ازجمله الطاف الهی كه خداوند در اثر بعضی از اعمال بندگان، آنان را موردعنایات خاصه خود قرار داده و از نعمت‌های بی‌كران خود بهره‌مند می‌كند، صله‌رحم است.
یكی از ملاك‌های مردمداری، برقراری روابط مطلوب با خویشان و نزدیكان است؛ زیرا آنان كه در صله‌رحم آزمون موفقی را پشت‌سر می‌گذارند، قادر خواهند بود در گستره‌ای وسیع‌تر كه ارتباط با مردم است، موفقیت بیشتری داشته باشند.(1)
انسان برای زندگی اجتماعی خود نیاز به ارتباط با یكدیگر دارد تا از تنهایی بیرون آید و شادابی روحی خود را در ادامه زندگی حفظ كند. خداوند سبحان، روابطی كه نقش حیاتی در محبت و صفای زندگی اجتماعی بشر دارد، را تحت دستورات واجب و مستحب خویش قرار داده، تا زندگی اجتماعی و خانوادگی، گرمای بیشتری پیدا كند؛ مثل ارتباط با محرم‌ها و اقوام و خویشان كه در صدر آنها پدر و مادر، برادر و خواهر، عمو و دایی، عمه و خاله هستند.(2)
معنای صله
«صله» به‌معنای عطا، احسان، دهش و جایزه است و معنای مصدری آن پیونددادن، نیكی و عطاكردن و ارتباط‌برقراركردن می‌باشد.(3)
همچنین «صله» در لغت به معنای احسان و دوستی آمده است و مراد از «رَحِم»، خویشاوندان و بستگان می‌باشد.(4)
در جای دیگر، در اصطلاح، صله رحم به‌معنای محبت و سلوك‌داشتن با خویشان و نزدیكان آمده است.(5)
فضائل صله رحم
امام‌رضا(ع) در باب اهمیت و فضائل صله‌رحم می‌فرماید: «صِلْ رَحِمَكَ وَ لَوْبِشَرْبةٍ مِنْ مَاءٍ وَ أَفْضَلُ مَا تُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ كَفُّ الْأَذَىعَنْهَا وَ صِلَةُ الرَّحِمِ مَنْسَأَةٌ فِى الْأَجَلِ مَحْبَبَةٌ فِىالْأَهْلِ»؛ با رَحِمتصله كن، اگرچه به یك شربت آبی باشد و بهترین صله‌رحم، آزار‌نرساندنبه اوست. همانا صله‌رحم، مرگ را به تأخیر می‌اندازد و دوستى خانواده (صلح و صفا و صمیمیت) می‌آورد.
حضرت‌رضا(ع) صله‌رحم را در ردیف نماز و زكات قرار می‌دهد و همگان را به انجام آن امر می‌كند:
«اِنَّ‌اللّهَ اَمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقروُنَةٍ بِها ثَلاثَةٌ اُخری، اَمَرَ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ فَمَن صَلّی وَ لَم یُزَّكِ لَم یَقبَل مِنهُ صَلواتُهُ، وَ اَمَرَ بِالشُّكرِ لَهُ وَ لِوالِدَیهِ فَمَن لَم یَشكُر والِدَیهِ لَم یَشكُرِاللّهَ وَ اَمَرَ بِالتِّقاءِاللّهِ وَ صِلَةِ‌الرَّحِمِ، فَمَن لَم‌یَصِل رَحِمَهُ لَم‌یَتَّقِ‌اللّهَ عَزَّوَجّلَّ.»؛ خداوند عزوجل، سه‌چیز را با سه‌چیز دیگر همراه ساخته است:
1. به اقامه نماز وپرداختن زكات با هم فرمان داده است ؛ پس هركه زكات نپردازد، نماز او قبول نیست.
2. بهسپاس‌گزاری از او(خدا) و سپاس‌گزاری از پدر و مادر با هم فرمان داده است؛ پس هركه ازپدر و مادرش سپاس‌گزاری نكند، از خداوند سپاس‌گزاری نكرده است.
