احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

آن حضرت در دوران امامت 20 ساله خويش (183 - 203) با سه تن از حكمرانان مستبد عباسي، يعني هارون الرشيد (ده سال)، محمد امين (پنج‏سال) و مامون (پنج‏سال آخر عمر) معاصر بود . امام رضاعليه السلام در آخر ماه صفر 203 ه . ق در سن 55 سالگي بوسيله مامون، مسموم و در سناباد نوقان كه امروزه يكي از محلات مشهد مقدس بحساب مي‏آيد، به شهادت رسيد و در محل مرقد فعلي به خاك سپرده شد . (3(

به بهانه شهادت آن امام همام، برآنيم كه امامت و ولايت را از منظر و ديدگاه آن حضرت به تماشا بنشينيم . آنچه در پيش رو داريد گامي است در اين راه .



ضرورت امام‏شناسي

از بزرگترين، خطرناكترين و شكننده‏ترين انحرافاتي كه در جامعه اسلامي رخ داد، انحراف از مسير امامت‏بود . اگر جامعه بعد از پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله جايگاه امامت را شناخته بودند، امامت و خلافت را در حد نمايندگي قبيله‏اي و قومي و حداكثر رهبري سياسي، تنزل نمي‏دادند و اجازه نمي‏دادند كه كساني بر آن جايگاه تكيه بزنند كه هيچ گونه شايستگي و لياقت در وجود آنها نبود .

قرآن كريم امامت را بالاتر از نبوت مي‏داند; و چنين بيان مي‏كند كه ابراهيم‏عليه السلام بعد از نبوت و خلت (خليل اللهي) به مقام امامت ترفيع درجه يافته است . «اني جاعلك للناس اماما» ; (4) «من تو را امام و پيشواي مردم قرار دادم .» و امامت و معرفي امام را باعث كمال دين و تمام كننده نعمت دانسته و بعد از آنكه پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله علي‏عليه السلام را به خلافت و امامت منصوب مي‏كند مي‏فرمايد: «اليوم اكملت لكم دينكم‏» ; (5) «امروز دينتان را برايتان كامل كردم .» و اعلام مي‏كند كه عدم معرفي امام و امامت‏به منزله عدم انجام رسالت 23 ساله است . (6) همچنين پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله فرمود: «من مات ولم يعرف امام زمانه مات ميتة الجاهلية; (7) هر كس بميرد و امام زمان خويش را نشناسد، به مرگ جاهلي از دنيا رفته است .» اين حديث‏به خوبي مي‏رساند كه اگر كسي امام زمان خود را نشناسد، در واقع ديني براي او ثابت نيست . فخر رازي، يكي از بزرگترين علماي اهل نت‏حديث مذكور را به اين صورت نقل نموده است كه پيامبرصلي الله عليه وآله فرمود: «من مات ولم يعرف امام زمانه فليمت ان شاء يهوديا وان شاء نصرانيا; (8) اگر كسي بميرد و امام زمان خويش را نشناسد پس بايد به خواست‏خودش يا يهودي و يا نصراني بميرد [. ولي مسلمان از دنيا نخواهد رفتI .» [

جابربن عبدالله انصاري مي‏گويد: از پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله پرسيدم امامان بعد از شما چند نفرند؟ حضرت فرمود: «يا جابر سالتني رحمك الله عن الاسلام باجمعه، عدتهم عدة الشهور; (9) جابر! خدايت رحمت كند، از تمام اسلام از من سؤال نمودي . تعداد آنان به تعداد ماهها است .» در اين حديث‏سؤال از امام مساوي با سؤال از تمام اسلام دانسته شده است .

در روايت صحيحه از امام باقرعليه السلام رسيده است كه حضرت فرمود: «كل من دان الله عزوجل بعبادة يجهد فيها نفسه ولا امام من الله، فسعيه غير مقبول، وهو ضال متحير والله شاني‏ء لاعماله; (10) هر كس به خداوند عزتمند تقرب جويد با عبادتي كه [تمام] تلاش خود را در انجام آن به كار برده، ولي امامي نصب شده از جانب خداوند براي او نباشد، تلاشش پذيرفته نمي‏شود، و گمراه و سرگردان خواهد بود، و خداوند نيز اعمال او را دشمن مي‏دارد .»

