درباره اصل و نسب و سجایاى اخلاقى حضرت رضاعلیهالسلام و زندگى آن حضرت تا زمان شهادت، تاکنون کتابهاى زیادى نوشته شده است. اما درباره حوادثى که براى بارگاه مقدس این بزرگوار پیش آمده، مورخان تنها به صورت جسته گریخته مطالبى بیان کردهاند. بنابراین جا دارد بحثى مستقل در این باره بشود.
هر چند همه مسلمانان جهان به ساحت مقدس حضرت علىبن موسى الرضاعلیهالسلام ارادت مىورزند و از بذل مال خویش در این راه دریغ ندارند، متاسفانه بعضى از قدرتمندان مهاجم و سلطهجو، در ادوار مختلف اهانتهایى به این ساحت مقدس کردهاند که چون غالبا این اطلاعات به صورت پراکنده آمده است، در این مقاله به صورت مجموعه و به اختصار به اهم آنها اشاره مىکنیم .
مدفن امام
پس از شهادت امام، مامون به منظور فریب دادن دوستداران علویان دستور داد پیکر مبارک امام را در بقعه هارونیه کنار قبر پدرش واقع در باغ حمیدبن قحطبه طائى والى خراسان دفن کردند. و از آن تاریخ بقعه هارونیه تحتالشعاع قبر مطهرحضرت رضاعلیهالسلام قرار گرفت و این بارگاه که اکنون به آستان قدس رضوى معروف است «مشهد الرضا» نامیده شد. (۱) اولین بار این نام مقدس در کتاب عیون اخبار الرضا و سپس در کتاب احسن التقاسیم تالیف قرن چهارم هجرى آمده است. (۲)
گنبد و بارگاه حضرت رضا علیه السلام
درباره سابقه تاریخى حرم مطهر، مورخان و نویسندگان اقوال بسیار نقل کردهاند، برخى از تاریخنویسان بر این عقیدهاند که بقعه مبارکه حضرت رضاعلیهالسلام پس از وقایع و حوادث مهم خراسان که در طول قرنها به وجود آمد، در معرض تحولاتى قرار گرفت و به واسطه تاخت و تاز اقوام مختلف و لشکرکشىها به سرزمین خراسان، مانند تهاجمهاى سبکتکین و غزهاى ترکمان و مغولها بارها بهکلى ویران و سپس بازسازى گردید. (۳)
نویسندگان دیگر بر این نظرند که خرابیهاى وارده از تهاجمها به گونهاى نبوده است که بناى بقعه را بهکلى ویران کند، بلکه برخى حملات، خرابیهایى در قسمت فوقانى ایجاد کردهاند و به قسمت تحتانى دیوارها آسیبى نرسیده است، پایههاى بقعه همان بناى اولیه است که ابتدا شالوده اصلى آن را با گل چینه ساختهاند و به دفعات قسمتهایى از دیوارهاى آن مرمتشده و تزیین یافته است.
قراین و شواهد نشان مىدهد که نظر اخیر بیشتر مقرون به صحت است و نظریه تخریب کامل بقعه منوره دور از واقعیت است، چه اولا در ادوار مختلف گروهى از مورخان و جغرافیدانان و جهانگردان، شخصا مرقد مبارک امامعلیهالسلام را از نزدیک دیده و توصیف کردهاند. (۴) ثانیا، آثار و سبکهاى گوناگون و فنون معمارى و کاشیکارى قرون مختلف مانند آثار معمارى غزنویان و سلاجقه و عهد تیموریان در حرم موجود است و در آخر عبارات مکتوب بر کاشیهاى نفیس و ممتاز بعضا نام بانى و تاریخهاى ۵۱۲، ۶۱۲ و ۷۶۱ هجرى نوشته شده است. (۵) ثالثا، اگر بقعه منوره بکلى ویران شده بود، با توجه به این که اثرى از گور هارون برجاى نمىماند، بانیان و ارادتمندان به امامعلیهالسلام که پس از آن، اقدام به احداث مجدد بنا نمودند، مىتوانستند از نظر معمارى در ساختن مجدد دیوارها به گونهاى عمل کنند که قبر مطهر امامعلیهالسلام در وسط بناى جدید واقع شود. در صورتى که وضع فعلى بقعه منوره چنین نیست و همان گونه است که مامون براى قبر پدرش در سال۱۹۳ ه. ق در نظر گرفت و ده سال بعد که حضرت به شهادت رسید پیکر مقدس او را در داخل بقعه در قسمتبالاسر هارون به خاک سپردند، در نتیجه خاکسپارى پیکر مطهر حضرت، تنگنایى در محل بقعه و بالاى سر مبارک به وجود آمد که تا این اواخر باقى بود و در توسعه اخیر نسبتا وسعتیافت. بنابراین، سوابق و ادله قاطع و قراین موجود در بنا نشان مىدهد که حرم و بقعه مبارکه از قدیمترین بناهاى مشهدالرضا است ولى البته گنبد مطهر در طول زمان بر اثر حوادث طبیعى و تهاجمهاى وحشیانه ویرانیهاى مکرر دیده است. (۶)
عصر دیالمه
پس از ساخته شدن هارونیه براى این که حضرت رضاعلیهالسلام در این محل مدفون بود، براى نخستین بار سلاطین شیعه مذهب دیالمه و آلبویه، به تعمیر اساسى این بقعه به نام «مشهد الرضا» همت گماشتند و زیارت این بارگاه همچنان پر رونق بود و حتى بر علاقهمندان و زایران آن روزبهروز افزوده مىشد. (۷)
عصر غزنویان
به دنبال ترمیم و تزیین اساسى بقعه در عهد دیلمیان، به دستور سبکتکین (۳۸۷ـ۳۶۶) پادشاه غزنوى در قرن چهارم سقف و قسمتى از دیوار بقعه ویران شد و مردمان از زیارت حضرت منع شدند. اما شیعیان مخفیانه به زیارت قبر امامعلیهالسلام ادامه دادند، در حالى که تا مدتها همچنان بقعه نیمه ویران باقى بود. تا این که سلطنتبه سلطان محمود غزنوى رسید . مىگویند او شبى پیامبر اکرمصلى الله علیه وآله و یا به روایتى حضرت علىبن ابىطالبعلیهالسلام را در خواب دید که او را مخاطب قرار داده و اشاره به آن گنبد ویران مىکند و مىفرماید تا کى چنین خواهد بود؟ گفتهاند سلطان محمود صبح روز بعد معمارى را به حضور طلبید و به طوس فرستاد. بنا به نوشته تاریخ بیهقى در سال ۴۰۰ ه. ق ابوبکر شهمرد بناى بقعه را بار دیگر بر روى بازمانده دیوارهاى گلین با آجر مىسازد و منارهاى هم بر آن اضافه مىکند که این بنا هسته اصلى حرم مطهر را تشکیل مىدهد. (۸)
عصر سلجوقیان
در این دوره اولین سنگ مزار امامعلیهالسلام که متعلق به سال۵۱۶ ه. ق استبه ابعاد ۶*۳۰*۴۰ سانتىمتر بر روى قبر مطهر نصب شد که کتیبه آن چنین است: «امر بعماره المشهد الرضوى على بن موسى علیهالسلام. العبد المذنب الفقیر الى رحمته ابوالقاسم احمدبن على بن احمد العلوى الحسینى تقبل الله منه» این قطعه سنگ امروز در میان دیگر آثار تاریخى در موزه آستان قدس رضوى موجود است. مهمترین واقعه این دوره حمله غزهاى ترکمان به حرم مطهر رضوى بود.
حمله غزها به حرم مطهر
در سال ۵۴۸ ه. ق ترکان غز به مشهد و ناحیه طوس حمله کردند و همه شهر را به آتش کشیدند و بسیارى از مردم از جمله علما و بزرگان را کشتند. در این جریان به بناى حرم لطمه وارد شد که چند سال بعد شرفالدین ابوطاهر بن سعد بن على قمى حاکم مرو در عهد سلطان سنجر (۵۵۷ـ۵۱۱ ه.ق)به مرمت آن همت گماشت.
