامی و علمای سایر ادیان بود. هر چند حضرت قبل از تشكیل این مجالسِ مناظره، مناظراتی با فرق و مذاهب كلامی گوناگون داشتند، اما هدف مأمون این بود كه امام رضا ـ علیه السّلام ـ را در این جلسات شكست دهد. تا موقعیت معنوی امام رضا ـ علیه السّلام ـ در نظر مردم كاهش یابد. در این رابطه جعفر مرتضی عاملی می‌نویسد: «مأمون برای مغلوب ساختن امام رضا ـ علیه السّلام ـ شروع به گردآوری علما و معتزلیان و اهل كلام كه اصحاب جدل و كلام و استدلال و مو شكافی بودند نمود. تا با امام رضا ـ علیه السّلام ـ درافتند و در هر مجلسی از قدر علمی امام بكاهند. و او را در زمینة بزرگترین چیزی كه خود و پدرانش ـ علیهم السّلام ـ ادعا می‌كردند، یعنی علم و شناختِ آثار و علوم پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ ، كه بر حسب اعتقاد شیعیان، بزرگترین شرط و لازمه پیشوائی امام بود، شكست دهند.»[3]
آن حضرت در مجالس مناظره، با فصاحت و بلاغت، میراث جد بزرگوارشان را در مقابل اشكال تراشی‌های دیگران محافظت نموده و بدون استثنا تمام دانشمندان را مغلوب ساختند. برخی از آنها به حقانیت آن حضرت و دین اسلام اعتراف كردند و برخی همانند عمران صابی مسلمان شدند. بیان همه جلسات مناظره و تمام گفتگوها و سئوال‌ و جوابها خود كتابی مفصل است كه ما به گوشه‌‌ای از این مباحث اشاره می‌كنیم. یكی از مهمترین مجالس مناظرات آن حضرت، مناظرات مرو می‌باشد. در این جلسه مأمون رهبران مكاتب (كلامی و خلفی) و مذاهب (اسلام، یهود، مسیح، صابئی، هندو و...) را جمع‌آوری كرد كه شاید امام رضا ـ علیه السّلام ـ را در یك مناظره علمی شكست دهند. ولی مقصود او حاصل نشد. علاوه بر اینكه در این مناظرات آن حضرت، با رهبران چهار مكتب و مذهب معروف مناظره كردند از این جهت می‌بینیم «این مناظره از طلوع آفتاب تا بعد از نماز مغرب طول كشیده است.»[4]
آن حضرت در این جلسه با جاثلیق دانشمند مسیحیان، رأس الجالوت دانشمند یهودی، هیربذ اكبر بزرگ زرتشتیان، عمران صابی[5] مناظره كردند. سپس در جلسه‌ای جداگانه با علی بن محمّد جهم و سلیمان مروزی هم مناظره نمودند.

