احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

«قومی از ناحیه‏ی ماوراء النهر خدمت امام رضا علیه‏السلام آمده و عرض کردند که: آمده‏ایم تا از سه مطلب سؤال کنیم، و اگر جواب کافی شنیدیم به مقام علمی و روحانی شما معتقد می‏شویم. آن حضرت فرمود: بپرسید! گفتند: به ما خبر بدهید که خداوند در کجاست؟ و او چگونه و به چه کیفیتی است؟ و تکیه و اعتماد او در هستی به چیست؟

فرمود: خداوند متعال کیفیت را احداث کرده است، و او پیش از حدوث کیفیت بوده، و از کیفیت منزه است. و او اینیت را احداث کرده، و خود از أینیت دور است. و او در وجود خود به چیزی غیر خود تکیه‏ای ندارد، و تنها اعتماد او به توانایی ذاتی خود است.

پس گفتند: شهادت می‏دهیم که تو عالم هستی.»

2- دخل رجل من الزنادقة علی الرضا علیه‏السلام و عنده جماعة، فقال له أبوالحسن (ع):

«أرأیت أن کان القول قولکم و لیس هو کما تقولون، ألسنا و ایاکم شرع سواء، و لا یضرنا ما صلینا و صمنا و زکینا و اقررنا فسکت. فقال أبوالحسن (ع): و ان یکن القول قولنا و هو کما نقول، ألستم قد هلکتم و نجونا. قال: رحمک الله، فأوجدنی کیف هو و أین هو؟ قال: ویلک ان الذی ذهبت الیه غلط، و هو أین الأین و کان و لا أین و هو کیف الکیف و کان و لا کیف، فلا یعرف بکیفوفیة و لا بأینونیة، و لا یدرک بحاسة و لا یقاس بشی‏ء. قال الرجل: فاذا انه لا شی‏ء، اذا لم یدرک بحاسة، من الحواس! فقال أبوالحسن (ع): ویلک لما عجزت حواسک عن ادراکه أنکرت ربوبیته، و نحن اذا عجزت حواسنا عن ادراکه أیقنا انه ربنا و انه شی‏ء بخلاف الأشیاء.

قال الرجل: فأخبرنی متی کان؟ قال أبوالحسن (ع): أخبرنی متی لم یکن فاخبرک متی کان... قال: فلم لا تدرکة حاسة البصر؟ قال: للفرق بینه و بین خلقه الدین تدرکهم حاسة الأبصار منهم و من غیرهم. ثم هو أجل من أن یدرکه بصر أو یحیط به و هم أو یضبطه عقل. قال: فحده لی؟ قال: لا حد له. قال: و لم؟ قال: لأن کل محدود متناه الی حد، و اذا احتمل التحدید احتمل الزیادة، و اذا احتمل الزیادة احتمل النقصان، فهو غیر محدود و لا متزاید و لا متناقص و لا متجزئ و لا متوهم» [2] .

«مردی از زنادقه بخدمت حضرت رضا علیه‏السلام وارد شد، و نزد او جماعتی بودند، پس آن حضرت خطاب به آن مرد کرده و فرمود: آیا می‏بینی اگر گفته‏های شما صحیح باشد، و بطور مسلم چنین نیست، آیا ما و شما برابر و مساوی نخواهیم بود؟ و اعمال و عبادات ما از نماز و روزه و زکوة و اعتقادات و اظهارات ما در چنین حالت کوچکترین ضرری به وجود ما نخواهد رسانید. آن مرد ساکت شد و جوابی نداد.

سپس آن حضرت فرمود: ولی اگر گفته‏های ما واقعیت داشت، و بطور یقین چنین است، آیا شما در مورد ابتلا و ناراحتی شدید و هلاکت واقع نخواهید شد؟ در صورتی که ما در نجات و خوشی خواهیم بود.

مرد گفت: پس مرا دریاب و تقویت کن در این که او چگونه است و در کجا باشد؟ امام فرمود: وای بر تو، این فکر تو نادرست است، او أین و کیف را به وجود آورده است، و پیش از این که أین و کیف موجود باشد، او وجود داشته است. پس هرگز او به صفت کیف و أین متصف نگردد، و او با یکی از حواس درک نمی‏شود، و با هیچ چیزی مقایسه نخواهد شد.

مرد گفت: در این صورت او چیزی نیست، و با حواس درک نمی‏شود! امام فرمود: وای بر تو، چون حواس تو از درک او عاجز است، ربوبیت او را انکار می‏کنی، ولی ما بخاطر عاجز شدن از ادراک او یقین پیدا می‏کنیم که او پروردگار ما بوده، و چیزی است برخلاف همه اشیاء.

مرد گفت: پس مرا خبر بده که او کی و چه زمانی بوده است؟

امام فرمود: شما مرا بگویید که او کی نبوده است، تا من بگویم که او در چه زمانی بوده است.