بعد از سال۵۵۷ ه. ق نیز به دستور زمرد ملک خواهرزاده سلطان سنجر، بنابر نوشتههاى روى کاشىها، ازاره حرم با کاشیهاى نفیس شش ضلعى، هشت ضلعى و ستارهاى تزیین شد.
این بانو دستور داد قرآن کریم را با خط خوش در جزوههایى نوشتند و آنها را وقف بقعه ساخت. این اثر هم اکنون در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى نگهدارى مىشود. (۹)
خوارزمشاهیان
در زمان خوارزمشاهیان نیز در این بارگاه مقدس مرمتهایى صورت گرفت و ضمن آن در سال ۶۱۲ ه. ق کتیبهاى بسیار زیبا به خط ثلثبرجسته بر دیوار و طرف در ورودى حرم از جانب رواق دارالحفاظ نصب گردید. بر روى این لوح ذکر همین تاریخ، نام و نسب حضرت رضاعلیهالسلام تا حضرت امیرالمؤمنین علىعلیهالسلام نوشته شده و بر حاشیه آن به خط ریز دو بیت در مدح حضرت رضاعلیهالسلام از سرودههاى ابونواس شاعر ایرانى عربزبان نیز نقش بسته است . (۱۰)
مغولان و حرم مطهر
ابن ابىالحدید در شرح نهجالبلاغه مىنویسد که مغولان در سال ۶۱۸ ه. ق ابتدا به طوس حمله آوردند، شهر را غارت کردند و مرم را به قتل رسانیدند. سپس وارد مشهدالرضا شدند و آنجا را هم خراب کردند. اگر چه بعضى منابع از خرابى بارگاه مقدس رضوى به دست مغولان سخن گفتهاند ولى باز مؤلف تاریخ آستان قدس رضوى از قول ابن ابىالحدید مىنویسد با وجودى که مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوى را حداقل تخریب نکردند و احتمالا به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. نیز عطاملک جوینى مؤلف جهانگشا از خرابى حرم مطهر به دست مغولان ذکرى به میان نیاورده است. منظومه فضل بن روزبهان خنجى در مهماننامه بخارا که حمله مغولان را به طوس و مشهد نگاشته است، دلالت مىکند که حرم مطهر را خراب نکردهاند، زیرا نوشتههاى سال ۶۱۲ که قبل از حمله مغولان بوده هنوز پابرجاست. (۱۱)
دوره ایلخانان
در این دوره فرسودگىها و احیانا خرابىها و خسارات وارد شده به حرم مطهر رضوى جبران گردید. زیرا نخستبه فرمان غازانخان (۷۰۳ـ۶۹۴ ه. ق)و سپس در زمان سلطان محمد خدابنده الجایتو (۷۱۶ـ۷۰۳ ه. ق)پادشاه شیعى مذهب ایلخانى مرمتشد و به بناهاى اطراف آن افزوده گردید. «بناى کامل گنبد موجود» را مربوط به این دوره دانستهاند. (۱۲) بدین واسطه این گنبد همانند سایر گنبدهایى که در دوره مغولها ساخته شده دو پوششى است و رویهاش با الواح مسین با روپوشى از طلا ساخته شده است. (۱۳) در همین دوره ابنبطوطه سیاح معروف که در سال ۷۳۴ ه. ق از راه جام به طبس سفر کرده، در خاطرات خود از حرم مطهر حضرت رضاعلیهالسلام و متعلقات آن یاد مىکند: «در مشهد مکرم قبه عظیمى است در داخل زاویه و جنب آن مدرسه و مسجد است که همه از این ابنیه عالى متبوعه است دیوارهاى این ابنیه را با خشت کاشانى مزین کرده[اند]و بر روى مرقد حضرت رضا صندوقى چوبى نصب شده است». با توجه به نوشتههاى ابنبطوطه و دیگر روایات معلوم مىشود که در قرن هشتم هجرى چنان آثارى وابسته به آستان قدس رضوى وجود داشته است، یعنى: (حرم، مسجد بالاسر، یک مدرسه و چند بناى کوچک متصل به ضلع شمالى). (۱۴)
دوره تیموریان
در قرن نهم هجرى (سال ۸۲۱ ه. ق) به دنبال کوششهاى شاهرخ تیمورى در آبادانى مشهد، به همت همسر وى گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر با نام وى در سمت قبله حرم که صحن جنوبى آستانه مبارکه را تشکیل مىدهد به اتمام رسید و سپس بناى «دار الحفاظ» بین حرم و مسجد گوهرشاد و تحویلخانه یا خزانه در مشرق دارالحفاظ ساخته شد، همزمان با این ابنیه در داخل صحن در پیرامون حرم، مدرسه پریزاد و بالاسر و دو در که تا به امروز برجا هستند، بنا گردید و در دوران تیمورى، صحن تیمورى (عتیق) و اساس ایوان طلا توسط امیر علیشیر نوایى وزیر سلطانحسین بایقرا به وجود آمد که بعدها در دوره شاه عباس اول صفوى توسعه یافت و ایوان مزبور توسط نادرشاه مطلا گردید. (۱۵)
دوره صفویه
در دوره صفویه بر عظمت و شکوه حرم مطهر افزوده شد و مناره نزدیک گنبد که در عهد غزنویان به دستور ابنمعتز حاکم نیشابور برپا گردیده بود به امر شاه طهماسب مرمت و طلاکارى شد و در سال ۹۳۲ ه. ق خشتهاى نفیس کاشى روى گنبد به خشتهاى طلاب تبدیل شد.
در شورش عبدالمؤمن خان ازبک این خشتهاى گنبد و گلدسته در کنار دیگر نفایس حرم مطهر به غارت رفت.
حمله ازبکان به حرم
در سال۹۹۷ ه. ق یعنى دومین سال سلطنتشاه عباس اول شهر مشهد در محاصره عبداللهخان ازبک قرار گرفت، چون از جانب مردم به سوى او تیرى شلیک شد غضبناک گردید و دستور به قتل عام مردم مشهد داد به طورى که در روضه منوره حضرت رضا خون جارى گردید.
سال بعد عبدالمؤمن خان ازبک با لشکریانش به مشهد حمله کرد، مردم و به خصوص سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس رضوى که در مشهد بودند به آستانه مبارکه پناهنده شدند. در حالى که اینان به دعا مشغول بودند، عبدالمؤمنخان و دین محمد سلطان به اتفاق عدهاى از جنجگویان خود وارد صحن شدند و پناهندگان را قتل عام نمودند. چنان خشمگین بودند که شعله خشم و غضبشان جز به ریختن خون سادات، صلحا و علما خاموش نمىشد. آنان زایران را از داخل حرم بیرون مىکشیدند و با کمال قساوت به شهادت مىرسانیدند. چنان که میر محمد حسین مشهور به «میربالاى سر» را که از سادات متقى مشهد بود و پیوسته در بالاى سر مبارک به تلاوت قرآن مجید مشغول بود، دو نفر از ازبکان در کنار ضریح با شمشیر پاره پاره کردند. در این موقع زنان و کودکان در مسجد گوهرشاد جمع شده بودند و در آنجا ناظر قتل عام وحشیانه اقوام و خویشان خود بودند.