3. به رعایت تقواو صله‌رحم با هم فرمان داده است؛ پس هركس صله‌رحم نكند، تقوای الهی را رعایت نكردهاست.(7)
در برخی دیگر از احادیث امام(ع) نیز به اهمیت صله‌رحم اشاره شده است:
- «صِلَةُ‌الرَّحِمِ وَ حُسنُ‌الجَوارِ زِیادَةٌ فِی‌الاَموالِ»؛ پیوند خویشاوندی و حسن همسایگی، اموال را زیاد می‌كند.(8)
- «إِنَّ رَحِمَ آلِ مُحَمَّدٍ الْأَئِمَّةِلَمعلَّقةٌ بالْعرْشِ تقُولُ اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِى وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِى ثُمَّ هِیَ جارِیةٌ بعْدَهَا فِی أَرْحَامِالْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ اتَّقُوااللّهَ‌الَّذِىتَسائَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحامَ»؛ همانا رحم آل‌محمد، یعنى ائمه علیهم‌السلام، به عرش آویخته است و مى‌گوید: بارخدایا بپیوند هركه مرا بپیوندد و ببر از هركه از من ببرد و بعد از این هم اینموضوع نسبت به ارحام مؤمنین جریان دارد. سپس (حضرت) این آیه را تلاوت فرمود: «ازخدایی كه به نام او بازخواست شوید و از بریدن ارحام پروا كنید».(9)
- «مَا نَعْلَمُشَیْئاً یَزِیدُ فِى‌الْعُمُرِ إِلَّا صِلَةَ‌الرَّحِمِ حَتَّى إِنَّ‌الرَّجُلَیَكُونُ أَجَلُهُ ثـَلَاثَ سـِنـِیـنَ فَیَكُونُ وَصُولًا لِلرَّحِمِ فَیَزِیدُاللَّهُ فِى عُمُرِهِ ثَلَاثِینَ سَنَةً فَیَجْعَلُهَا ثـَلَاثـاً وَ ثـَلَاثینَ‌سَنَةً وَ یـَكُونُ أَجَلُهُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِینَ‌سَنَةً فَیَكُونُ قَاطِعاًلِلرَّحِمِ فَیَنْقُصُهُ‌اللَّهُ ثَلَاثِینَ‌سَنَةً وَ یَجْعَلُ أَجَلَهُ إِلَىثَلَاثِ سِنِینَ»؛ چـیـزى كـه عمر را زیاد كند جز صله‌رحم نمی‌دانیم، تا آنجا كه مـردى كـهاجلش سه‌سال است و او صله‌رحم‌كننده است، خدا سی‌سال به عمرش می‌افزایدو آن سه‌سال را سی‌و‌سه‌سال می‌كند و مردى كه عمرش سی‌و‌سه‌سال است و قطع‌رحم می‌كند، خدا سی‌سالش را كم می‌كند و عمرش را سه‌سال قرارمی‌دهد.(10)
- «وَقِّرُوا كِبارَكُم وَارحَمُوا صِغارَكُم وَ صِلُوا اَرحامَكُم.»؛ به بزرگ‌ترهایتان احترام بگذاریدو با كوچك‌ترها مهربان باشید و صله‌رحم كنید.(11)
- «مَن سَرَّهُ اَن یُنسَاُ فی اَجَلِهِ وَ یُزادُ فی رِزقِهِ فَلیُصِلَ رَحِمَهُ»؛ كسی كه مسرور می‌شود از اینكه اجلاو طولانی گردد و روزی او زیاد شود، پس باید صله‌رحم كند.
