سرای آزادی
وقتی که از اینجا، از این صحن مشرف می‌شوی به سوی آن مضجع نورانی، از هر ایوانی که وارد شوی، همان ابتدا گنبدی طلایی روبروی چشمانت برق می‌زند و خوب به تو حالی می کند که آری! آمدی... رسیدی... آرزویت برآورده شد. آزاد شدی. آری! آزاد شدی از بند تمام دل بستگی‌ها و راهی شدی به صحن و سرایی که می‌توانی در گوشه گوشه‌اش طعم پرواز در کرانه بی‌منتهای حضرت معبود را احساس کنی.
شاید بنشینی در گوشه‌ای و زیارت‌نامه بخوانی، شاید جرعه‌ای آب بنوشی از سقاخانه‌های کوچک این صحن، شاید اصلا فقط بنشینی و چشم بدوزی به همان گنبد طلا و اشک بریزی و دل را گره بزنی به رأفت و آقایی صاحب این خانه تا ضامنت شود.
نمی‌دانم تو در این «سرای آزادی» چطور دلت را به پرواز در می‌آوری، اما می‌دانم حتما تو هم می‌توانی طعم این آزادی را با تمام وجودت احساس کنی و اطمینان دارم تو هم مثل خیلی‌ها می‌شوی مصداقی برای این بیت که گفت:
یا ضامن آهو! بگو صیاد آزادم کند
تا صحن آزادی شبی باشد پناهم یا رضا(ع)
تا آن زمان فضای حرم خلاصه می‌شد به یک صحن. صحنی که بعدها و با توسعه اماکن متبرکه به صحن کهنه معروف شد و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز نام پرشکوه انقلاب بر آن نهاده شد. اما وقتی سال 1233 هجری قمری فرارسید، فتحعلی شاه قاجار، حاکم وقت به فکر توسعه صحن‌های حرم مطهر رضوی افتاد و از این روی فرمان احداث صحنی در غرب صحن انقلاب و پایین پای مبارک حضرت را صادر کرد.
در آن زمان فردی به نام حاج‌آقاجان به عنوان معمار این صحن انتخاب شد و کار احداث صحن به مباشرت علی‌نقی‌میرزا، فرزند فتحعلی شاه قاجار آغاز شد.
اما خود فتحعلی شاه هیچ گاه اتمام احداث این صحن را ندید و این ناصر الدین شاه بود که نامش به عنوان حاکم ایران در زمان اتمام احداث صحن موسوم به «نو» در تاریخ ماندگار شد.
این تصویر که توسط آقارضاعکاس‌باشی، عکاس مخصوص دربار ناصرالدین‌شاه قاجار تهیه شده، نمایی از داخل این صحن را به نمایش گذاشته است.
سقاخانه‌ای که در تصویر مشهود است و هم‌اکنون حوض آب، آب‌نما و هم‌چنین آب‌خوری‌های زیبا جای آن را گرفته‌اند، سال‌ها پیش به این دلیل که مانع دیدن کامل ایوان طلا به هنگام احترام گذاشتن زائران به حضرت رضا(ع) می‌شد، از میان برداشته شد.
در آن زمان فردی به نام حاج‌آقاجان به عنوان معمار این صحن انتخاب شد و کار احداث صحن به مباشرت علی‌نقی‌میرزا، فرزند فتحعلی شاه قاجار آغاز شد.
اما خود فتحعلی شاه هیچ گاه اتمام احداث این صحن را ندید و این ناصر الدین شاه بود که نامش به عنوان حاکم ایران در زمان اتمام احداث صحن موسوم به «نو» در تاریخ ماندگار شد.
این تصویر که توسط آقارضاعکاس‌باشی، عکاس مخصوص دربار ناصرالدین‌شاه قاجار تهیه شده، نمایی از داخل این صحن را به نمایش گذاشته است.
سقاخانه‌ای که در تصویر مشهود است و هم‌اکنون حوض آب، آب‌نما و هم‌چنین آب‌خوری‌های زیبا جای آن را گرفته‌اند، سال‌ها پیش به این دلیل که مانع دیدن کامل ایوان طلا به هنگام احترام گذاشتن زائران به حضرت رضا(ع) می‌شد، از میان برداشته شد.
هرچند بنای صحن آزادی در دوره ناصر الدین شاه به پایان رسید، اما کاشی‌کاری صحن، در زمان سلطنت محمدشاه قاجار انجام شد، تا به این ترتیب این صحن به عنوان یک اثر به جای مانده از دوره قاجاریه تا همیشه تاریخ، میزبان زائران حضرت رضا(ع) از سراسر این عالم باشد.
سبک معماری و شیوه بنای صحن آزادی، به بنای صحن عتیق یا کهنه (انقلاب) شباهت بسیار دارد و تقریباً تقلیدی از آن است. این بنا نیز به شیوه معماری اسلامی، به صورت حجیم‌سازی و دارای چهار ایوان باشکوه و قرینه یکدیگر است و در فضایی به مساحت 4 هزار و 156 مترمربع بنا شده است.