سرانجام عبدالمؤمن دستور داد، قندیلهاى مرصع طلا و نقره و شمعدانها و نیز میل طلاى بالاى گنبد و بسیارى از ظرفها و فرشها و کتابهاى کتابخانه آستانه مبارکه را به غارت بردند و زنان و کودکان را که اسیر شده بودند به ماوراءالنهر فرستادند. عبدالمؤمنخان سرانجام به سختترین وجهى به دست اتباع خود به قتل رسید. (۱۶)
در پى این خرابى در سال ۱۰۱۰ ه. ق که شاهعباس پیاده به زیارت آمد مجددا دستور ترمیم گنبد را داد و آن را طلاکارى کرد. کتیبهاى از کاشى به عرض دو متر و به خط ثلث علیرضا عباسى بر گرداگرد گنبد مطهر نوشته شد که ترجمه آن چنین است: «یکى از عنایات بزرگ خداوند سبحان این است که سرور ملوک عرب و عجم، صاحب نسبت پاک نبوى و حسب درخشان علوى، خاک پاى این روضه منور ملکوتى، مروج آثار اجداد معصومش، سلطان ابوالمظفر شاه عباس حسینى موسوى صفوى، بهادرخان را توفیق داد تا از دارالسلطنه اصفهان پاى پیاده به زیارت این حرم اشرف درآید و به تزیین این بقعه از مال خاص خویش مفتخر گردد، در سال ۱۰۱۰ ه. ق آغاز و در سال۱۰۱۶ ه. ق پایان یافت». به دنبال این اقدامات تحولات دیگرى در قلمرو حرم مطهر صورت گرفته از جمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالى و اطاقها، غرفهها، سردرها، و ایوانهاى شرقى و غربى آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد اللهوردیخان. شاه عباس با توجه خاص به آستانه حضرت رضاعلیهالسلام، دستور داد تا هر کس به زیارت آن حضرت توفیق یابد مىتواند عنوان «مشهدى» را مانند حاجى و کربلایى بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت. (۱۷)
زلزله و حرم مطهر رضوى
زلزلههاى زیادى در مشهد رخ داده که حدود ۱۴ واقعه متعلق به سالهاى ۱۰۰۸، ۱۰۵۲،۱۰۵۳،۱۰۵۹،۱۰۷۷، ۱۰۸۴،۱۰۸۷، ۱۱۱۸، ۱۱۱۹، ۱۲۱۴، ۱۲۳۲،۱۲۳۶، ۱۲۵۴، ۱۲۷۴ ه. ق در کتب تاریخ به ثبت رسیده که کمابیش آسیبهایى به مسجد گوهرشاد وارد نموده است و احتمالا به دیوارهاى صحنهاى حرم مقدس و تزیینات آن نیز آسیبهایى اندک همانند مسجد گوهرشاد رسیده است. ولى در پانزدهم ربیعالثانى سال ۱۰۸۴ ه. ق به هنگام سلطنتشاه سلیمان صفوى زمین لرزه ویرانگرى در مشهد رخ داده که حدود دو سوم شهر مشهد از جمله گنبد مرقد مطهر حضرت رضاعلیهالسلام، سقف گنبد مسجد گوهرشاد و مدارس پریزاد، دودر، مدرسه بالاسر، مدرسه پایین پا آسیب فراوان دیده و حدود چهارهزار نفر از مردم مشهد زیر آوار جان سپردهاند.
پس از این حادثه شاه سلیمان مامورانى را از اصفهان براى بررسى خسارات وارده و انجام تعمیرات فرستاد. آنان نیز کار را شروع کردند، در نتیجه، گنبد مطهر و دارالسیاده در سال۱۰۸۶ و مسجد گوهرشاد در سالهاى ۱۰۸۴،۱۰۸۷،۱۰۸۹ و مدرسه پریزاد در سال ۱۰۹۱ و مدرسه دودر در سال ۱۰۸۸ و مدرسه بالاسر در سال ۱۰۹۱ و مدرسه پایین پا در سال۱۰۸۷ه.ق. بازسازى شد. (۱۸)
افشاریه
در این دوره به ویژه در زمان نادرشاه افشار ایوان طلاى صحن عتیق (انقلاب) و مناره بالاى آن و بناى مناره ایوان شمالى طلاکارى و تذهیب شد و سقاخانه اسماعیل طلایى صحن عتیق احداث گردید. اما چندى بعد به وسیله نوادگانش به این ساحت مقدس اهانتهایى شد که اینک ذکر مىشود .
غارت جواهرات حرم مطهر به وسیله نصرالله میرزا و نادرمیرزا افشار
در سال۱۱۸۳ ه. ق شاهرخ فرزند رضا قلى میرزا فرزند نادرشاه افشار در خراسان حکومت مىکرد . احمد شاه درانى به مشهد حمله کرد و نصرالله میرزا پسر شاهرخ که ولیعهد بود با او مقابلهاى مردانه کرد و وى را شکست داد و او را وادار به صلح نمود. این امر موجب غرور وى شد که خیال جهانگیرى را در سر پرورانید.
در سال ۱۱۹۰ ه. ق که خزانه پدرش خالى شده و براى پرداختحقوق سپاهیانش درمانده شده بود به تحریک برخى از فرومایگان طلا و جواهرات حرم مطهر رضوى را از قندیلها و درها جدا کرد، مقدارى را به فروش رسانید و مقدارى از طلاها و نقرهها را سکه زد و صرف پرداختحقوق و تهیه سپاه نمود.
نادرمیرزا برادر نصرالله میرزا نیز که پس از خلع وى توسط پدرش رضاقلى میرزا، ولیعهد شده بود دست تعدى و تجاوز به اموال موقوفه و غیرموقوفه گشود و حتى خشتهاى طلاى روى گنبد مطهر را کند و به نام خود سکه زد و جواهرات حرم را به فروش رسانید. حتى سرطوق مکلل را که بالاى گنبد نصب بود کند و نیز قالى زربافت را که هفتهزار تومان ارزش داشتسوزانید .
نصایح مرحوم آیهالله میرزا مهدى مجتهد تولیت وقت آستان قدس نیز مانع اعمال ناشایست و تجاوزگرانه او نشد. اما مردم به او اعتراض کردند و سکههاى ضرب شده را که در بازار بود جمعآورى مىنمودند و به میرزا مهدى مجتهد جد سادات شهیدى مشهد برمىگرداندند. مردم سرانجام سر به شورش برداشتند. نادر میرزا نیز که این شورش را از ناحیه میرزا مهدى مىدانست وى را در سال ۱۲۱۸ ه. ش به شهادت رسانید و مرحوم میرزا مهدى مجتهد به «شهید رابع» معروف شد. (۱۹)
عصر قاجاریه
تعمیرها و تغییرهایى که در طول دوران حکومت قاجار در آستانه مقدسه به انجام رسید عبارتند از: بناى صحن آزادى (نو) در سمت مشرق حرم به امر فتحعلیشاه و به مباشرت فرزندش علینقى میرزا و معمارى حاج آقاجان صاحب بازارچه معروف در مشهد، ساخته شد. بناى دارالسعاده توسط اللهیارخان آصفالدوله به سال ۱۲۵۱ ه. ق احداث شد و ترکیب رواق دارالضیافه در سال ۱۳۲۰ ه. ق انجام یافت. متاسفانه حرم مطهر در این دوره دوبار مورد بىحرمتى و اهانت متجاوزان قرار گرفت:
۱ ـ غارت سالار ـ محمد حسن خان سالار فرزند اللهیارخان آصفالدوله در سال۱۲۶۳ ه. ق یعنى یک سال قبل از پایان پادشاهى محمدشاه قاجار از آشوب هرات و هرج و مرج دربار استفاده کرد و در خراسان علم مخالفتبرافراشت و در اندک زمانى قلعه کلات را متصرف شد. او نزدیک به دو سال در خراسان به استقلال حکومت کرد. در سال بعد به فرمان وى تمامى قندیلها، چراغها و اثاثیه زرین حرم حضرت رضاعلیهالسلام را ذوب کردند و به نام وى سکه زدند. همچنین او طلا و جواهرات در مرصع و جواهرنشانى که فتحعلیشاه قاجار در سال۱۲۳۳ ه. ق به شکرانه استیلا بر خراسان تقدیم آستان قدس نموده بود غارت کرد.
اما پس از رفع فتنه در سال ۱۲۶۸ ه. ق حسامالسلطنه عموى ناصرالدین شاه مجددا سطح در مزبور را از طلاى ضخیم پوشانید و آن را با دانههاى یاقوت و زمرد و لعل زینتبخشید و در جاى اولیهاش نصب نمود.
اما در پى این غارتگریها و بىحرمتىها نسبتبه بارگاه مقدس، سالار در سال۱۲۶۶ ه.ق به دستحسامالسلطنه مغلوب گردید و به حرم مطهر پناهنده شد.