در روايت ديگري از پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله خطاب به حضرت علي‏عليه السلام در مورد ولايت آن حضرت مي‏خوانيم: «لو ان عبدا عبد الله مثل ما قام نوح في قومه وكان له مثل احد ذهبا فانفقه في سبيل الله ومد في عمره حتي حج الف عام علي قدميه ثم قتل بين الصفا والمروة مظلوما ثم لم يوالك يا علي لم يشم رائحة الجنة ولم يدخلها; (11) اگر كسي به اندازه رسالت‏حضرت نوح در ميان قومش عبادت كند، و به اندازه كوه احد طلا داشته و در راه خدا انفاق كند و عمرش طولاني شود تا هزار بار خانه كعبه را با پاي برهنه زيارت كند، و سپس در ميان صفا و مروه مظلومانه به قتل برسد، اگر ولايت تو را اي علي نداشته باشد، بوي بهشت را نچشيده و داخل آن نخواهد شد .»



نمونه‏هايي از پيامدهاي عدم شناخت امام:

با همه آن تاكيدات، جامعه اسلامي مقام امام و امامت و ولايت را درست نشناخته‏اند، و اين عدم شناخت چه در زمان خود پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله و چه بعد از آن حضرت پي آمدهاي ناگواري در پي داشت و علاوه بر غصب خلافت و آن همه بدعتها و اختلافات، زيانهاي سنگين علمي و فرهنگي نيز بر جامعه اسلامي تحميل نمود . در ذيل به نمونه‏هايي از اين موارد از عصر خود پيامبر اكرم‏صلي الله عليه وآله تا اين زمان اشاره مي‏شود، با تذكر اين نكته كه پيامبر خاتم‏صلي الله عليه وآله علاوه بر مقام رسالت، مقام امامت را نيز دارا بود; چرا كه او افضل انبياي الهي است و وقتي ابراهيم‏عليه السلام مقام امامت را دارا باشد، يقينا [و به طريق اولي] آن حضرت نيز از مقام امامت‏برخوردار خواهد بود .

1 -عبدالله ابن عمر مي‏گويد: «هر كلامي كه از پيامبرصلي الله عليه وآله مي‏شنيديم آن را مي‏نوشتيم، ولي گروهي از قريش مرا از اين كار منع مي‏كردند و مي‏گفتند: ممكن است رسول خداصلي الله عليه وآله از روي غضب يا خوشحالي سخن گفته باشد، من هم از اين كار دست كشيدم، حضور آن حضرت رسيدم و جريان را براي ايشان نقل نمودم، فرمودند: «كلمات و سخنان مرا بنويس . به خدا قسم از دهان من جز حق خارج نمي‏شود .» (12(

اين جريان نشان مي‏دهد كه عده‏اي مقام عصمت و علم الهي حضرت را درك نكرده بودند، و همين جهالت‏بود كه باعث‏شد وقتي حضرت در بستر بيماري، كاغذ و قلم تقاضا نمودند تا مطلبي را براي مسلمانان بنويسند كه گمراه نشوند، عمر از اين كار ممانعت كرد و گفت: كتاب خدا ما را كفايت مي‏كند، و (نعوذ باالله) پيامبر هزيان مي‏گويد .» (13) اگر مقام نبوت و امامت و عصمت و طهارت او را شناخته بودند، هرگز به خود جرات نمي‏دادند چنان سخنان سست و بي‏پايه‏اي را مطرح كنند .