در این تصویر که قاب دوربین عبدالله قاجار در سال 1309 هجری قمری معادل با 1279 هجری شمسی آن را ماندگار کرده، به خوبی دو ایوان صحن آزادی مشاهده می‌شود.
سبک معماری و شیوه بنای صحن آزادی، به بنای صحن عتیق یا کهنه (انقلاب) شباهت بسیار دارد و تقریباً تقلیدی از آن است. این بنا نیز به شیوه معماری اسلامی، به صورت حجیم‌سازی و دارای چهار ایوان باشکوه و قرینه یکدیگر است و در فضایی به مساحت 4 هزار و 156 مترمربع بنا شده است.
در این تصویر که قاب دوربین عبدالله قاجار در سال 1309 هجری قمری معادل با 1279 هجری شمسی آن را ماندگار کرده، به خوبی دو ایوان صحن آزادی مشاهده می‌شود.
همان‌طور که در عکس قبل نیز مشاهده کردید، ایوان‌ها یکی از بخش‌های اصلی صحن آزادی هستند. این صحن در مجموع 4 ایوان اصلی دارد که مسیرهای اتصال این صحن به اماکن جانبی هستند.
این صحن در حال حاضر، از غرب به رواق‌‌های دارالضیافه، دارالسعاده و دارالسرور، از شمال به بست شیخ حرّعاملی، از جنوب به رواق امام خمینی(ره) و از شرق به خیابان نواب صفوی (پایین خیابان) محدود است.
ایوان شمالی
این ایوان که «باب‌الحکمه» نام‌گذاری شده، در ضلع شمالی صحن آزادی و در کنار رواق دارالحکمه قرار دارد. از این ایوان به بست پائین خیابان (خیابان نواب صفوی) رفت و آمد می‌شود.
عرض ایوان 7/19 متر، طول 17/20 متر و ارتفاع آن 20 متر است. کف این ایوان و ازاره‌های آن با سنگ خلج که بسیار محکم و خوش‌رنگ می‌باشد، پوشیده شده است. ارتفاع ازاره 1/92 متر می‌باشد.
ایوان جنوبی
این ایوان رفیع و باشکوه در طرف جنوب صحن نو قرار دارد که به قرینه ایوان‌‌های دیگر ساخته شده است. کتابت پیشانی این ایوان، بیانگر بانیان صحن آزادی می‌باشد. عرض ایوان مذکور 7/30 متر، طول 7/30 و ارتفاع 20 متر است.
کف ایوان سنگ خلج و ازاره آن سنگ سیاه و از روی ازاره تا سقف کاشی‌کاری و مقرنس می‌باشد و در اطراف ایوان چهار صفه کوچک و در بالا نیز چهار غرفه ساخته شده است. در پیشانی ایوان به خط نستعلیق سفید نوشته شده: «به شکرانه پیروزی انقلاب اسلامی، ملت ایران به رهبری امام‌خمینی و به امید سعادت در سایه دولت انقلاب جمهوری اسلامی ایران 1399ه.ق».
این صحن در حال حاضر، از غرب به رواق‌‌های دارالضیافه، دارالسعاده و دارالسرور، از شمال به بست شیخ حرّعاملی، از جنوب به رواق امام خمینی(ره) و از شرق به خیابان نواب صفوی (پایین خیابان) محدود است.
ایوان شمالی
این ایوان که «باب‌الحکمه» نام‌گذاری شده، در ضلع شمالی صحن آزادی و در کنار رواق دارالحکمه قرار دارد. از این ایوان به بست پائین خیابان (خیابان نواب صفوی) رفت و آمد می‌شود.
عرض ایوان 7/19 متر، طول 17/20 متر و ارتفاع آن 20 متر است. کف این ایوان و ازاره‌های آن با سنگ خلج که بسیار محکم و خوش‌رنگ می‌باشد، پوشیده شده است. ارتفاع ازاره 1/92 متر می‌باشد.
ایوان جنوبی
این ایوان رفیع و باشکوه در طرف جنوب صحن نو قرار دارد که به قرینه ایوان‌‌های دیگر ساخته شده است. کتابت پیشانی این ایوان، بیانگر بانیان صحن آزادی می‌باشد. عرض ایوان مذکور 7/30 متر، طول 7/30 و ارتفاع 20 متر است.
کف ایوان سنگ خلج و ازاره آن سنگ سیاه و از روی ازاره تا سقف کاشی‌کاری و مقرنس می‌باشد و در اطراف ایوان چهار صفه کوچک و در بالا نیز چهار غرفه ساخته شده است. در پیشانی ایوان به خط نستعلیق سفید نوشته شده: «به شکرانه پیروزی انقلاب اسلامی، ملت ایران به رهبری امام‌خمینی و به امید سعادت در سایه دولت انقلاب جمهوری اسلامی ایران 1399ه.ق».