در این موقع میرزا عسکرى امام جمعه مشهد از خاندان میرزا مهدى شهید و علما و متولیان بارگاه مقدس رضوى به نزد سالار آمدند، و ضمن ملامت او به خاطر جسارتهایش به آستانه مقدسه او را از روضه منور طرد کردند. در نتیجه وى تنها ماند و به دستور حسامالسلطنه او را از بستخارج کردند و سپس با برادرش محمد علیخان و پسرش اصلانخان به سزاى اعمال شنیعشان به هلاکت رسانیدند. (۲۰)
۲ ـ توپ بستن حرم ـ در محرم سال ۱۳۳۰ ه. ق هنگام تولیت مرتضى قلیخان نایینى مردى به نام یوسف هراتى در شهر مشهد آهنگ مخالفتبا مشروطه ساز کرد و به تحریک بیگانگان جمعى از اراذل و اوباش را به دور خویش جمع کرد و آرامش شهر را بر هم زد.
در خطه خراسان مخصوصا مشهد عدهاى سالدات (سرباز) روس با تجهیز کامل مستقر شدند و مرکز خود را ارگ دولتى قرار دادند. طبیعى است ورود سربازان روس به منظور پشتیبانى از کسانى بود که با مشروطهخواهان و حکومت مشروطه سر مخالفت داشتند. در همین هنگام دو نفر دیگر به نامهاى سید محمد طالب الحق یزدى پسرعموى سید ضیاءالدین نخستوزیر کودتاى رضاخان و نایب علىاکبر نیز با یوسف هراتى همداستان شدند و در گوشه و کنار شهر آشکارا بر ضد مشروطهطلبان تبلیغ مىکردند. کار به جایى رسید که رهگذران نیز در کوچه و بازار از تعرض کسان این اشخاص درامان نماندند. یوسف هراتى خود را سردار مىنامید و هزرگى و بىبندوبارى را به حد اعلا رسانید. طالبالحق نیز همهروزه به منبر مىرفت و نوید و هشدار مىداد که محمدعلى شاه به ایران آمده و در گرگان مىباشد و ما احمد شاه پسر او را قبول نداریم، سربازان روسى که هدفشان مداخله مستقیم در امور شهر بود و اساسا به همین نیتبه اشرار پر و بال داده بودند زد و خورد بین سربازان دولتى و اشرار را دستاویز قرار دادند و به نام حفظ اتباع روسیه در مقابل تجارتخانه یکى از اهالى بادکوبه که تبعه روس بود یک عده سالدات روس مستقر کردند. کسبه و اصناف که چنین دیدند بازارها را بستند و دست از کار کشیدند . روز شبنه دهم ربیعالثانى ۱۳۳۰ ه. ق مطابق با دهم فروردین ۱۲۹۰ ه. ش اعلامیهاى از طرف کنسولگرى روس صادر شد، که اگر اشرار و متجاسرین تا دو ساعتبه غروب مانده از صحن و حرم خارج نشوند و کسبه بازار به سر کارهاى خود برنگردند ناگزیر به کمک قواى مسلح و گلولههاى توپ مردم را متفرق خواهند ساخت.
چیزى نگذشت که سربازان مسلح جلو مسجد جامع و کاروانسراى بانک صفآرایى کردند و از آن طرف هم اشرار و آشوبطلبان روى پشتبام مسجد و بالاى گلدستهها با تفنگ جمع شدند و خود طالبالحق که سردسته آنها بود مقابل حرم مطهر مستقر گردید. سربازان روس و توپچیهاى آنان نیز از چند نقطه آماده شلیک شدند. ضربالاجل به پایان رسید و به یکباره از چند جانب صداى غرش توپها بلند شد و گلولههاى آتشین به طرف گنبد مطهر و صحن امام هشتمعلیهالسلام پرتاب گردید; هدف آنها به ظاهر امر متفرق کردن اوباش و در واقع انهدام قبه مبارک و نهب و غارت اموال نفیس حرم مطهر بود.
عدهاى با مسلسل و توپهاى سبک پیشروى کردند و حرم مطهر و ضریح حضرت را به گلوله بستند . صداى غرش توپ و شلیک نظامیان روس در همه جاى شهر طنینانداز شد و در منازل شهر غوغایى برپا گردید. اصابت گلولههاى توپ بر گنبد آسیب زیاد وارد کرد، در ۱۸ محل گلولههاى توپ که مانند کله قند بود، گنبد مطهر را سوراخ کرد و به داخل گنبد افتاد و خرابیها به بار آورد. پس از دو ساعت بمباران نمودن، به هنگام غروب نظامیان سواره و پیاده روس با حال تهاجم وارد صحن مقدس شدند، زوار و مردم به داخل حرم مطهر پناهنده شدند و درهاى حرم را بستند. عدهاى از نظامیان روس به پشتبام حرم رفته از پنجرههاى گنبد و رواقها به داخل حرم شلیک مىکردند. عدهاى از آنان وارد دارالسیاده شده از شبکههاى پنجره نقره به داخل حرم شلیک مىکردند و نیز دسته دیگر از شبکههاى پنجره فولاد صحن عتیق (انقلاب) حرم مطهر را تیرباران کردند. در صحن و حرم مطهر تعداد زیادى کشته و زخمى شدند. مرتضى قلیخان متولى باشى آستان قدس رضوى بیرق سفیدى بر سر چوب بلند کرد و از قواى روس امان خواست. فرمانده روسى که چنین دید دستور آتش بس صادر کرد. سپس متولىباشى و خدام حرم و مردم نیز به جمعآورى کشتگان و زخمیها پرداختند. مدت چهار روز این مکان مقدس در تصرف روسها بود و مقدار زیادى اشیاء نفیس و قیمتى به یغما رفت. یوسفخان هراتى و طالبالحق به دستحامیان خود یعنى سالداتهاى روس کشته شدند و به کیفر اعمال خود رسیدند. (۲۱)
به دنبال این ویرانگریها سلطان حسین میرزا نیرالدوله به استاندارى خراسان تعیین شد و در سال ۱۳۳۱ ه. ق به رمتخرابیها پرداخت هزینه تعمیر گنبد مطهر به پول رایج آن زمان که قران نقره بود، سى هزار تومان برآورد شد که بیست هزار تومان آن را نیرالدوله و ده هزار تومان مرحوم حاج میرزا محمدعلى قائم مقام التولیه رضوى پرداخت نمودند. اکنون جاى چند گلوله در ایوان طلاى صحن عتیق دیده مىشود. استاد ملکالشعراى بهار به مناسبت این واقعه اشعارى تحت عنوان «توپ روس» سروده که در دیوان او آمده است. (۲۲)
عصر پهلوى
در سال۱۳۰۷ ه. ش در شبکه پیرامون فلکه حرم مطهر تغییرات اساسى به عمل آمد و فلکه دور حرم به شعاع ۱۸۰ متر از نوک گنبد و به پهناى ۳۰ متر احداث گردید که بعدا ساختمانهاى موزه و کتابخانه و تالار تشریفات نیز به این مجموعه اضافه شد، اماچندى نگذشت که به دستور رضاخان پهلوى در مجموعه بارگاه مقدس رضوى حادثه موهن و اسفناک «مسجد گوهرشاد» به وجود آمد.
واقعه مسجد گوهرشاد
علت اصلى وقوع حادثه مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ ه. ش آن بود که رضاخان تصمیم حمله به فرهنگ و سنن ملى از طریق تغییر لباس را داشت و نیز کشف حجاب بانوان را هم زمزمه مىکرد . در این موقع روحانیان مشهد زبان به اعتراض گشودند و مردم را به جمع شدن و تظاهرات تشویق مىکردند که خطباى معروف شهر مانند شیخ مهدى واعظ خراسان، شیخ عباسعلى محقق و شیخ محمدتقى بهلول در مسجد گوهرشاد و صحنهاى مطهر به منبر مىرفتد.
