احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

«از سؤال و جواب جلسه حضرت رضا علیه‏السلام است با صاحبان ادیان مختلف که در حضور مأمون منعقد شده بود، پس عمران صابی (مرد فاضلی بود از صابئین) گفت: خبر بده مرا از آنچه در آغاز بوده است، و از آنچه به وجود آورده است؟

امام فرمود: به پاسخ پرسش خود بدقت توجه کن؟

اما نخستین وجود واحد، پس او همیشه واحد بوده، و هستی داشته از ازل، و چیزی با او نبوده است، و او هرگز حدودی نداشته، و هیچ گونه عرضی به او عارض نمی‏شده است، و سپس تا ابد نیز همچنین خواهد بود و سپس موجوداتی را پدید آورده و خلق کرد، بی‏آنکه سابقه و فکری اعمال گردد، و موجودات با داشتن حدود و عارض شدن عوارض مختلف گشت. و این موجودات را در چیزی برپا نداشت، و در حالتی محدود نساخت، و بر روی چیزی برابر نکرد، و بر مثال چیزی قرار نداد. پس خلق را بر دو نوع قرار داد: برگزیده، و متوسط.»

توضیح:

مباحثی را در این مورد لازم است با جمال اشاره کنیم:

1- کائن اول: مراد مبدأ موجودات است که همه‏ی کائنات از او به وجود آمده و برگشت همه به اوست، و قهرا لازم است وجود او ثابت و اصیل و وجوب لذاته و فی ذاته داشته و ازلی و ابدی باشد.

2- مخلوق او: چون عنوان مخلوق بودن پیدا شد، قهرا حادث و محدود بحدود خواهد شد.

اما الواحد: کائن اول باید صفاتی داشته باشد:

اول - فلم یزل واحدا: او باید از هر جهت یکتا بوده، و هیچ گونه ترکب خارجی یا عقلی یا تعددی در او نباشد، زیرا ترکب و تعدد ملازم با محدود بودن و فقر و ضعف و احتیاج است.

و چیزی که محدود شد، نمی‏تواند فی ذاته واجب و ثابت و بی‏نیاز باشد، زیرا آنچه در وجود محدود است، قهرا از جهات قوا و صفات و احاطه و قدرت و علم و حیات نیز محدود بوده، و نامتناهی و ازلی و ابدی نخواهد بود.

دوم - لا شی‏ء معه: در صورتی که چیزی قرین آن شد، اگر پس از کائن اول به وجود آمده باشد، چیز حادث و مخلوقی خواهد بود، و اگر از اول وجود کائن اول هستی داشته باشد هر دو حادث و مخلوق می‏شوند، زیرا تعدد در قدیم بودن موجب محدود بودن هر دو از قدما شده، و هیچ کدام نامحدود و نامتناهی نخواهد بود.

و از صفات کائن اول (مبدأ موجودات که پروردگار جهان و جهانیان است) این است که: ابدی و ازلی و نامحدود و نامتناهی بوده، و غنی بالذات و وجود فی ذاته داشته باشد.

سوم - بلا حدود: پروردگار جهان که مبدأ همه‏ی موجودات و کائن اول است، می‏باید کمترین قید و حدی نداشته باشد، خواه محدودیت ذاتی باشد چنانکه در موجودات علوی است، و یا محدودیت زمانی یا مکانی یا مادی باشد چنان که در جسمانیات و عالم ماده است، زیرا محدود بودن دلالت می‏کند بر محدود شدن نیرو و قوت و قدرت و علم و حیات، و چیزی که محدود شد، قهرا به اندازه‏ی محدودیت خود ضعف و فقر و احتیاج بچیز خارجی پیدا خواهد کرد، در صورتی که خالق متعال و مبدأ جهان هستی می‏باید از جهت ذات و صفات و قوا نامتناهی و ازلی و ابدی و نامحدود (یعنی در زیر سلطه‏ی حد نباشد) باشد.

چهارم - و لا أعراض: اعراض عبارت از کیفیات و کمیات و حالاتی است که عارض موضوع شده، و موجب تحول و محدودیت آن می‏شود، مانند اشکال مختلف و انفعالات، و مقادیر، و بودن موضوع بهیئت‏های مختلف. که عروض هر کدام از این اعراض موجب می‏شود محدود شدن و تحت نفوذ و تأثیر قرار گرفتن موضوع آنها.

پس هر چیزی که در محل عوارض و موضوع اعراض قرار گرفت از عنوان کائن اول و مبدأ کاینات بودن خارج، تحت تأثیر و نفوذ آن اعراض واقع شده، و ممکن و حادث و محدود خواهد شد.