ایوان شرقی
ایوان شرقی به «باب السلام» معروف است و در وسط ضلع شرقی، به قرینه ایوان طلا قرار دارد. ایوان شرقی با دو گذرگاه در دو طرف آن، یکی از راه‌‌های اصلی ورود به صحن است. این ایوان در طرف شرق صحن مقدس قرار دارد و از آن‌جا به طرف پایین‌خیابان (نواب صفوی) و فلکه منتهی به آن رفت و آمد می‌شود.
عرض ایوان 7/10 متر، طول 15/8 متر و ارتفاع آن 20/10 متر می‌باشد. ازاره ایوان از سنگ مرغوب خلج مفروش شده و دیوار ایوان از بالای ازاره تا زیر سقف مقرنس، با کاشی تزیین شده است. سقف مقرنس آن نیز به صورت نقاشی و رنگ‌آمیزی کاشی‌نماست که با خطوط و نقوش الوان تزیین شده است. غرفه‌ای نیز بالای در ورودی قرار دارد.
ایوان غربی یا ایوان طلا
این ایوان در غرب صحن قرار دارد که باب السعاده نام‌گذاری شده و متصل به رواق دارالسعاده است و دارای ابعادی به طول 15/30 متر، عرض 7/25 متر و ارتفاعی بیش از 20/10 متر می‌باشد. این ایوان در سال 1282 هجری قمری در زمان ناصرالدین شاه قاجار و حکومت حسام‌السلطنه و تولیت عضدالملک قزوینی، متولی آستان قدس مرمت و به خشت‌های طلا آراسته شد(3). به همین دلیل به «ایوان ناصری» نیز مشهور شده است.
کف ایوان با سنگ مرمر مفروش گردیده و جلوی آن از سه طرف با سنگ‌های مرمر، نرده نصب شده است. ازاره ایوان به ارتفاع دو متر از سنگ مرمر است. از بالای ازاره تا سقف طلاکاری شده و سقف هم مقرنس می‌باشد. در این ایوان چهار غرفه بنا شده که بدنه آن‌ها از خشت‌های مطلا می‌باشد.
ایوان شرقی به «باب السلام» معروف است و در وسط ضلع شرقی، به قرینه ایوان طلا قرار دارد. ایوان شرقی با دو گذرگاه در دو طرف آن، یکی از راه‌‌های اصلی ورود به صحن است. این ایوان در طرف شرق صحن مقدس قرار دارد و از آن‌جا به طرف پایین‌خیابان (نواب صفوی) و فلکه منتهی به آن رفت و آمد می‌شود.
عرض ایوان 7/10 متر، طول 15/8 متر و ارتفاع آن 20/10 متر می‌باشد. ازاره ایوان از سنگ مرغوب خلج مفروش شده و دیوار ایوان از بالای ازاره تا زیر سقف مقرنس، با کاشی تزیین شده است. سقف مقرنس آن نیز به صورت نقاشی و رنگ‌آمیزی کاشی‌نماست که با خطوط و نقوش الوان تزیین شده است. غرفه‌ای نیز بالای در ورودی قرار دارد.
ایوان غربی یا ایوان طلا
این ایوان در غرب صحن قرار دارد که باب السعاده نام‌گذاری شده و متصل به رواق دارالسعاده است و دارای ابعادی به طول 15/30 متر، عرض 7/25 متر و ارتفاعی بیش از 20/10 متر می‌باشد. این ایوان در سال 1282 هجری قمری در زمان ناصرالدین شاه قاجار و حکومت حسام‌السلطنه و تولیت عضدالملک قزوینی، متولی آستان قدس مرمت و به خشت‌های طلا آراسته شد(3). به همین دلیل به «ایوان ناصری» نیز مشهور شده است.
کف ایوان با سنگ مرمر مفروش گردیده و جلوی آن از سه طرف با سنگ‌های مرمر، نرده نصب شده است. ازاره ایوان به ارتفاع دو متر از سنگ مرمر است. از بالای ازاره تا سقف طلاکاری شده و سقف هم مقرنس می‌باشد. در این ایوان چهار غرفه بنا شده که بدنه آن‌ها از خشت‌های مطلا می‌باشد.
اما صحن آزادی علاوه بر ایوان‌ها، اجزایی دیگری هم دارد که ساعت بزرگ و قدیمی صحن، بهشت ثامن الائمه(ع) که در طبقه تحتانی صحن مذکور واقع است و مقبره شیخ بهایی دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری قمری که در یکی از حجره‌های غربی این صحن و بین صحن آزادی و امام خمینی(ره) قرار دارد، از مهم‌ترین آن‌هاست.
منبع : http://news.aqr.ir/Portal/Home/default.aspx
فاطمه قهری
