احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

این دو جمله، یکی از نکات دقیق تربیتی و اخلاقی سازنده‏یی را گوشزد می‏کند؛ چرا که سخن گفتن، گاهی ممکن است به صورت عامل و گذرگاهی برای بدبختی و ورود انسان به آتش دوزخ درآید. همان گونه که می‏تواند عامل رهایی آدمی از شقاوت و بدبختی باشد. باید یادآور شد که، اگر قلب آدمی زلال و پاکیزه باشد، در آن صورت هیچ چیز پاکیزه‏تر از زبان نیست و اگر درون انسان پلید و ناپاک باشد، در آن صورت هیچ چیز پلیدتر از زبان نخواهد بود. 

بر این اساس امام علیه‏السلام سکوت را به عنوان حکمت و دانایی و فرزانگی برشمرده است. آن کسی که به جا و به موقع، راه سکوت را در پیش می‏گیرد در واقع ابواب سعادت و نیکبختی را به روی خود می‏گشاید. 

سکوت بجا را می‏توان راهی به سوی سلامت روانی و کمال اخلاقی و نیل به معارف و آگاهی‏ها دانست. اگر فردی سکوت را در جای خود بر سخن گفتن ترجیح دهد و در چنین مواردی بدان پای‏بند باشد، در واقع قلب و درون خود را از شهوات و آفات روانی شست شو داده و برای نیل به اهداف مطلوب خود راه را هموار می‏سازد. 

اینچنین سکوتی که از فراست و هوش و اندیشه و تفکر مایه می‏گیرد، نشانه‏ی قدرت و توانایی‏ست و نباید آن را دلیل ضعف و نارسایی تلقی کرد. 

بنابراین سکوت مذکور، بیانگر حکمت و دانایی فرد است. به همین جهت، اگر کسی منهای حکمت و فرزانگی و دانایی، از قدرت سخن‏آوری برخوردار باشد، فرجام آن سقوط و بدبختی‏ست. 

مرد حکیم و دانا ساکت و آرام است و باید گفت: افراد ناآرام و پرچانه که از عقل و فراست کافی تهی هستند با لاف سخن خویشتن را رسوا می‏سازند؛ لذا سزاست که کمتر سخن بگویند و سکوت خویش را فزاینده‏تر سازند. 

تا نداری مایه، از لاف سخن خاموش باش‏

خنده رسوا می‏نماید، پسته‏ی بی‏مغز را

افراد خام و نارس، که از لحاظ علمی و اخلاقی و هوش و فراست دچار ضعف و نارسایی هستند، غالبا دچار افراط در سخن بوده و قادر نیستند در جای خود سکوت اختیار کنند. 

طبعا نفس انسانی به آزادی و بی‏بند و باری گرایش دارد، لذا نسبت به اندیشه و سکوت و آرامش، رغبتی در خود احساس نمی‏کند. عاملی که می‏تواند سکوت بجا و سنجیده را در فرد بارور سازد، ایمان به دین و قوانین دینی‏ست. 

فقط مردم باایمان و متدین هستند که با زیور سکوت بجا خویشتن را می‏آرایند و می‏گویند، سخنی که هیچ‏گونه بهره‏یی جز گناه یا بدبختی را به ارمغان نمی‏آورد، نباید بر زبان راند، بلکه باید از آن خودداری کرد. 

محیی‏الدین عربی می‏گوید: 

اگر کسی خواهان آن است که باطن و درونش سازندگی یابد و به سخن آید، باید زبانی را که در کامش است به سکوت وادارد. نیروی باطن و درون آدمی گویاتر و رساتر از نیروی زبان انسان می‏باشد. زبان آدمی گاهی می‏لغزد، اما باطن و درون انسان صادق است و هیچ غباری از خلاف واقع، چهره‏ی آن را نمی‏پوشاند. 

همه انبیا و اولیا به اتفاق اعلام کرده بودند که سکوت حکیمانه و بخردانه، سراپا خیر و سعادت است یا رهنمون انسان به سوی هر گونه خیر و سعادتی می‏باشد. 

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: 

استعینوا علی قضاء حوائجکم بالصمت: 

برای تأمین نیازها و تحقق آمال مشروع خویش از سکوت مدد گیرید. [2]

یکی از بزرگان گفته است: سکوت را بیاموز، همان گونه که سخن گفتن را می‏آموزی. اگر سخن گفتن موجب هدایت تو می‏گردد، سکوت از تو حمایت و نگاهبانی می‏کند. 

عفت زبان عبارت است از سکوت بجا و به موقع، سکوت به حق، یعنی راه نبرد و پیکار با غیبت و سخن‏چینی که نوعی ریاضت و تمرین روانی‏ست؛ چرا که سکوت مورد نظر ما به معنای مخالفت با هوای نفس و پاسداری از سلامت نفسانی‏ست. 

سکوت اندیشمندانه را باید راهی به سوی مقام قرب الهی دانست. از طریق سکوت، نفس انسان ادب‏پذیر می‏گردد و از انضباط برخوردار می‏شود. امام رضا علیه‏السلام می‏فرماید: 

در میان بنی‏اسرائیل هیچ کس نمی‏توانست عنوان عابد را برای خود احراز کند، مگر آنکه ده سال سکوت اختیار می‏کرد و پس از آنکه ده سال را در سکوت به سر می‏برد، عابد می‏شد. [3]

نقش سکوت بجا در سازندگی انسان از نظر علمی و اخلاقی بر هیچ خردمندی پوشیده نیست. درباره‏ی سکوت و ارزش آن روایات فراوانی جلب نظر می‏کند و فرزانگان دین و دانش در اهمیت آن بسیار سخن گفته‏اند. 

اگر سخن به سان نقره گران‏قدر باشد، باید گفت: سکوت و لب فروبستن همچون زر از بها و ارزش فزون‏تری برخوردار است. 

سکوت و درنگ لطیف و خوش‏آیند امام رضا علیه‏السلام هم‏زمان با سخن گفتن دیگران با وی و گوش دادن او به گفتار آنها - که از درونی اندیشمند مایه می‏گرفت -یکی از ویژگی‏های شخصیت روانی آن حضرت بوده است. درباره‏ی خصایل این امام بزرگوار نوشته‏اند: 

هرگز با سخن خویش بر کسی جفا نکرد. تا سخن کسی به پایان نمی‏رسید، لب به سخن نمی‏گشود و کلام دیگران را قطع نمی‏کرد. [4]

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در پاسخ به سؤال مردی که به حضور ایشان آمد و پرسید، علم و دانش چیست؟ فرمود: سکوت. 

عرض کرد: پس از سکوت چه کند؟ 

فرمود: باید برای شنیدن حقایق در خویشتن آمادگی ایجاد نماید. 

عرض کرد: سپس چه راه و رسمی را در پیش گیرد؟ 

فرمود: شنیده‏های خود را نگاهبانی کند تا مورد دستبرد نسیان و غفلت قرار نگیرد. 

عرض کرد: پس از حفظ و نگاهبانی چه کند؟ 

فرمود: بر طبق آن عمل کند. 

پرسید: پس از آن چه وظیفه‏یی دارد؟ 

فرمود: باید سخن گفتن در پس سنگری آغاز گردد که پی و اساسش سکوت باشد. 

پس همان گونه که حضرت رضا علیه‏السلام فرمود: سکوت را باید دری از درهای حکمت و خیر و سعادت دانست.

پی نوشت ها :

1- تحف العقول

2- منتهی الآمال ، ج 2

3- منتهی الآمال ، ج 2

4- مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی حضرت رضا (ع) ، ص478

منبع : تاریخ چهارده معصوم