مناظره اوّل با جاثلیق:[6] در ابتدای این مناظره جاثلیق گفت: من چگونه با شما بحث كنم و حال آنكه استدلال شما به كتابی است كه من آن را قبول ندارم؟ حضرت فرمود: ای نصرانی اگر از انجیل خودت برای تو استدلال كنم اقرار خواهی كرد؟ گفت: آری به خدا سوگند اقرار خواهم كرد.
امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمود: هر چه می‌خواهی بپرس و جوابش را بشنو! جاثلیق گفت: دربارة نبوت عیسی و كتابش چه می‌گوئی؟ امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمود: من به نبوت عیسی و كتابش و آنچه به امتش بشارت داد، و حواریون به آن اقرار كرده‌اند، اعتراف می‌كنم و به نبوت عیسی كه اقرار به نبوت محمّد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و كتابش نكرده و امتش را به آن بشارت نداده كافرم. سپس جاثلیق 2 شاهد بر این مطلب از امام درخواست كرد ... امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمود: سوگندت می‌دهم. آیا انجیل این سخن را بیان نمی‌كند كه یوحنا گفت: حضرت مسیح ـ علیه السّلام ـ ، مرا از دین محمّد ـ صلّی الله علیه و آله ـ عربی باخبر ساخت و به من بشارت داد كه بعد از او چنین پیامبری خواهد آمد ... جاثلیق: آری این سخن یوحنا از مسیح نقل شده اما نگفته این در چه زمانی واقع می شود و این گروه را برای ما نام نبرده تا آنها را بشناسیم، امام ـ علیه السّلام ـ : اگر ما كسی را بیاوریم كه انجیل را بخواند و نام محمد«ص» و اهل بیتش«ع» راتلاوت كند آیا به او ایمان می آوری ؟
جاثلیق: بسیار خوب سپس امام به نسطاس رومی فرمود: آیا سِفر سوم انجیل را در حفظ داری نسطاس گفت: بسیار خوب از حفظ دارم. سپس امام به رأس الجالوت بزرگ یهودیان فرمود: آیا تو هم انجیل می‌خوانی؟ گفت: آری به جان خودم سوگند. امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمود: آن سِفر سوم را بخوان اگر در آن ذكری از محمّد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و اهل بیتش ـ علیهم السّلام ـ بود به نفع من شهادت بده. سپس خود آن حضرت سِفر سوم را قرائت كرد تا به نام پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ رسید متوقف شد. رو به جاثلیق كرد و فرمود: ای نصرانی، تو را به حق مسیح و مادرش آیا می‌دانی من از انجیل باخبرم، جاثلیق: آری سپس امام نام پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و اهل بیت«ع» و امّتش را برای او تلاوت كرد. سپس فرمود: ای نصرانی چه می‌گویی آیا این سخن عیسی بن مریم است؟ جاثلیق: من انكار نمی‌كنم آنچه در انجیل برای من روشن شده است، و به آن اعتراف دارم. امام رضا ـ علیه السّلام ـ : همگی شاهد باشید كه او اقرار كرد. در ادامه این مناظره آن حضرت با جاثلیق در رابطه با الوهیت عیسی ـ علیه السّلام ـ مناظره كرد و جاثلیق كه پاسخی نداشت تسلیم شد و گفت: القول قولك و لا اله الا الله.[7]
مناظره امام رضا ـ علیه السّلام ـ با جاثلیق به گونه‌ای بود كه جاثلیق درمانده شد و گفت: «به مسیح قسم گمان نمی‌كردم بین مسلمانان فردی مثل تو پیدا شود.»[8]

مناظره دوم امام رضا ـ علیه السّلام ـ در مرو با رأس الجالوت بزرگ یهودیان: در این مناظره رأس الجالوت از اثبات نبوت حضرت محمّد ـ صلّی الله علیه و آله ـ پرسید؛ امام رضا ـ علیه السّلام ـ دلائل قانع كننده‌ای برای او ذكر كرد. سپس امام رضا ـ علیه السّلام ـ از اثبات پیامبری موسی ـ علیه السّلام ـ از وی سؤال كرد رأس الجالوت جواب داد: او كارهای خارق‌العاده انجام داده كه احدی از انبیای پیشین انجام نداده‌اند ... امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرموند: پس چرا اقرار به نبوت حضرت مسیح نمی‌كنید كه مردگان را زنده می‌كرد و ... رأس الجالوت: می‌گویند چنین كارهایی را می‌كرده ولی ما هرگز ندیده‌ایم. امام رضا ـ علیه السّلام ـ : آیا معجزات موسی را با چشم خود دیده‌ای؟ رأس الجالوت در اینجا جوابی نداشت كه بدهد...[9]

