احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

طومارعلیشاه: علی شاه افشار برادرزاده نادرشاه پس از کشته شدن نادر چندی در مشهد به حکومت و سلطنت رسید تا آنجا که خود را عادل شاه معرفی کرد، دستور تنظیم طوماری از اسامی موقوفات و تعداد املاک وقفی نیز از دستورهای اوست تا آنجا که افزون بر ضبط اسامی رقبات وقفی و تعیین حدود و لغو آنها برای نظم آستانه مقدسه هم دستوراتی صادر و به کارگزاران روضه مبارکه ابلاغ کرد و آنها را موظف ساخت تا بر پایه آنها عمل کنند.
طومار عضد الملک: سید محمد حسین عضدالملک که مدتی وزیر خارجه بود، در زمان ناصرالدین شاه به نیابت تولیت برگزیده می شود، سید محمد هنگام ورود و استقرار در آستان قدس رضوی برای اطلاع از رقبات و موقوفات متعلق به آستان قدس شروع به مطالعه مندرجات آنها می کند، در آن زمان اسامی موقوفات در ورقهای کوچکی به خط سیاق نوشته بوده و عضد الملک دستور می دهد همه ورق ها را در یک جا گردآوری کرده و مجموعه ای از اطلاعات موقوفاتی را فراهم آورده تا دسترسی به آنها برای همه آسان باشد، به همین خاطر طوماری از موقوفات آستان قدس تألیف و گردآوری شده که به «طومار عضدالملک» معروف می شود. این طومار در سال 1273 نوشته و برای امضا به تهران فرستاده می شود تا ناصرالدین شاه هم آن را امضا کند و پس از امضا بار دیگر به مشهد برگشته و 39 نفر از علما آن را امضا می کنند.

دیوان عبدالحمید مولوی
عبدالحمید مولوی رئیس اداره املاک آستان قدس رضوی هم از دیگر افرادی است که در ثبت و ضبط موقوفات نقش داشته تا آن جا که گفته می شود جامع ترین کتاب در این رابطه از تألیفات اوست که البته علت گردآوری این مجموعه را باقر پیرنیا نایب التولیه آستان قدس رضوی در سال 1326 دستور می دهد تا گروهی از افراد بصیر و مطلع به امور، موقوفات آستان قدس را بررسی نموده و فهرست جامعی درباره رقبات وقفی آستان قدس فراهم آورند.
به همین دلیل هیأتی از مؤلفان بنام چون عبدالحمید مولوی، سید عبدالحسین، مجید فیاض، فضل ا... موتمن و علی اصغر امینیان شکل گرفته که کار آنها از سال 1346 با مطالعه طومارها و وقفنامه ها شروع شده و پس از سالها کار تحقیقی و فعالیت مستمر مجموعه بزرگی از موقوفات گردآوری شده تا به صورت کتابی با مسؤولیت مرحوم مدون آماده چاپ می گردد تا آنجا که ماشین نویسی آن تنها ماه ها وقت می گیرد و در هشت دفتر تایپ و آماده می شود. البته این مجموعه هیچ وقت به چاپ نمی رسد، تا آن جا که نسخه ای از این مجموعه در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است و نسخه ای هم در منزل یکی از علما، اما این کتاب هنوز به چاپ نرسیده است.

وقفنامه های آستان قدس
این هم عنوان کتابی است که در آن از وقفنامه های آستان قدس یاد شده است، هر چند از مؤلف و تاریخ تألیف آن اطلاعی در دست نیست، اما جزو کتابهای خطی به شمار آمده که در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ثبت شده است.

کتابچه مختار بیک
مختار بیک که از کارگزاران آستان قدس رضوی بوده در سال 1282 قمری کتابچه ای را تألیف و در آن از موقوفات آستان قدس و مصارف آن یاد کرده است. این مجموعه نیز به سیاق بوده و مرحوم عبدالحمید مولوی نیز بر آن شرحی نوشته است.

راهنمای آستان قدس رضوی
علی مؤتمن که از کارگزاران روضه منوره بوده و سالها در این مجموعه کار می کرده نیز از مؤلفانی به شمار می آید که صاحب تألیفات زیاد است، کتاب« راهنمای آستان قدس» که شرح تفصیلی از اقدامهای این دستگاه همراه با فعالیتهای آن است، در بخشی از موقوفات آستان قدس هم یاد کرده و فصلی را به آن اختصاص می دهد تا آنجا که می تواند به عنوان یکی از مصادر و مأخذ موقوفات مورد استفاده قرار گیرد.

تاریخ آستان قدس رضوی
عزیزا... عطاردی که یکی از محققان و تلاشگران حوزه تألیف است، در کتاب «تاریخ آستان قدس رضوی» فصلها و بابهای زیادی را دررابطه با فعالیتها و گستره آن در حوزه آستان قدس رضوی آورده است. در این مجموعه نیز درباره موقوفات آستان قدس و بویژه گوهرشاد مطالبی آمده است.

مطلع الشمس
اعتماد السلطنه مترجم دربار ناصر الدین شاه و وزیر مطبوعات در سفری با ناصر الدین شاه به خراسان و اقامت در مشهد در یادداشتها و تحقیقاتی که در این سفر جمع آوری کرده بود آنها را به صورت کتابی به نام «مطلع الشمس» به چاب رسانید. در این مجموعه درباره بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) هم مطالب زیادی نقل شده است که در همان بخش می توان موقوفات روضه را هم دنبال نمود.