بخصوص شیخ بهلول قهرمان معرکه، که سخنرانیهاى طولانى و پرحرارت انجام مىداد. صبح روز جمعه ۲۰ تیرماه ۱۳۱۴ برابر با دهم ربیعالثانى ۱۳۵۴ ه. ق قزاقان مستقر در مشهد براى متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و بى محابا در صحن جدید به روى مردم تیراندازى کردند که در نتیجه عدهاى کشته و زخمى شدند پس از این هجوم مردم اطراف مشهد با داس و چهارشاخ و بیل و... به سوى بارگاه مقدس رضوى سرازیر شدند و در صحنها و مسجد گوهرشاد اجتماع نمودند . روحانیان به ویژه شیخ بهلول نیز به سخنرانیهاى اعتراضآمیز خویش ادامه مىدادند. روز شنبه ۲۱ تیرماه که بارگاه رضوى بخصوص مسجد گوهرشاد همچنان در التهاب بود، پاکروان استاندار خراسان، سرهنگ نوایى رئیس شهربانى و سرلشکر مطبوعى فرمانده لشکر به بهانه حفاظت از بانکها دستور مىدهند نظامیان بارگاه رضوى و مسجد گوهرشاد را محاصره کنند. در این موقع اسدى نایبالتولیه وقت آقایان مجتهدان را به بهانه این که رضاشاه جواب تلگراف آنان را داده استبه کشیکخانه و دارالتولیه حرم رضوى دعوت کرد. پاسى از نیمه شب گذشته صداى غرش مسلسلهاى قزاقان بلند شد و دژخیمان رژیم پهلوى به روى مردم تیراندازى کردند. صداى «وامحمدا» و «واعلیا» بلند شد، گفتهاند در این واقعه بین دو تا پنجهزار تن به شهادت رسیدند و حدود ۱۵۰۰ نفر دستگیر شدند. سپس کشتهشدگان و حتى نیمهجانها را شبانه با کامیون از محل خارج کردند و در گودال خشتمالها و باغخونى دستهجمعى دفن نمودند. سپس به شستشوى مسجد پرداختند. روز۲۳ تیرماه اثر چندانى از قتل و غارت باقى نماند. (۲۳)
توسعه حرم
در گذشته بین ضریح مطهر و ضلع غربى حرم (صفه بالاسر) تنگنایى به عرض ۸۵ سانتىمتر وجود داشت که امر طواف و زیارت را مشکل کرده بود، در سالهاى(۱۳۴۲ـ۱۳۴۱ ه .ش) براى رفع این تنگنا طرحى عظیم تهیه شد. براساس این طرح، مهندسان و معماران با تجربه آستان قدس تنها راه توسعه تنگناى بالاسر مبارک را حذف دیوار ضلع غربى حرم دانستند. ضخامت دیوار مزبور ۹۰/۲ متر بود و قسمتى از سنگینى گنبد را بر دوش داشت.
در اجراى این کار عظیم لازم بود ابتدا پیشبینىهاى استحکامى صددرصد فنى و اطمینانبخش در نظر گرفته شود، لذا حفارى و بتونریزى و نصب پایهها و پلهاى نگهدارنده و کارهاى استحکامى دیگر آغاز شد و پس از احداث تاقى از بتون بر ضلع غربى، سرانجام دیوار از زیر گنبد بیرون کشیده شد بدون این که در زمان اجراى طرح وقفهاى در امر تشرف به حرم و زیارت زایران ایجاد گردد. بدینترتیب بالاسر مبارک تعریض یافت و بیش از ۲ متر به آن قسمت از فضاى حرم افزوده شد و آن تنگناى سابق در سال ۱۳۴۴ ه .ش توسعه یافت. (۲۴)
تیراندازى دژخیمان شاه به حرم مطهر
در روز۲۹ آبانماه۱۳۵۷ ه. ش مطابق نوزدهم ذیحجه ۱۳۹۸ ه. ق در جریان انقلاب اسلامى به زعامت امام راحلقدس سره حادثهاى دلخراش در حرم مطهر رضوى پیش آمد. آن روزها همواره ماموران ساواک در بین مردم و زوار مراقب و گزارشگر اوضاع بودند. مردم اینان را شناسایى کردند و در محاصره خود قرار دادند. نتیجه این محاصره به زد و خورد و دستگیرى عوامل رژیم انجامید، ولى یک نفر از آنان، مجهز به سلاح کمرى فرار کرد و ماجرا را گزارش داد. ماموران مسلح به صحن وارد شدند تا دستگیر شدگان را از دست مردم نجات دهند، مردم به مقابله با آنان پرداختند. چند نفر از مبارزان که مورد تعقیب ماموران قرار داشتند به داخل حرم فرار کردند، و ماموران ضمن تعقیب آنها به تیراندازى پرداختند که چند گلوله به توحیدخانه مبارکه اصابت کرد. سپس از طرف کفشدارى گنبد اللهوردیخان تیراندازى شروع شد، به طورى که چند نقطه از در و دیوارهاى حرم بر اثر اصابت گلوله آسیب دید. در اثر پرتاب گاز اشکآور در داخل حرم عدهاى از زوار متوحش و بىهوش شدند و حتى یک نفر از زوار از ناحیه پا مجروح گردید.
با ازدحام زایران و فریاد اعتراض مردم، ماموران فرار کردند. اندکى بعد استاندار خراسان به وحشت افتاد و از طریق رادیوى مشهد معذرتخواهى کرد. این رویداد در میان مردم مشهد بازتابى گسترده یافت.
روز ۵ آذرماه۱۳۵۷ ه. ش به مناسبت هفتمین روز حادثه از جانب علماى مشهد اعلام عزا و تعطیل عمومى شد و در مشهد و سراسر کشور راهپیماییهاى بزرگ به راه افتاد، مردم در راهپیمایى خود شعار مىدادند:
روز همه شیعیان، شام غریبان شد قبر امام هشتم گلولهباران شد (۲۵)
عصر جمهورى اسلامى
این عصر را مىتوان «عصر طلایى آستان قدس رضوى» نامید. زیرا فعالیتهاى چشمگیرى که در این دوره بیستساله انجام گرفته، چندین برابر ۱۲۰۰ ساله ادوار گذشته مىباشد، که شرح این همه خدمتخالصانه در این مختصر نمىگنجد و تحقیقى مستقل طلب مىکند. فقط به ذکر چند مورد اکتفا مىشود:
ادامه توسعه حرم
از نخستین اقدامات پس از پیروزى انقلاب شکوهمند اسلامى در اماکن متبرکه، توسعه قسمتهایى دیگر از حرم مطهر مانند: پشتسر، پیش روى و پایین پاى مبارک بود، که پس از انجام عملیات توسعه نماى آن همانند بالاسر مبارک با کاشکارى مزین گردید و در ۲۵ اسفند ماه ۱۳۵۹ ه . ش در حضور علماى اعلام بازگشایى شد. در این بازسازى درب پایینپا تعویض شد و ۷۰/۱ متر افزایش یافت، بطورى که عرض در چهارلتى فعلى ۷/۳ متر مىباشد. پیش روى مبارک داراى سه راه ورودى گشت و وسعتى چشمگیر یافت، به طورى که زایران آسانتر مىتوانند تشرف حاصل کنند و یا هنگام توقف در دارالحفاظ نیز ضریح مطهر را ببینند. آنچه در این عملیات قابل اهمیت است، کارهاى فنى نظارت شده و کارهاى اجرایى ماهرانهاى است که وضع موجود گنبد را در مقابل حرکات احتمالى زمین تامین کرده است.
طلاکارى مجدد حرم مطهر
به نقل از کارنامه دو ساله آستان قدس رضوى طلاى روکش گنبد منور به علت کمى ضخامت و گذشت زمان و تاثیر حوادث طبیعى ساییده و بدنما شده بود. پس از پیروزى انقلاب اسلامى، خشتهاى قدیمى برچیده شد و خشتهایى با ورقههاى طلایى جدید جایگزین آن گردید، لایه زیر و نگهدارنده این ورقها مسى است و در حدود شانزده هزارم میلىمتر یعنى به ضخامت چهار برابر پیش از ورقهاى قبلى به طریق الکترولیت روکش طلا شده و بر روى بتونى که روى گنبد ریخته شد بود نصب گردید، این خشتهاى زرین حدود هفتصد متر مربع را پوشانده است.
