احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

ابوالفرج اصفهانی از اكابر مورخین دوره اسلام است. او اصلًا اموی و از نسل بنی امیه است، و این از مسلّمات می‏باشد. در عصر آل بویه می‏زیسته است و چون ساكن اصفهان بوده به نام «ابوالفرج اصفهانی» معروف شده است.

این مرد، شیعه نیست كه بگوییم كتابش را روی احساسات شیعی نوشته است، مسلّم سنّی است؛ و دیگر اینكه یك آدم خیلی باتقوایی هم نبوده كه بگوییم روی جنبه‏های تقوایی خودش مثلًا تحت تأثیر [حقیقت ماجرا] قرار گرفته است. او صاحب كتاب الاغانی است. «اغانی» جمع «اغنیّه» است و اغنیه یعنی آوازها. تاریخچه موسیقی را در دنیای اسلام- و به تناسب تاریخچه موسیقی، تاریخچه‏های خیلی زیاد دیگری را- در این كتاب كه ظاهراً هجده جلد بزرگ است بیان كرده است.

می‏گویند صاحب بن عُبّاد- كه معاصر اوست- هرجا می‏خواست برود، یك یا چند بار كتاب با خودش می‏برد، وقتی كتاب‏ ابوالفرج به دستش رسید گفت: «من دیگر از كتابخانه بی‏نیازم».

این كتاب آنقدر جامع و پرمطلب است كه با اینكه نویسنده‏اش ابوالفرج و موضوعش تاریخچه موسیقی و موسیقیدانهاست افرادی از محدثین شیعه از قبیل مرحوم مجلسی و مرحوم حاج شیخ عباس قمّی مرتب از كتاب اغانی ابوالفرج نقل می‏كنند.

گفتیم ابوالفرج كتابی دارد كه از كتب معتبره تاریخ اسلام شمرده شده به نام «مقاتل الطالبیّین» تاریخ كشته شدن‏های بنی ابی طالب (اولاد ابی طالب).

او در این كتاب، تاریخچه قیامهای علویین و شهادتها و كشته شدن‏های اولاد ابی طالب اعم از علویین و غیرعلویین را- كه البته بیشترشان علویین هستند- جمع آوری كرده است كه این كتاب اكنون دردست است. در این كتاب حدود ده صفحه را اختصاص داده به حضرت رضا، و جریان ولایتعهدی حضرت رضا را نقل كرده، كه وقتی ما این كتاب را مطالعه می‏كنیم می‏بینیم با تاریخچه‏هایی كه علمای شیعه به عنوان «تاریخچه» نقل كرده‏اند خیلی وفق می‏دهد؛ مخصوصاً آنچه كه در مقاتل الطالبیّین آمده با آنچه كه در ارشاد مفید آمده- ایندو را با هم تطبیق كردیم- خیلی به هم نزدیك است، مثل این است كه یك كتاب باشند، چون گویا سندهای تاریخی هر دو به منابع واحدی می‏رسیده است. بنابراین مدرك ما در این مسأله تنها سخن علمای شیعه نیست.

حال برویم سراغ انگیزه‏های مأمون، ببینیم مأمون را چه چیز وادار كرد كه این موضوع [را مطرح كند؟]

آیا مأمون واقعاً به این فكر افتاده بود كه كار را به حضرت رضا واگذار كند كه اگر خودش مرد یا كشته شد خلافت به خاندان علوی و به حضرت رضا منتقل شود؟

اگر چنین اعتقادی داشت آیا این اعتقادش تا نهایت امر باقی ماند؟

در این صورت باید قبول نكنیم كه مأمون حضرت رضا را مسموم كرده، باید حرف كسانی را قبول كنیم كه می‏گویند حضرت رضا به اجل طبیعی از دنیا رفتند. از نظر علمای شیعه این فكر كه مأمون از اول حسن نیت داشت و تا آخر هم بر حسن نیت خود باقی بود مورد قبول نیست. بسیاری از فرنگیها چنین اعتقادی دارند، معتقدند كه مأمون واقعاً شیعه بود، واقعاً معتقد و علاقه‏مند به آل علی بود.