2 -چون برخي از مسلمانان مقام امام را نشناختند، اجازه دادند كه حتي شخصي با زور و كودتا هم بتواند خلافت و جانشيني پيامبر را به عهده گيرد، و حتي اگر فاسق و فاجر هم باشد، بتواند عهده‏دار امامت و خلافت‏شود، چنانكه به برخي از معتزليها و حشويه و . . . نسبت داده شده است . (14(

3 -ابن ابي الحديد با اينكه از برترين شارحان نهج البلاغه است، در عين حال شناخت آن چناني نسبت‏به مقام امام و امامت ندارد . و در ابتداي خطبه همام، در توجيه اين سؤال كه چرا علي‏عليه السلام از ابتدا پاسخ همام را در بيان اوصاف متقين نداد، بلكه اجازه داد تا او اصرار و سماجت كند تا آن‏جا كه امام را در فشار قرار دهد؟ پاسخهايي داده است . از جمله مي‏گويد: «ولعله تثاقل عن الجواب ليرتب المعاني التي خطرت له في الفاظ مناسبة لها ثم ينطق بها كما يفعله المتروي في الخطبة; (15) شايد علت تاخير او از جواب اين بود كه معاني‏اي كه براي او خطور مي‏كرد را در الفاظ مناسب رديف كند (و بقول امروزيها سخنراني را خوب آماده كند) و آنگاه سخن بگويد چنان كه يك خطيب فكر و انديشه مي‏كند .»

مذهب و اعتقاد ابن ابي الحديد اجازه نمي‏دهد كه بفهمد امام علم الهي و «لدني‏» دارد و نياز به فكر و ترتيب الفاظ و آماده كردن منبر و سخنراني و پيش مطالعه ندارد .

4 - در يكي از مجلات مي‏خوانيم: «مهدي‏عليه السلام در دل تاريخ فرورفته و از موقعيت امامت و برتري خويش بر تاريخ پرتو افكنده، با آزمودگي و تجربه‏اي كه در اين مدت طولاني كسب كرده است توانايي دگرگوني اساسي جهان را خواهد داشت .» (16) آيا امام معصومي كه وارث علوم تمام انبياو ائمه گذشته و داراي «علم لدني‏» و الهي مي‏باشد، نياز به كسب تجربه بشري دارد؟ آيا اين نشانگر اين نيست كه در حوزه خودي هم بايد امام‏شناسي تقويت‏شود؟ شبهه افكني روشنفكران معاصر نيز بيشتر ناشي از عدم شناخت معصومان و امامان است . چنان كه بسياري از وهابيان نيز كه بيشترين شبهه را در سطح جهان عليه شيعه مطرح مي‏كنند، اين اعمالشان بر اثر عدم درك صحيح امامت در شيعه، و عدم توان آن است .

بدين جهت است كه امامان، در طول تاريخ تلاش نمودند، تا تبيين صحيح و درستي از امامت و جايگاه رفيع آن ارائه كنند . از جمله ثامن الحجج‏عليه السلام سخت تلاش نمود و از فرصتها بهره‏برداري نموده، در جامعه‏اي كه امامت و خلافت الهي، رنگ پادشاهي گرفته بود و در حد ولايتعهدي تنزل يافته بود، معنا و تفسير صحيحي از امامت و جايگاه آن ارائه كرد .



مقام و جايگاه رفيع امامت

امام هشتم‏عليه السلام فرمود: «ان الامامة اجل قدرا، واعظم شانا، واعلامكانا، وامنع جانبا، وابعد غورا من ان يبلغها الناس بقولهم اوينالوا بآرائهم او يقيموا اماما باختيارهم . ان الامامة خص الله عزوجل بها ابراهيم الخليل‏عليه السلام بعد النبوة والخلة مرتبة ثالثة وفضيلة شرفه بها واشاد بها ذكره فقال «اني جاعلك للناس اماما» ; (17(

همانا امامت قدرش برتر، و شانش بزرگتر، و منزلتش عالي‏تر، و مكانش منيع‏تر، و ژرفاي آن عميق‏تر از آن است كه مردم با عقل و انديشه خود به آن برسند، يا با انتخاب و آراء خويش به آن برسند و امامي را نصب كنند . براستي امامت ]مقامي است] كه خداوند متعال آن را بعد از مقام نبوت و خلت (خليل الهي) در مرحله سوم به ابراهيم خليل اختصاص داد و فضيلتي است كه او را به آن شرفياب نمود و به وسيله آن نامش را بلند آوازه قرار داد و فرمود: براستي تو را امام مردم قرار دادم .»