- صله‌رحم اجل را به تأخیر می‌اندازد و در بین اقربا، محبت ایجاد می‌كند.(12)
- دوچیز موجب زیادی اموال و ثروت می‌شود: اول، صله‌رحم و دوم، خوب و نیكو همسایه‌داری‌كردن(13)
- «تزاوَرُوا تحابوا و تصافحُوا و لا تحاشموا»؛ به دیدن یكدیگر روید تا یكدیگر را دوست داشته باشیدو دستیكدیگر را بفشارید و به هم خشم نگیرید.(14)
امام‌رضا(ع) فرمود كه پدرم علی‌بن ابی‌طالب از پیامبر اكرم(ص) نقل كرده است: «مَن ضَمِنَ لی واحِداً ضَمِنتُ لَهُ اَربَعَةً: یَصِلُ‌رَحِمَهُ، فَیُحِبُّهُ اَهلَهُ، وَ یُوَسِّعُ عَلَیهِ فی رِزقِهِ، وَ یَزدادُ فی اَجَلِه، وَ یُدخِلُهُ‌اللّهُ الجَنَّةَ‌الَّتی وَعَدَهُ»؛ هركس یك‌چیز را برای من ضمانت كند من چهارچیز را برای او ضمانت می‌كنم: با خویشاوندان خود رابطه داشته باشد تا خدا او را دوست بدارد، به او روزی فراخ دهد، عمر او را طولانی كند و او را به بهشتی كه وعده داده است وارد كند.(15)
مرحوم شهید اول گفته است: صله‌رحم، در واجب به آن مقداری است كه آدمی را از قطع‌رحم بیرون آورد زیرا قطع‌رحم از گناهان كبیره است.(16)
از محمد‌بن اسماعیل‌بن بزیع است كه گفت از امام‌رضا(ع) شنیدم: «لایَجمَعُ‌المالُ اِلّا بِخَمسِ خِصالٍ: بِبُخلٍ شَدیدٍ، وَ اَمَلٍ طَویلٍ، وَ حِرصٍ غالِبٍ، وَ قَطیعَةِ‌الرَّحِمِ، وَ ایثارِالدُّنیا عَلَی‌الآخِرَةِ»؛ مال جز با پنج‌خصلت در یك‌جا جمع نمی‌شود: بخل شدید، آرزوهای دور و دراز، حرص غالب، قطع رابطه با خویشاوندان، مقدم‌داشتن دنیا بر آخرت.(17)
عمیربن‌زید گفت: یك‌روز با عده‌ای در حضور امام‌رضا(ع) نشسته بودیم. در این موقع، صحبت از محمدبنجعفر صادق، عموی حضرت(ع)، به میان آمد. امام‌رضا(ع) درباره او فرمود: من با خود عهد و پیمان بسته و تصمیم گرفته‌ام كه هرگز با وی زیر یك سقف قرار نگیرم. با شنیدن این جمله، با خود گفتم: امام‌رضا(ع) از یك‌طرف به ما سفارش احسان، نیكی و صله‌رحم می‌كند و از طرف دیگر، خودش درباره عمویش چنین می‌گوید!؟ در این افكار بودم كه حضرت رو به من كرد و فرمود: این روش هم از نیكی، خیرخواهی و صله‌رحم است؛ زیرا وقتی او با من معاشرت و هم‌نشینی كند، مردم سخنان او را تصدیق می‌كنند، ولی اگر با هم رفت‌وآمد نكنیم، مردم حرف‌های او را نمی‌پذیرند. (در تاریخ آمده كه محمدبنجعفر در مكه قیام كرد و مردم را به رهبری خویش دعوت نمود و اسم خود را امیرالمؤمنین گذاشت و با او به خلافت بیعت كردند).
پی نوشتها:
1. مهارت‌های زندگی در سیره رضوی، محمدرضا شرفی، ص64
2. اندیشه‌های رضوی، احسان زاهری، ص201
3. فرهنگ عمید
4. لغت‌نامه دهخدا
5. المنجد، ج2، ص2188
6. اصول كافى، ج3، ص222
7. عیون اخبارالرضا، ج1، ص258
8. اصول كافى، ج2، ص157
9. همان، ج3، ص228
10. همان، ص224
11. عیون اخبارالرضا، ج2، ص265
12. علی‌بن‌موسی(ع) امامِ رضا، مرضیه محمدزاده، ص542
13. مستدرك‌الوسائل، ج15، ص241
14. بحارالانوار، ج۷۸، ص۳۴۷
15. آیین زندگی از دیدگاه امام‌رضا(ع)، محسن كتابچی، ص220
16. همان، ص216
17. همان، ص248
برگرفته شده از آستان قدس رضوی