مأمون و تشیع‏

مأمون عالمترین خلفا و بلكه شاید عالمترین سلاطین جهان است. در میان‏ سلاطین جهان شاید عالمتر، دانشمندتر و دانش دوست‏تر از مأمون نتوان پیدا كرد. و در اینكه در مأمون تمایل روحی و فكری هم به تشیع بوده باز بحثی نیست، چون مأمون نه تنها در جلساتی كه حضرت رضا شركت می‏كردند و شیعیان حضور داشتند دم از تشیع می‏زده است، در جلساتی كه اهل تسنن حضور داشته‏اند نیز چنین بوده است.

«ابن عبد البِر» كه یكی از علمای معروف اهل تسنن است این داستانی را كه در كتب شیعه هست، در آن كتاب معروفش نقل كرده است كه:

روزی مأمون چهل نفر از اكابر علمای اهل تسنن در بغداد را احضار می‏كند كه صبح زود بیایید نزد من. صبح زود می‏آید از آنها پذیرایی می‏كند، و می‏گوید من می‏خواهم با شما در مسأله خلافت بحث كنم. مقداری از این مباحثه را آقای [محمدتقی‏] شریعتی در كتاب خلافت و ولایت نقل كرده‏اند. قطعاً كمتر عالمی از علمای دین را من دیده‏ام كه به خوبی مأمون در مسأله خلافت استدلال كرده باشد؛ با تمام اینها در مسأله خلافت امیرالمؤمنین مباحثه كرد و همه را مغلوب نمود.

در روایات شیعه هم آمده است، و مرحوم آقا شیخ عباس قمی نیز در كتاب منتهی الآمال نقل می‏كند كه:

شخصی از مأمون پرسید كه تو تشیع را از چه كسی آموختی؟

گفت: از پدرم هارون.

می‏خواست بگوید پدرم هارون هم تمایل شیعی داشت. بعد داستان مفصلی را نقل می‏كند، می‏گوید پدرم تمایل شیعی داشت، به موسی بن جعفر چنین ارادت داشت، چنین علاقه‏مند بود، چنین وچنان بود، ولی در عین حال با موسی بن جعفر به بدترین شكل عمل می‏كرد. من یك وقت به پدرم گفتم تو كه چنین اعتقادی درباره این آدم داری پس چرا با او این‏جور رفتار می‏كنی؟ گفت: الْمُلْكُ عَقیمٌ (مثلی است در عرب) یعنی مُلك فرزند نمی‏شناسد تا چه رسد به چیز دیگر. گفت:

پسرك من! اگر تو كه فرزند من هستی با من بر سر خلافت به منازعه برخیزی، آن چیزی را كه چشمانت در او هست از روی تنت برمی‏دارم، یعنی سرت را از تنت جدا می‏كنم.

پس در اینكه در مأمون تمایل شیعی بوده شكی نیست، منتها به او می‏گویند «شیعه امام كُش».

مگر مردم كوفه تمایل شیعی نداشتند و امام حسین را كشتند؟!

و در این كه مأمون مرد عالم و علم دوستی بوده نیز شكی نیست و این سبب شده كه بسیاری‏ از فرنگیها معتقد بشوند كه مأمون روی عقیده و خلوص نیت، ولایتعهد را به حضرت رضا تسلیم كرد و حوادث روزگار مانع شد، زیرا حضرت رضا به اجل طبیعی از دنیا رفت و موضوع منتفی شد. ولی این مطلب البته از نظر علمای شیعه درست نیست، قرائن هم برخلاف آن است. اگر مطلب تا این مقدار صمیمی و جدی می‏بود عكس العمل حضرت رضا در مسأله قبول ولایتعهد به این شكل نبود كه بود. ما می‏بینیم حضرت رضا قضیه را به شكلی كه جدی باشد تلقی نكرده‏اند.

(مطهری،1387ج18صص119-117)

نویسنده: غلامرضاساجدی راد