در فراز ديگري از حديث مي‏خوانيم:

«ان الامامة منزلة الانبياء وارث الاوصياء . ان الامامة خلافة الله وخلافة الرسول‏صلي الله عليه وآله ومقام امير المؤمنين وميراث الحسن والحسين‏عليه السلام;

امامت مقام پيغمبران، ميراث اوصياء، خلافت الهي، جانشيني رسول خداصلي الله عليه وآله، مقام اميرالمؤمنين و يادگار حسن و حسين‏عليهما السلام مي‏باشد .»

ان الامامة زمام الدين ونظام المسلمين وصلاح الدنيا وعز المؤمنين . ان الامامة اس الاسلام النامي، وفرعه السامي، بالامام تمام الصلاة والزكاة والصيام والحج والجهاد وتوفير الفي‏ء والصدقات وامضاء الحدود والاحكام ومنع الثغور والاطراف . الامام يحل حلال الله ويحرم حرام الله ويقيم حدود الله ويذب عن دين الله ويدعوا الي سبيل ربه بالحكمة والموعظة الحسنة والحجة البالغة; (18(

براستي امامت زمام دين، مايه نظام مسلمين، صلاح دنيا و عزتمندي مؤمنان است . همانا امامت ريشه اسلام بالنده و شاخه بلند آن است . كامل شدن نماز و زكات و روزه و حج و جهاد و فراواني غنائم و صدقات و اجراي حدود و احكام و نگهداري مرزها و اطراف كشور، به وسيله امام انجام مي‏گيرد . امام است كه حلال خدا را حلال و حرام او را حرام مي‏كند و حدود الهي را برپا داشته و از دين خدا دفاع مي‏كند و با بيان حكمت‏آميز و اندرزهاي نيكو و دليلهاي رسا، [مردم را] به سوي پروردگار خويش دعوت مي‏كند .»



توصيف امام

معرفي امام و بيان اوصاف او به حقيقت از حد قدرت ما خارج است . از اينرو در اين بخش نيز از امام هشتم‏عليه السلام كه خود دارنده اوصاف امامت است‏بهره مي‏جوئيم .

آن حضرت فرمود: «الامام كالشمس الطالعة المجللة بنورها للعالم وهي في الافق بحيث لاتنالها الايدي والابصار، الامام البدر المنير والسراج الزاهر والنور الساطع والنجم الهادي في غياهب الدجي واجواز البلدان والقفار ولجج البحار، الامام الماء العذب علي الظمآء والدال علي الهدي والمنجي من الردي، الامام النار علي اليفاع، الحار لمن اصطلي به والدليل في المهالك . من فارقه فهالك; (19(

امام مانند خورشيد فروزان است كه نورش عالم را فراگيرد و خودش در افق [اعلا] قرار دارد; به گونه‏اي كه دستها و ديدگان به آن نرسد، امام ماه تابان، چراغ روشن، نور درخشان و ستاره راهنما در تاريكيها، رهگذر شهرها و كويرها، و گرداب درياها است . امام آب گواراي زمان تشنگي و راهنماي هدايت و نجات‏بخش از هلاكت است . امام آتش روشن بر بلنديها [براي هدايت گم‏گشتگان]، وسيله گرمي براي هر كه از آن گرما خواهد و رهنماي هلاكت گاهها است . هر كه از او جدا شود هلاك شود .»

