حالا هرچند دیگر موذنها مثل آن روزها بر بلندای همه گلدستهها اذان گویی نمیکنند اما هنوز هم «این دستههای گل» به مانند پرتوهای «شمس و الشموس» عالم تاب این حرم، عشق و ارادت میتابانند بر همه دلهایی که در گرو این بارگاه بیتابی میکند.
حالا تو ایستادهای پای یکی از این منارهها. یکی از 12 گلدستهای که از جای جای این زمین بهشتی قامت برافراشتهاند و به برکت و عظمت وجود منوری که از حضورش وجودشان معنا یافته، ستونهای استواری شدهاند برای آسمان ...
بنا بر مستندات تاریخی، درمجموعه قدیمی آستان قدس رضوی، دو مناره با اختلاف قدمت وجود دارد؛ یکی در جنوب صحن انقلاب، نزدیک گنبد طلا و دیگری مقابل و به قرینه آن، درشمال صحن و بالای ایوان عباسی.
این دو مناره هر دو با روکش طلا تزیین شدهاند و مناره نزدیک گنبد که به صورت منفرد ساخته شده، از سابقه تاریخی و قدمت بیشتری برخوردار است.
احداث مناره به صورت منفرد تا قرن ششم ادامه داشته و از آن به بعد ساختن مناره به صورت زوج معمول شد. بنابراین، تاریخ بنای مناره کنار گنبد به اوایل قرن ششم باز میگردد که به جای احداث دو مناره کنار گنبد، یک مناره ساخته شد. طهماسب صفوی در قرن دهم مناره مذکور را مرمت و به طلا آراسته کرد.
بعد از آن، نادرشاه افشار همزمان با طلاکاری ایوان امیرعلیشیر، مناره کنار گنبد را نیز دو باره طلاکاری کرد.
این گلدسته روی ایوان عباسی در شمال صحن انقلاب است که از آثار عهد نادری بهشمار میرود. در تاریخ آمده است: نادرشاه دستور داد گلدسته دیگری در مقابل گلدسته شاهرخی بسازند و گلدستهها و ایوان امیرعلیشیر نوایی درصحن انقلاب را طلا کنند. استاد علینقی مشهدی در مدت یک سال، گلدسته جدید را ساخت و طلاکاری کرد.
این دو گلدسته در دو سوی ایوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد بنا شدهاند و ارتفاع آنها از سطح زمین به 43 متر میرسد.
البته در میان این دو مناره، گنبد فیروزهای رنگ مسجد نیز خودنمایی میکند. ارتفاع این گنبد دو پوسته 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد 13 متر است.
این مناره بر فراز ایوان غربى صحن انقلاب مشهور به ایوان ساعت (زیرساعت) قرار دارد. این سردرب تاریخى و مرتفع، در اصل متشکل از دو ایوان بوده که ایوان داخلى آن در سمت صحن و ایوان خارجى به سمت بست شیخ طوسى و متصل به آن است. ایوانها که بنا بر نقل تاریخ توسط شاه عباس صفوى ساخته شدهاند، در هر دو سمت خود مزین به کتیبهها و کاشىهاى معرق بودهاند و بیش از 24 متر بلندى دارند.
بر سر درب ایوان، ساعت بزرگى وجود دارد که زیر آن گنبد کوچک و ظریفى است که از چهار سو دیده میشود. این ساعت به وضوح وقت را مىنمایاند.
در گذشته که مشهد شهری کوچک بود، زنگ این ساعتها در همه نقاط شهر شنیده مىشده است و مردم، اوقات شب و روز خود را با آن تشخیص مىدادهاند.
البته هنوز هم از فواصل نه چندان دوری، این ساعت دیده میشود. علاوه بر این چون در آن ایام هنوز ساعت همگانى نشده بود و تنها تعداد انگشتشمارى از مردم ساعت به دست داشـتند، سـاعتهاى آسـتان قـدس رضـوى تنها ساعتهاى عمومى مشهد بهشمار مىرفت. تاریخ نویسان درباره پیشینه ساعت در حرم مطهر، اطلاع دقیقى ندارند، اما براى آنها مسلم است که حرم مطهر رضوى در زمان صفویان داراى سـاعت بـوده است.
گفته مىشود ساعتى که اینک بر فراز ایوان غربى صحن انقلاب اسلامی قرار دارد، اداى نذر بیمار صعبالعلاجى است که پس از سلامت و بهبودى در سال 1327 هجرى شمسى آن را به آستان امام هشتم(ع) تقدیم کرده است.
در پایان دیدگان شما را به تماشای این تصویر مهمان میکنیم. تصویری که سال 1352 از بارگاه منور رضوی در حافظه تاریخ به ثبت رسیده و در آن تعدادی از گلدستههای حرم مطهر رضوی به وضوح مشهود است.
این تصویر را لنز دوربین علی اصغر صابری مهر ضبط کرده و به یادگار گذاشته است.
همچنین خوب است به این نکته هم اشاره شود که مناره یا منار در لغت به جای نور و روشنایی اطلاق میشود و در اصطلاح، بنایی است بلند که از قدیم بر فراز ایوان اصلی مسجدها، زیارتگاهها و مدارس دینی میساختند و از آن برای پرتوافکنی و اذانگویی استفاده میکردند.
علاوه براین، مناره یا گلدسته، نمادی از مهمترین عناصر معماری است که جایگاه ویژهای در فرهنگ معماری اسلامی و آداب وسنن اجتماعی ایران دارد. بنابراین، پیش از آن که مناره در کنار مسجدها برای اذانگویی ایجاد شود، به عنوان برجهای راهنمایی بوده که مسافران را هدایت میکرده و در مواردی میلِ نشان راهنما به حساب میآمده است.
اکنون با احتساب دو مناره رفیع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهای حوزه حرم حضرت امام رضا (علیهالسلام) وجود دارد.
استان قدس رضوی