مناظره سوم با بزرگ هیر بدان: امام رضا ـ علیه السّلام ـ رو به او كرد و فرمود: به من بگو این زرتشت را كه پیامبر می‌دانی بر طبق كدام دلیل است؟ بزرگ هیر بدان گفت: او كارهای خارق‌العاده‌ای انجام داده كه احدی قبل از او انجام نداده است. گرچه ما آن را ندیده‌ایم ولی اخبار پیشینیان ما گواه بر این معنی است. امام ـ علیه السّلام ـ : آیا جز این است كه اخبار پیشینیان به شما رسیده و پیروی كرده‌اید؟ گفت: آری. امام رضا ـ علیه السّلام ـ : همین گونه است سایر امت‌ها و پیامبران[10] پس چرا این پیامبران را قبول ندارید و تنها تكیه روی زرتشت می‌كنید؟ بزرگ هیربدان خاموش گشت و پاسخی نداشت.»[11]
یكی دیگر از مناظرات آن حضرت در مرو با عمران صابی ( یكی از متكلمان) می‌باشد. این مناظره از مناظرات طولانی آن حضرت است در این مناظره بارها عمران‌ صابی سكوت كرد و نتوانست پاسخ امام ـ علیه السّلام ـ را بدهد. سرانجام این مناظره به اسلام عمران صابی منجر شد. از دیگر مناظرات آن حضرت در مرو مناظره آن حضرت است با « علی بن محمد الجهم» . وی عقایدی انحرافی درباره عصمت انبیاء داشت. در پایان این مناظره علی بن محمد الجهم گریه كرد و عرض كرد: ای فرزند رسول خدا من توبه می‌كنم و تعهد می‌نمایم از امروز به بعد درباره پیامبران خدا، جز آن چه شما فرمودید نگویم».[12]
نتیجه بحث: مناظرات امام رضا ـ علیه السّلام ـ با فرق گوناگون و مذاهب جهانی مناظراتی شیرین و غرور آفرین برای مسلمانان و شیعیان است. ذكر همه این مناظرات در فراخور این مقاله مختصر نبود. لذا به موارد كوتاهی از مناظرات اشاره شد. در این مناظرات، امام رضا ـ علیه السّلام ـ به مدد دانش بی‌كرانشان عالمان سایر فرق و ادیان جهانی را شكست دادند و در برخی از موارد باعث اسلام آوردن آنها شدند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا ج1 و 2.
2. شیخ صدوق، توحید.

پی نوشت ها

[1] . مفید، ارشاد، ترجمة: محمّد باقر ساعدی، تهران. كتابفروشی اسلامیه، 1351، ص 591.
[2] . ابن بابویه قمی، عیون اخبار الرضا ـ علیه السّلام ـ ، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات،1404 هـ، ج1، ص36.
[3] . عاملی، جعفر مرتضی، الحیاة السیاسیه لِلْاِمام الرضا ـ علیه السّلام ـ ، ترجمه دفتر انتشارات اسلامی، تهران، كنگره جهانی حضرت رضا ـ علیه السّلام ـ ، 1356، ص 358.
[4] . مرتضوی، سیدمحمّد، نهضت كلامی در عصر امام رضا ـ علیه السّلام ـ ، مشهد، مؤسسة چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1375، ص135.
[5] . او از مذهب صابئین دفاع می‌كرد. صابئین گروهی هستند كه خود را پیرو یحیی ـ علیه السّلام ـ می‌دانند ولی به دو گروه موحد و مشرك تقسیم می‌شوند. پیشین، ص 136.
[6] . این مناظره در كتاب عیون اخبار الرضا ـ علیه السّلام ـ ، ج 2، ص 230 به بعد بیان شده است.
[7] . قمی، ابن بابویه، پیشین، ج 2، ص 232 به بعد.
[8] . همان، ج 2، ص 238.
[9] . همان، ج 2، ص 241.
[10] . امام رضا ـ علیه السّلام ـ نام عیسی ـ علیه السّلام ـ موسی ـ علیه السّلام ـ و حضرت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ را ذكر فرمودند.
[11] . همان، ج2، ص 242.
[12] . همان، ج2، ص 272.

منابع : انجمن گفتمان دینی -  کتاب علامه جعفری، مناظرات امام رضا ـ علیه السّلام ـ با عمران صابئی.