راستي اين همه مفاهيم بلند و عميق را چگونه مي‏توان به مردم فهماند و چگونه خود مي‏توان به آن رسيد؟

من گنگ خواب ديده و مردم تمام كر

من عاجزم زگفتن و خلق از شنيدنش (20(

و فرمود: «الامام السحاب الماطر والغيث الهاطل والشمس المضيئة . . . الامام الانيس الرفيق والوالد الشفيق والاخ الشقيق والام البرة . . . الامام امين الله في خلقه وحجته علي عباده وخليفته في بلاده والداعي الي الله والذاب عن حرم الله، الامام المطهر من الذنوب والمبرا، المخصوص بالعلم الموسوم بالحلم; (21(

امام ابري است‏بارنده، باراني است‏شتابنده و خورشيدي است فروزنده . . . امام همدم و رفيق، پدر مهربان، برادر دلسوز و مادر نيكو است . . . امام امين خدا در ميان مردم، حجت او بر بندگانش، خليفه او در زمين و دعوت كننده به سوي خدا و دفاع كننده از حريم الهي است . امام از گناهان پاك و [از عيب] به دور است . به علم مخصوص گشته و به حلم علامت‏يافته است .»

گر بيابم صد دهان و اين چنين

تنگ آيد در بيان آن امين

اين قدر هم‏گر نگويم اي سند

شيشه دل از ضعيفي بشكند . (22(

خالي از لطف نيست كه در اينجا به اعترافي از دشمن در مورد خود امام هشتم‏عليه السلام اشاره كنيم: وقتي كه حضرت رضاعليه السلام به ولايتعهدي رسيد، گروهي از حاشيه‏نشينان و غلامان دربار هم‏پيمان شدند كه در لحظه ورود حضرت به نزد مامون به او بي‏اعتنايي و بي‏احترامي كنند . آنها تصميم گرفتند كه پرده را كه رسم بود موقع ورود آنحضرت بالا بزنند، بالا نزنند . اتفاقا در لحظه ورود آن حضرت همه بي‏اختيار پرده را بالا نگهداشتند و به آن حضرت احترام نمودند، در نوبتي ديگر كه با تصميم قبلي متفقا پرده را بلند نكردند، خداوند بادي را مامور ساخت كه پرده را بلند كند، حضرت وارد شد و همين قضيه به هنگام راجعت‏حضرت نيز تكرار شد . آنها به يكديگر گفتند: «يا قوم هذا رجل له عند الله منزلة ولله به عناية; اي قوم! اين مرد در پيشگاه الهي جايگاه خاصي دارد و خداوند به او عنايت دارد .»

مگر نديديد كه شما پرده را بلند نكرديد، خداوند مانند حضرت سليمان باد را در اختيار او قرار داد؟ و لذا تصميم گرفتند عقائد خود را اصلاح كنند و بعد از آن روز، در احترام آن حضرت بكوشند . (23(

نشانه‏هاي امام

امام رضاعليه السلام مي‏فرمايد: «للامام علامات: يكون اعلم الناس واحكم الناس واتقي الناس واحلم الناس واشجع الناس، واسخي الناس واعبد الناس . . . ويكون مطهرا ويري من خلفه كما يري من بين يديه; (24(

امام داراي نشانه‏هايي است: او داناترين مردم، بهترين انسانها در قضاوت، با تقواترين مردم، بردبارترين مردم، شجاع‏ترين مردم، سخاوتمندترين مردم و عابدترين مردم مي‏باشد . . . و پاكيزه [از گناهان و معصوم است] و از پشت‏سر همچون از پيش رو مي‏بيند .»

امام رضاعليه السلام در حديث فوق 9 نشانه را براي امام بيان مي‏كند . البته امام نشانه‏هاي ديگري نيز دارد، از جمله:

1 -امام محدث است; يعني، صداي ملك را مي‏شنود ولي او را نمي‏بيند . به فرموده امام هشتم‏عليه السلام رسول آن است كه جبرئيل بر او نازل مي‏شود و او جبرئيل را مي‏بيند و سخنانش را مي‏شنود . نبي گاهي سخن جبرئيل را مي‏شنود و گاهي خودش را مي‏بيند . «والامام هو الذي يسمع الكلام ولا يري الشخص; (25) و اما امام كسي است كه سخن [ملك] را بشنود ولي شخص او را نبيند .»