مرد گفت: پس برای چه او را حس بصر درک نمی‏کند؟

امام فرمود: برای این که فرق باشد فیمابین خداوند متعال و خلق او که با حس باصره ادراک می‏شوند، در صورتی که او بالاتر از آن است که قوه باصره او را درک کرده و یا احاطه نماید او را وهم، و یا ضبط کند او را عقل.

مرد گفت: او را برای من تعریف و تحدید کن؟

امام فرمود: او را حدی نیست.

مرد گفت: برای چه؟

امام فرمود: زیرا هر محدودی متناهی بحد می‏شود، و هر چیزی که حد پیدا کرده و متناهی گشت قابل زیاده شدن و نقصان خواهد بود. پس او محدود و قابل نقص و زیاده و تجزی نبوده، و با قوه‏ی واهمه ادارک نمی‏شود».

توضیح:

1- ماوراء النهر، در معجم البلدان گوید: مراد از ماوراء النهر، نهر جیحون است در زمین خراسان، و سرزمین شرقی آن را بلاد هیاطله می‏گفتند، و در اسلام به اسم ماوراء النهر نامیده می‏شود، و این زمین بسیار محل پرنعمت و فراوانی است.

2- أین کان: أین در محل و مکان استعمال می‏شود، و بودن در مکان، مخصوص اجسام است که محتاج باشند به زمان و مکان، و اما پروردگار متعال که نامحدود و ازلی و مبدأ همه‏ی عوالم است، معقول نباشد که محتاج به محل بوده، و در محلی قرار بگیرد

3- کیف کان: کیف در مورد اراده خصوصیت و حالت و صفت چیزی استعمال می‏شود، و این معنی نیز در موجودات ممکن اطلاق می‏شود، و اما خداوند واجب ازلی بی‏نیاز ثابت حق، هرگز محل عروض حالات مختلف و عوارض قرار نگرفته و تحولاتی در او پیدا نمی‏شود.

4- و کان اعتماده علی قدرته: هر موجودی که وجودش واجب و ثابت و غنی بالذات نیست، در ادامه‏ی هستی و حیات خود، قهرا به چیزی اعتماد و تکیه می‏کند، مانند مال و فرزند و پدر و برادر و رفیق و ثروتمند و شخص عنوان دار و غیر اینها، در جهات مادی، و یا به معرفت و روحانیت و مقامات معنوی و روحانی، در جهات معنوی. و اما پروردگاری که هیچ گونه نقطه‏ی ضعف و فقر و احتیاجی در وجود او نبوده، و غنی بالذات و قادر نامحدود است، چگونه معقول است که به چیزی که فقیر و محدود است تکیه کند.

5- متی کان: متی در مورد اراده‏ی زمان استعمال می‏شود، و درباره‏ی پروردگاری که وجودش ذاتی و ازلی و ابدی و غنی بالذات است، چگونه معقول باشد که او را با زمان معینی محدود کنیم.

6- لا حد له: محدود بودن به هر گونه حدی باشد[ حد زمانی، مکانی، وجودی ذاتی، با حواس باصره و باطنی، احاطه‏ی علمی]ملازم با امکان وجود و فقر و متناهی بودن و متجزی شدن است، زیرا هر آنچه محدود باشد، قهرا قابل قسمت به اطراف خواهد بود.

7- و لا متوهم: توهم عبارت است از ادراک معانی جزئیه‏ای که از مدرکات و محسوسات به حواس ظاهری حاصل می‏شود، و توهم از لحاظ لغت نزدیک به تخیل است، و معانی اصطلاحی را در موارد استعمالات لغوی نباید خلط کرد. و همین طوری که خداوند متعال با دید چشم ادراک نمی‏شود، با قوه‏ی وهم و خیال نیز درک نشده و ساخته نگردد.

بطور کلی: محدود بودن با هر حدی که واقعیت و حقیقت داشته باشد، موجب محدود شدن ذات و متجزی گشتن آن و قابل قسمت بودن، و در نتیجه ضعف و فقر و تزلزل در وجود خواهد بود.

مانند محل و مکان و حیز (أین)، و زمان و وقت و گذشته و آینده (متی)، و چگونگی و خصوصیت و حالت (کیف)، و تصور و تعقل و ادراک ذات (حد عقلی و معنوی)، توهم و تخیل (حد خیالی)، احاطه و شهود ذات (حد ذاتی).

آری ذات پروردگار نامحدود و غیرمتناهی است، و او ازلی و ابدی و نور محیط به همه اشیاء و عوالم است، پس چگونه ممکن است چنین نور محیط نامتناهی، محدود و محاط باشد.

تنها راه معرفت و شناسایی حق متعال، شهود یقینی نورانی جلوه‏های صفات، و ادراک انوار تجلیات جلال و جمال با قلب پاک، و درک و دید آثار قدرت و خلق او باشد.

«ثم ارجع البصر کرتین ینقلب الیک البصر خاسئا» [3] .

 پی نوشت ها :

1- عیون ، باب 11 ، حدیث 6

2- عیون ، باب 11 ، حدیث 29

3- ملك 4

منبع: كتاب امام رضا