در وسط کتیبه کمربندى سمتشمال گنبد لوحهاى است که تاریخ تجدید طلاکارى گنبد را پس از پیروزى انقلاب نشان مىدهد. متن لوحه چنین است: «در آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوى و در آستانه سالروز پیروزى انقلاب عظیم اسلامى ایران به رهبرى قائد اعظم امام خمینى تجدید طلاکارى و تعمیرات گنبد مطهر انجام پذیرفت. صفرالمظفر ۱۴۰۰ قمرى».
همانطور که قبلا گفته شد هسته اصلى آستانه مبارکه به آخر قرن دوم هجرى مربوط مىشود که در طى۱۳ قرن همواره با خرابیهاى ناشى از جنگ و تجاوز، توسعه چشمگیرى یافته استبه ویژه بعد از انقلاب اسلامى رواق دارالولایه، صحن قدس به وسعت دو هزار و پانصد متر مربع و یک ایوان به وسعتیکصد و پنجاه متر مربع و سقاخانه بهداشتى و نیز صحن جمهورى اسلامى به وسعت ده هزار متر مربع و دو گلدسته در پشت درهاى شمالى و جنوبى هر یک به ارتفاع سى متر و بستشیخ بهایى و کتابخانه جدید و دانشگاه علوم رضوى به مجموعه حرم مطهر افزوده شده است و طرح توسعه فلکه حرم و زیرگذر نیز در دست اجراست. (۲۶)
انفجار بمب در حرم مطهر رضوى (عاشوراى رضوى)
در دهه اول محرمالحرام سال ۱۴۱۵ ه. ق)۱۳۷۳ ه. ش) تعطیلات سه روزه جمعه، تاسوعا و عاشورا فرصتى براى تجمع زایران حضرت رضاعلیهالسلام فراهم آورد. از سپیده دم روز دوشنبه (عاشورا) مصادف با ۳۰ خرداد عزاداران حسینى در حال نوحهخوانى و سینهزنى و زنجیرزنى و نیز شعارهاى مذهبى جهتبرپایى مراسم عزادارى و گرامیداشتسالروز شهادت حضرت حسین بن علىعلیهالسلام و یاران باوفایش به سوى حرم مطهر روان بودند.
دستههاى مختلف با حالتهاى گوناگون به نوبت مشرف مىشدند و با ابراز همدردى با سایر عزاداران و زیارت حریم پاک رضوى بازمىگشتند. این مراسم و سیل عزاداران همچنان ادامه داشت و صحنهاى ششگانه و بستهاى چهارگانه و نیز حرم مطهر مملو از جمعیتبود.
در گرماگرم عزادارى و اوج جوش و خروش و غوغاى ظهر روز عاشورا، در ساعت ۱۴ و۲۶ دقیقه بعدازظهر ناگهان بمبى قوى که مخفیانه و از قبل در کنار ستون بالاسر مبارک نزدیک ضریح مقدس جاسازى شده بود منفجر شد. بر اثر این صداى مهیب شیشههاى حرم فروریخت، چراغها خاموش شد، مردم، به شدت روى هم ریختند و صداى واالها، وامحمدا، واعلیا، واحسیا در میان غوغایى عجیب و بىسابقه بلند شد. در اثر این انفجار هولناک و خونین،۲۷ نفر از زایران امام هشتمعلیهالسلام به درجه رفیع شهادت رسیدند و حدود ۲۹۰ نفر مجروح شدند. این ولوله و هیاهو تا هنگام شستشوى حرم مطهر از خون شهدا و مجروحان و انتقال اجساد به سردخانه و مجروحان به بیمارستانها در تمام شهر ادامه یافت و مردم به عاملان این عمل ننگین و ضدانسانى لعنت مىفرستادند . بدین جهت از سوى دولت جمهورى اسلامى در خراسان سه روز، و در کشور یک روز عزاى عمومى اعلام شد. (۲۷)
مجموعه بارگاه حرم رضوى
اکنون که پیشینه تاریخى و رویدادهاى مهم حرم مطهر رضوى به اختصار آمده بىمناسبت نیست که به تاریخچه مجموعه آثار و ابنیه آن نیز اشاره شود:
صندوق و ضریح مطهر
درباره صندوق و مرقد مبارک باید گفت که به اعتبار برخى نوشتههاى تاریخى، نصب اولین صندوق مربوط مىشود به سال ۵۰۰ ه. ق و پس از آن در دوره سلطنتسلطان محمد خوارزمشاه ۶۰۰ ه. ق. اما آنچه محقق استشاه طهماسب اول صندوقى با تنگه ضخیم طلا بر روى مرقد نصب کرده است. صفحههاى مشبک کتیبه طلاى صندوق حاوى سوره الدهر، مشتمل بر۱۶۶ قطعه کوچک و بزرگ به خط ثلثشیوا بر روى صندوق نصب گردید. کتیبه صندوق بر روى یک صفحه طلایى بزرگ چنین است: «به توفیق الهى و تایید حضرت رسالتپناهى و ائمه معصومینعلیهمالسلام طهماسب صفوى به وضع این محجر طلا در این موضع عرض اعتلا موفق و مؤید گردید سنه۵۷۹». سالها بعد با پوسیده شدن صندوق، قطعههاى طلا از آن جدا گردید، در زمان شاه عباس صفوى صندوق جدید طلاپوشى با کتیبههایى به خط ثلثیا نستعلیق آیهالکرسى و صلوات بر چهارده معصومعلیهمالسلام و اشعار فارسى ساخته شد و بر روى مرقد مبارک نصب گردید. تنگههاى طلاى صندوق همراه با قندیل بزرگ طلا و قفل مرصعى که نادرشاه به نذر فتح هند و ترکستان ساخته بود، چنان که گفته شد توسط نادر میرزا و نصرالله میرزا نوههاى نادرشاه تصاحب شد و با بخشى از آن به نام خود سکه زدند مردم که تمایلى به تصرف سکهها نداشتند، آنها را جمعآورى و پنهانى به میرزا مهدى مجتهد سپردند تا به جاى مناسب اصلى نصب شود.
با بازگرداندن قطعهها، صندوق در سال ۱۳۱۱ ه. ش به موزه انتقال یافت و سپس کتیبههاى طلا به خط علیرضا عباسى با تنگههاى طلا به وزن۳۶ هزار مثقال نقرههاى آستانه مربوط به ضریح سوم مرقد به عنوان پشتوانه اسکناس به تهران انتقال داده شد و در برابر املاک قشقاییها در درگز خریدارى و وقف آستان قدس گردید. کتیبههاى مزبور بعد از شهریور ۱۳۲۰ به آستانه بازگردانده شد و همچنین در سال ۱۳۱۱ ه. ش به جاى صندوق مزبور صندوقى مرکب از یازده قطعه مرمر لیمویى رنگ شاندیز به ابعاد ۱۰/۲*۶۰\۱*۹۵۰/۰ متر ساخته و بر روى مرمر قرار داده شد. کتیبه روى آن اشعارى استبه عربى ماده تاریخ آن «الرضا قبره جددا» ۱۳۵۱ ق مىباشد. بر روى ضریح سه ضریح تودرتو قرار دارد که ضریح کوچکتر داخلى از مفرغ ساخته و با سنگهاى زبرجد و یاقوت جواهرنشان شده است و بانى آن شاهرخ از نوادگان نادرشاه افشار است و به سال ۱۱۶۰ ه. ق مربوط مىشود. ضریح دوم از فولاد جوهرى است که از نقره باارزشتر است. ضریح سوم یا ضریح پرکار نفیس کنونى که به جاى ضریح نقره قبلى در سال ۱۳۳۸ ه. ش نصب شده زیر نظر استاد گرانقدر حاجى محمدتقى ذوفن اصفهانى به مدت دو سال و نیم ساخته شده است. در ساختن این ضریح ۳۳۸۴۸۸ مثقال نقره با عیار نود و ۱۰/۷۰۵۲ مثقال طلاى ۱۸ عیار و یک تن مفرغ و دو تن چوب گردوى خشک و دو تن آهن به کار رفته است. ارتفاع آن ۶۰/۳ متر، درازایش ۵/۴ متر و عرضش ۰۶/۳ متر است، بر روى هر یک از قابهاى چهاردهگانه نام یکى از معصومین به خط ثلثبر صفحهاى از طلا که گرد آن فیروزهنشان شده نقش بسته است.