پنجم - و لا یزال کذلک: مبدأ کاینات و پروردگار جهان حاکم بر زمان و مکان و قیود و حدود است، و هرگز تحت حکم و تأثیر قرار نمی‏گیرد، و زمان گذشته و آینده، و مکان نزدیک و دور و حدود مادی و معنوی، در مقابل عظمت و مقام جلال و نور او کوچکترین اثری نمی‏تواند داشته باشد، او حاکم و مسلط و نافذ و پدید آورنده‏ی زمان و مکان و حدود است، و صفات او ذاتی است، و او بذاته حی و قادر و عالم و مرید است، و جریان زمان و مکان در عالم لاهوت هیچ گونه اثری ندارد.

ششم - خلق مبتدعا: آری صفات علم و قدرت و اختیار و اراده‏ی او ذاتی است، و محتاج به تحصیل و تفکر و اندیشه و اختیار ندارد، او بنحو حضور و احاطه نوری ذاتی بر هر چیزی که بخواهد محیط و توانای مطلق بوده، و کمترین چیزی از احاطه علم و قدرت او بیرون نیست.

هفتم - به اعراض و حدود مختلفة، خلق: ایجاد چیزی است بر کیفیت مخصوص، و تکون و موجود شدن ملازم است با حدوث و محدودیت، زیرا ایجاد شی‏ء در صورتی صدق می‏کند که موجود نبوده است و سپس وجود و هستی یافته است.

و دیگر آن که موجود شدن اگر در عالم جبروت و عقل و امر است، قهرا محدودیت ذاتی پیدا خواهد کرد. و اگر در عالم ملکوت و ملائکه است، محدودیت زمانی و هم ذاتی خواهد داشت. و اگر در ملکوت سفلی باشد، محدودیت مکانی هم اضافه خواهد شد. و اگر در عالم ماده باشد، محدودیت مادی هم پیدا خواهد کرد.

پس به هر صورت به اقتضای ذات و طبیعت مخلوق، حدود مختلفی پیدا خواهد شد، و داشتن حد علامت مخلوق بودن و امکان می‏شود.

و اما لحوق اعراض: اعراض مانند حدود از لوازم خلق باشد، و چون خلق ایجاد شی‏ء است بر خصوصیات مخصوصه، پس خصوصیات توأم با خلق است، زیرا یکی از اعراض اصطلاحی کمیات است، که قابل قسمت و اندازه باشد، و کیفیات که هیأتهای مخصوص به نفس و محسوسات و انفعالات و استعدادیات است، و هیأتهای دیگری که نسبت به زمان یا مکان یا وضع داخلی یا خارجی و غیر اینهاست.

هشتم - لا فی شی‏ء اقامه: در اکثر اوقات، مردم که می‏خواهند چیزی را بسازند، با سه نقشه و برنامه آن را درست می‏کنند. اول - محلی مناسب در نظر می‏گیرند که آن را در آن محل بپا بدارند. دوم - ظرفی مهیا می‏کنند که حدود آن را در آن ظرف معین کنند. سوم - تمثال و شکلی مورد توجه قرار می‏دهند که مطابق آن تمثال و در مقابل آن، صنعت و عمل خود را به پایان برسانند. و هیچ صنعتکاری بدون این سه برنامه اقدام به عمل خود نمی‏کند.

نهم - صفوة و غیر صفوة: یکی از مقدمات نظم در جهان و تدبیر امور جهانیان این است که: مخلوق جهان باید به طبقات مختلف و انواع گوناگون و طبیعتهای رنگارنگ و شکلهای متفاوت و صفات و اخلاق متمایز، و در نتیجه بمراتب و درجات متفاضل از لحاظ صفاء و طهارت و استعداد و نورانیت باطنی، خلق و تقدیر بشوند.

زیرا در این صورت نیازمندیهای مردم و احتیاجات مختلف آنان از هر جهت، در جهات زندگی مادی و معنوی تأمین شده، و هر کسی به یاری و کمک دیگران می‏تواند در راه تحصیل معاش، تحصیل علم، کسب معرفت،انس با همدیگر، رفع حوائج، برطرف کردن موانع، مهیا کردن وسایل زندگی، مساعدت به همدیگر، و دستگیری از ضعفاء، بنحو احسن انجام داده، و موفق و سعادتمند باشد. و مخصوصا اختلاف طبقات و بودن طبقه بالا، کمک زیادی در تعلیم و تربیت و رشد اخلاقی مردم متوسط می‏کند.

و در این مورد وجود افراد با صفا و برگزیده و کامل از لحاظ معنویت و روحانیت که بتوانند دیگران را به سوی کمال و سعادت رهبری کرده، و مشکلات سلوک آنان را روشن نموده، و احکام و معارف و حقایق و معنویات حقه را بیان کنند بسیار لازم و مهم است.

پس معنای اختلاف طبقات از لحاظ صفا و طهارت و استعداد ذاتی، و نتایج و آثار آن معلوم گشت.

 پی نوشت :

1- عیون ، باب 12 ، حدیث 1

منبع: كتاب امام رضا