2 -امام داراي علم الهي و مؤيد به روح رحماني است . امام هشتم‏عليه السلام فرمود: «ان الامام مؤيد بروح القدس وبينه وبين الله عمود من نور يري فيه اعمال العباد وكلما احتاج اليه لدلالة اطلع عليها; (26) امام با روح القدس تاييد شده و بين او و خدا ستوني از نور است كه در آن رفتار بندگان را مي‏بيند و هرگاه براي راهنمايي [افراد] به آن احتياج پيدا كند، بر آن راهنمايي آگاهي مي‏يابد .»



پي‏نوشت‏ها:

-1 ر . ك: محمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، تهران، مكتبة الصدوق، 1381 ه . ق، ج‏1، ص‏486; شيخ مفيد، الارشاد، قم، منشورات مكتبة بصيرتي، ص‏304 .

-2محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، تهران، المكتبة الاسلامية، 1385 ه . ق، ج‏49، ص‏3 - 7 .

-3اصول كافي، ص‏486; ارشاد مفيد، ص‏304 .

4-بقره/124 .

-5مائده/5 .

6-مائده/67 .

7-علامه اميني، الغدير، دارالكتب الاسلامية، ج‏10، ص‏359 - 360 .

8-فخر رازي، مجموعة الرسائل، چاپ مصر، 1328، المسائل الخمسون، ص‏384 .

9-ابن ميثم بحراني، غاية المرام، چاپ دوم، المقصد الاول، باب 2، ص‏244، حديث‏2 .

10-اصول كافي، ج‏1، ص‏183 .

11-بحارالانوار، ج‏27، ص‏194 و ر . ك: مناقب خوارزمي، ص‏28 .

12-سنن ابي داوود، داراحياء السنة النبوية، ج‏3، ص‏318 و ر . ك: مسند احمد حنبل، مؤسسه الرسالة، بيروت، ج‏11، ص‏58 .

13-همان، ج‏3، ص‏409; ابن سعد، طبقات الكبري، بيروت، دار صادر، ج‏2، ص‏243; صحيح بخاري، ج‏1، ص‏39 .

14-علامه حلي، دلائل الصدق، ج‏2، ص‏4; اللوامع الالهيه، ص‏258 - 259، به نقل از محمد رضا مظفر، بداية المعارف، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، چاپ اول، شرح از سيد محسن خرازي، ج‏2، ص‏8 .

15-ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، بيروت، دار احياء التراث، چاپ دوم، 1386، ه . ق، ج‏10، ص‏134 .

16-مجله حوزه، شماره 71 - 70، چاپ دوم، 1374، ص‏50 .

17-حمد بن يعقوب كليني، اصول كافي، تهران، انتشارات علميه اسلامية، ترجمه و شرح از سيد جواد مصطفوي، ج‏1، ص‏284 - 285; و ر . ك: علي بن شعبه، تحف العقول، تهران، كتاب فروشي اسلامية، ترجمه علي اكبر غفاري، ص‏460 - 461 .

18-همان، ص‏462; اصول كافي، ج‏1، ص‏286 .

19-همان، ج‏1، ص‏286; تحف العقول، ص‏436 .

20-جلال الدين محمد بلخي مولوي .

21-تحف العقول، ص‏464; اصول كافي، صص 286 - 288 .

22-مولوي .

23-علامه مجلسي، بحارالانوار، دارالكتب الاسلامية، ج‏49، ص‏60، ح‏79; و ر . ك: شيخ حر عاملي، اثباة الهداة، ج‏3، ص‏314; فيض كاشاني، محجة البيضاء، ج‏4، ص‏284 .

24-شيخ حر عاملي، التنبيه، ص‏26; ر . ك: بداية المعارف، محمد رضا مظفر، شرح از سيد محسن خرازي، ج‏2، ص‏46 .

25-اصول كافي، ج‏1، ص‏248، روايت 2 .

-26التنبيه، ص‏42; بداية المعارف، ج‏2، ص‏50 .