همچنین در چهارگوشه ضریح چهار خوشه انگور از طلا نصب شده است. بر روى ضریح، افزون بر طلاکارى، تزیینات میناکارى لاجوردى و گلهاى رنگین نیز ایجاد شده است. داخل ضریح از بلور فرش شده که مربوط استبه سال ۱۲۳۸ ه. ق. (۲۸)
رواق دارالسیاده: بعد از سال ۸۲۱ ه. ق به امر گوهرشاد آغا به طول ۸۶/۳۲ متر و عرض متفاوت و ارتفاع ۷۵/۲۰ متر احداث شده است.
رواق دارالحفاظ: بعد از سال ۸۲۱ ه. ق به امر گوهرشادآغا به طول ۱۸ متر و عرض ۶۵/۸ متر احداث شده است.
رواق حاتمخانى: بانى آن حاتمبیک اردوبادى از اعقاب خواجهنصیر طوسى و از وزراى شاه عباس است که در سال ۱۰۱۰ ه. ق به طول ۵/۱۳ متر و عرض ۳۰/۷ متر و ارتفاع ۶۰/۱۱ متر ساخته شد.
گنبد اللهوردیخان: به امر اللهوردیخان از امراى شاه عباس در سال ۱۰۲۲ ه. ق به ابعاد۱۹/۱۶*۷۵/۸ متر و ارتفاع ۲۰/۱۱ متر احداث شده. سردر ورودى آن از داخل دارالضیافه بود که کتیبه و تاریخ داشت ولى در تولیتباقر پیرنیا از بین رفته است و مسلما عکسهاى آن در آستان قدس موجود است.
رواق دارالفیض: (مسجد ریاض) یا زنانه، بانى احتمالى آن مرحوم فیض کاشانى مجتهد عصر صفویه (طول ۵۹/۱۵، عرض ۹/۵ و ارتفاع ۵/۹ متر) مىباشد.
رواق توحیدخانه: بانى احتمالى آن مرحوم فیض کاشانى است، به ابعاد ۳۵/۷*۶۰/۸ متر و ارتفاع ۱۵ متر.
دار الضیافه: بانى آن میرزا شفیع اعتمادالدوله قزوینى وزیر آستان قدس رضوى در سال ۱۰۳۱ ق به ابعاد ۱۰*۱۵ متر و ارتفاع ۱۵ متر است.
دار السرور: احداث سال ۱۳۳۴ ه. ق.
دار الشکر: احداث سال ۱۳۴۴ ه. ش به ابعاد ۵/۶*۵/۶ متر در ارتفاع ۵/۹ متر.
دار العزه: احداث سال۱۳۴۳ ه. ش به ابعاد ۱۲/۳*۱۱ متر و ارتفاع ۳۵/۴ متر.
دار الذکر: احداث سال۱۳۴۳ ه. ش به ابعاد ۵/۶*۸۲*۱۲ متر و ارتفاع ۹ متر.
دار السلام: احداث سال۱۳۴۶ ه. ش به وسیله مرحوم دکتر سید فخر الدین شادمان نایب التولیه وقت آستان قدس به ابعاد ۲۲*۱۰ متر و ارتفاع ۵/۹ متر.
دار السعاده: بانى آن اللهیارخان آصف الدوله در سال ۱۲۵۱ ق به ابعاد ۹۰/۱۴*۸۰/۱۲ متر و ارتفاع ۸۰/۱۴ متر.
دار الشرف: احداث سال۱۳۸۶ ه. ق.
دار الزهد: بین سالهاى ۱۳۵۲ـ۱۳۵۰ ه. ش ساخته شده، ابعاد آن ۵/۱۷*۱۶ متر و به ارتفاع ۹۰/۵ متر است.
دار العباده: در سال۱۳۵۳ ه. ش ساخته شده و ابعاد آن۱۶*۱۲ متر و ارتفاع ۹۰/۵ متر است .
دار الاخلاص: در غرب حرم مطهر، مقابل مسجد بالاسر و بین سه رواق دارالسیاده، دارالشرف و دارالولایه قرار دارد.
دار الولایه: این رواق با ۲۳۰۵ متر مربع وسعت، بزرگترین رواق حرم مطهر است که پس از پیروزى انقلاب اسلامى ساخته شده است.
رواق شیخ بهایى: قبر شیخ بهایى داخل آن واقع است.
دار الهدایه: بین مدرسه دو در و صحن جمهورى به وسعت۸۳۷ متر مربع قرار دارد، پس از پیروزى انقلاب ساخته شده است.
دار الرحمه: بیست و یکمین و یا آخرین رواق به وسعت ۵۲۰ متر مربع است که در جنوب رواق دارالهدایه و بین بستشیخ بهایى و صحن جمهورى واقع است. (۲۹)
نقارهخانه
در زمانهاى قدیم در دربار سلاطین براى اعلام حادثهاى خاص نقاره زدن رسم بوده است.
در سال ۸۶۰ ه. ق که پسر بایسنقر بن شاهرخ تیمورى از هرات به زیارت امام رضاعلیهالسلام آمده بود، براى اعلام حضور وى، که به روایتى بیمار شده بود و براى شفا یافتن در آستانه مبارکه معتکف بود، شروع به نقاره زدن نمودند. از آن زمان به بعد هر روز پیش از طلوع و غروب آفتاب جز ایام سوگوارى نقاره مىزنند.
سقاخانه اسماعیل طلایى
در وسط صحن انقلاب (عتیق) سقاخانهاى است با کتیبهاى مطلا از دوران سلطنت نادرشاه افشار و به همین علت آن را گاهى سقاخانه نادرى نیز مىگفتهاند. سنگاب مرمر مسدس آن را به دستور نادرشاه از هرات افغانستان آوردهاند. آجرهاى طلایى که با آنها کتیبه سقاخانه نوشته شده ساخته اسماعیل نامى است که سقاخانه امروزى به نام این هنرمند شهرت یافته است .
صحنهاى حرم
چون زوار از زیارت مرقد مبارک حضرت بیرون مىآیند پس از گذشتن از رواقها وارد صحنهاى مجاور مىشوند. این فضاهاى روحانى محل تجمع زوار است که نماز جماعت را نیز در آنها برگزار مىنمایند و در ایام سوگوارى به صورت دستههاى مذهبى به عزادارى مىپردازند. تعداد شش صحن (با مسجد گوهرشاد) و چهار بست که مساحت آنها بالغ بر۲۲۵۵۵۳ متر مربع مىباشد.
۱ ـ صحن انقلاب (عتیق) که به صحن کهنه معروف است در زمان سلطان حسین بایقرا به دستور وزیر دانشمندش امیر علیشیر نوائى ساخته شده و بعدها به امر شاه عباس توسعه یافته، ابعاد آن ۵/۱۰۴*۴۴ متر است که چهار ایوان بزرگ تاریخى به قرینه یکدیگر و ۴۸ غرفه تحتانى و فوقانى در پیرامون خود دارد.
الف) ایوان طلا، این ایوان که در ضلع جنوبى صحن کهنه واقع شده سالهاى ۸۷۵ تا ۸۸۵ ه.ق به فرمان امیر علیشیر نوایى ساخته شده و ۷۰/۱۴ متر طول و ۸۰/۷ متر عرض و ۵/۲۱ متر ارتفاع دارد.
ب) ایوان غربى صحن عتیق، این ایوان به «ایوان ساعت» معروف است، در شرق بستشیخ طوسى واقع و متصل به آن است. بر سر در آن ساعتبزرگى نصب است که از چهارطرف زمان را نشان مىدهد.
ج) ایوان عباسى، این ایوان در ضلع شمالى صحن کهنه واقع است، و چون به دستور شاه عباس ساخته شده به «ایوان عباسى» شهرت دارد.