کتابچه صدیق الدوله
میرزا محمدرضا صدیق الدوله که در سال 1317 نایب التولیه آستان قدس رضوی بود در زمان تصدی این مقام طوماری از رقبات وقفی روضه رضویه را فراهم کرده و نام آن را «الرضویه» گذاشت که در همین زمان در چاپخانه سنگی مشهد به چاپ رسید، این کتاب در حقیقت تکمیل طومار علی شاه و طومار عضد الملک بوده و رقباتی که در آن دو طومار ذکر نشده بود در اینجا آمده است. گفته می شود این مجموعه، نخستین کتابی است که درباره موقوفات به چاپ رسیده، اما نایاب است.

جزوه محمود ولی خان اسدی
گویا نایب التولیه ها همیشه در زمان تصدی خود به دنبال اقدامهایی بوده اند، ولی خان اسدی هم زمانی که به عنوان نایب التولیه مشهد انتخاب می شود دستور مطالعه به گروهی از علما و افراد موجه شهر مشهد و تعدادی از کارمندان با سابقه آستان قدس رضوی در کتابها و وقفنامه ها را داده تا فهرستی از آنها تهیه شود. در این باره تحقیقات زیادی انجام شده و فهرستی تهیه و در سال 1306 به صورت کتابچه تنظیم می شود.
افزون بر همه اینها در کتابخانه آستان قدس رضوی جزوه ای به خط میرزا احمد تبریزی به چشم می آید که در آن تعدادی از رقبات وقفی آستان قدس رضوی به چشم می آید، از جمله موقوفات سلطان حسین صفوی که همراه با سجل شاه سلطان است. این جزوه مشخص نیست کی و چه زمانی از آستان قدس رضوی بیرون برده شد، ولی محمد ولی خان اسدی این وقفنامه را در سمنان دید و آن را به مبلغ نود تومان خرید و به کتابخانه آستان قدس رضوی سپرد. بی گمان شمار موقوفات این مجموعه آن قدر وسیع بوده و هست که در این فرصت نمی گنجد و بعضاً هم ناشناخته مانده است، اما همه اینها یک وجه مشترک را به نمایش می گذارد، ارادت و عشق به بارگاهی که روز به روز پر رنگ تر و قوی تر شده است.

قنات سناباد موقوفه آستان قدس رضوی
طومار علیشاهی قنات سناباد را به عنوان یکی از مهمترین اسناد موقوفه آستان قدس با واقف نامعلوم و میزان حق الشرب ثبت شده در عهد افشاری معرفی می کند. در طومار عضدالملک نیز از این قنات به عنوان یک قنات وقفی در دروازه سناباد یاد شده است. نخستین آگاهی در مورد قنات سناباد به عهد قاجاری برمی گردد که در طومار عضدالملک به آن اشاره شده است. در آن روزگار به قولی آب قنات سناباد به دلیل اعتقاد مردم مبنی بر متبرک بودن آن به عنوان اولین و قدیمی ترین آب جاری در مشهد مورد توجه زائران و مجاوران بوده است.
گفته می شود، از زمان نادرشاه افشار همه روزه از دهنه قنات سناباد با پنج قاطر آب سناباد از محله سراب به سقاخانه صحن عتیق می رفته و به عنوان آب متبرک مورد استفاده زائران قرار می گرفت. در عهد قاجار با آنکه قناتهای دیگر همراه با نهر خیابان در مشهد جاری بوده است، جزء موقوفات آستانه بوده و در محله سراب و باغ عنبر جریان داشته است. اصلاً در همین رابطه است که زین العابدین شیروانی می نویسد: «آب آن خوشگوار است و مطابق شرط واقف بخشی از آب هم در مهمانسرا جاری است که به نوشته ادیب المعلی این آب در عهد ناصری توسط فضل ا... خان وزیر نظام تا مطبخ آستانه هدایت شده است.»
گسترش مشهد و افزایش جمعیت لزوم تأمین منابع آبی را موجب شد، چنانچه به سال 1333 ق به دستور سلطان حسین میرزا نیرالدوله پسر میرزا و نوه فتحعلی شاه قاجار والی وقت خراسان برای آنکه آب قنات مسجد بدون آلودگی به مسجد گوهرشاد برسد با ساختن منبع و نصب تلمبه و احداث لوله کشی و در مسیر راسته سراب و کوچه حمام شاه و بازار بزرگ به طرف مسجد جامع هدایت شده و در آنجا مورد استفاده قرار گرفته است. اما به نوشته سفرنامه نویسان آب سناباد با آبدهی قابل توجه در این دوران همچنان مورد استفاده بوده است چنانکه به گفته«کلنل پیت» این قنات که زمانی به تنهایی آب این دهکده را فراهم می کرده هم اکنون در بخش شمال غربی مشهد که سراب نام دارد جاری و مورد استفاده است.گفته می شود قنات سناباد در عصر قاجار و پهلوی از غرب به شرق جریان داشته است. آب سناباد تا سال 1320 در اختیار آستان قدس بوده و حفظ و مرمت آن مانند دیگر قناتهای وقفی توسط این مجموعه انجام می گرفته، اما از این زمان دو مرحله و به مدت 23 سال به صورت استیجاری در اختیار شهرداری گذاشته شده که در مرحله اول از 1320 تا 1326 و در مرحله دوم قراردادی میان آستان قدس به نمایندگی محمود بدر نیابت تولیت وقت و اسدا... قهرمان شهردار مشهد برای مدت 15 سال دیگر یعنی تا آخر اسفند 1342 تمدید شده است. قنات سناباد تا سال 1343 جریان داشت، چنانچه سعیدی می نویسد: « سناباد فعلی قناتی است که از طرف دروازه سراب وارد مشهد می شود، اما زمانی قناتی مهم بوده فقط جوی از آن باقی مانده است...»

منبع: قدس آنلاین