د) ایوان نقارهخانه، در ضلع شرقى صحن کهنه واقع شده و مانند ایوان غربى از دو ایوان تشکیل گردیده است. سر در خارجى آن مقابل بستشیخ حر عاملى قرار دارد.
۲ ـ صحن آزادى (نو)، بنایى استبسیار زیبا به طول ۵۸ متر و عرض ۵۴ متر که در زمان فتحعلیشاه ساخته شده و داراى۵۶ غرفه و حجره در دو طبقه مىباشد.
۳ ـ صحن امام خمینى، این صحن به وسعت ۷۷۹۸ متر مربع در جنوب شرقى حرم مطهر بین مسجد گوهرشاد و کتابخانه قدیم و موزه واقع است.
۴ ـ مسجد گوهرشاد، یکى از باشکوهترین و زیباترین مساجد ایران است که بین سالهاى۸۰۷ تا ۸۲۱ ق به دستور گوهرشاد همسر شاهرخ تیمورى ساخته شده است.
۵ ـ صحن قدس، این صحن به وسعت تقریبى ۴۴۷۲ مترمربع بعد از پیروزى انقلاب اسلامى در جنوب مسجد گوهرشاد و متصل به بستشیخ بهایى ساخته شده است.
۶ ـ صحن جمهورى اسلامى، این صحن یکى از بزرگترین صحنهاى منوره است که بعد از پیروزى انقلاب اسلامى در غرب حرم مطهر به وسعت ۱۷۵۰۰ مترمربع احداث شده است. در اضلاع آن چهار ایوان بزرگ به قرینه یکدیگر و به سبک معمارى سنتى اسلامى ساخته شده است که تکمیل کاشیکارى و تزیینات آن هنوز ادامه دارد. در وسط این صحن، سقاخانه بهداشتى به صورت هشت ترک و سقف گنبدى بنا شده است و سیستم آب آشامیدنى و آبدهى آن مجهز به چشم الکترونیکى است که از طریق شیرهاى برقى ۱۲ ولت اجرا مىشود.
ساعت آفتابى یا شاخصى در وسط آن قرار دارد که در تمام فصول سال بیانگر ظهر شرعى است . دو گلدسته زیبا هر کدام به ارتفاع ۳۰ متر بر فراز سردر ایوانهاى شمالى و جنوبى صحن ساخته شده که تزیین و طلاکارى آن به تازگى انجام شده است.
______________________________________________________________۱ـ زندگانى امام رضا، عمادزاده، ج۲، ص .۱۱۲
۲ـ مقدسى، ابوعبدالله، احسن التقاسیم فى معرفه الاقالیم، ترجمه علینقى منزوى، تهران، کاوه، ۱۳۶۲، ص;۴۸۸ تاریخ بیهقى، ص .۵۳۹
۳ـ فردوس التواریخ، ص;۳۱;۳۶ دایرهالمعارف تشیع، ص۵۶، .۵۷
۴ـ احسن التقاسیم، ص;۴۸۸ ابن حوقل، صورهالارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵، ص .۳۶۳
۵ـ پیرنیا، محمدکریم، شیوههاى معمارى ایرانى، تهران، مؤسسه نشر هنر اسلامى،۱۳۶۹، ص ۶ـ دایرهالمعارف تشیع، ج۱، ص۶۲ـ;۵۴ فردوس التواریخ، ص۲۹ـ .۲۳
۷ـ بسطامى، نوروزعلى، فرودس التواریخ، چاپ سنگى، بى تا، بى نا، بى جا، ص .۳۱
۸ـ همان منبع، ص۳۰ـ;۳۱ دایرهالمعارف تشیع، ج۱، ص .۵۶
۹ـ عزالدین على بن اثیر، کامل التواریخ، ترجمه عباس خلیلى، شرکت چاپ و انتشارات کتب ایران، ج۱۱، ص .۱۸۱
۱۰ـ دایرهالمعارف تشیع، ج۱، ص .۵۶
۱۱ـ عطاردى، عزیزالله، تاریخ آستان قدس رضوى، تهران، انتشارات عطارد، ۱۳۷۱، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۱ به نقل از شرح نهجالبلاغه، ج۸، ص;۲۳۵ جهانگشا، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۱۴;دایرهالمعارف تشیع، ج۱، ص;۵۷ به نقل از تاریخ عالم آراى عباسى، ج۲، ص۸۵۴;دانشنامه ایران و اسلام، ج۱، ص۹۴ـ;۸۹ مطلع الشمس، ج۳، ص۵۰، ۵۲، .۱۲۷
۱۲ـ دایرهالمعارف تشیع، ج۱، ص .۵۷
۱۳ـ مجله اطلاعات هفتگى،)۱۶ـ۹، شهریور ۱۳۶۲(ص۴۱ـ .۳۹
۱۴ـ ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمدعلى موحد، تهران انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۶۱، ج۱، ص .۴۴۱
۱۵ـ دایرهالمعارف تشیع، ج۱، ص .۵۷
۱۶ـ اسکندربیگ ترکمان، (منشى)، عالم آراى عباسى، تصحیح شاهرودى، تهران، نشر طلوع، ۱۳۶۴، ج۲، ص;۳۰۷ فردوس التواریخ، ص۳۳، ۳۴ تا;۳۹ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مطلع الشمس، چاپ سنگى، تهران۱۳۰۳، ص .۵۸۶
۱۷ـ دایرهالمعارف تشیع، ج۱، ص .۵۸
۱۸ـ تاریخ زمینلرزههاى ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران، انتشارات آگاه، ص۱۶۳، ;۵۱۵ مطلع الشمس، ج۲، ص۴۴، ۹۷، ۱۴۰، ۱۴۸، ۱۵۱، ۲۴۵،۲۵۶، ;۲۵۸ خانیکف، سفرنامه، ترجمه دکتر اقدس یغمایى، ص .۱۱۵
۱۹ـ مطلع الشمس، ص۶۳۴ـ;۶۳۲ قدسى، محمدحسین، نادرنامه، تهرن، انجمن آثار ملى،۱۳۳۹، ص۴۳۴ـ;۴۳۱ ریاض السیاحه، ص;۲۸۳ یادواره دویستمین سالگرد میرزا مهدى مجتهد، ص۳۰ـ .۲۹
۲۰ـ طاهرى، ابوالقاسم، جغرافیاى تاریخى از نظر جهانگردان، تهران، ۱۳۴۸، ص۷۳;شیبانى، میرزا ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، انتشارات علمى،۱۳۶۶، ص۹۹ـ .۹۸
۲۱ـ احتشام کاویانى، محمد، شمس الشموس یا انیس النفوس، بىنا، ۱۳۵۰، ص۸۸ـ;۸۷ روزنامه خراسان، ۱۸ جمادىالثانى ۱۳۹۴ ه. ق.
۲۲ـ عالم زاده، بزرگ، راهنماى حریم رضوى، ص ۴۵ـ;۲۴ دیوان بهار، ج۱، ص۲۳۹ـ .۲۲۹
۲۳ـ واحد، سینا، قیام گوهرشاد، تهران، وزارت ارشاد اسلامى، ۱۳۶۱، ص۵۰ـ;۴۸ مجله سروش)۳۰ مرداد ۱۳۶۱(، ش۱۵۸، ص۴۶ـ;۴۱ مجله جهاد، ص۲، ش۳۷، ص .۴
۲۴ـ راهنماى حریم رضوى، ص۶۵ـ .۶۳
۲۵ـ شاکرى، رمضانعلى، انقلاب اسلامى مردم مشهد، مشهد، چاپ دوم، ۱۳۶۲، ص۱۰۲ ـ .۱۰۰
۲۶ـ راهنماى حریم رضوى، ص۶۵ـ .۶۳
۲۷ـ روزنامههاى خراسان و قدس روزهاى ۳۱ تا ششم تیرماه۱۳۷۳ ش و اعلامیه آستان قدس رضوى .
۲۸ـ دایرهالمعارف تشیع، ج۱، ص۶۲ـ .۶۵
۲۹ـ راهنماى حریم رضوى، ص۶۲ـ .
