احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

عوامل بسیاری در شکل‏ گیری باورهای کلامی‏ و اعتقادی تأثیر دارند که عمده ‏ترین آن‏ها عبارت‏ است از:

1-وفات بنیانگذار و صاحب مکتب(خلأ رهبری مورد قبول همه)

2-فتوحات اسلامی و گسترش ارتباط مسلمانان با ادیان و فرقه‏های‏ گوناگون

3-امیال و هواهای نفسانی برخی افراد که به تحریف واقعیت می‏پردازند

 4-غموض و دشواری مسأله 5-تقلید از گذشتگان و عدم تأمل‏ در درستی یا نادرستی سخن آنان.
در خصوص شیعه،افزون بر موارد فوق امور دیگری نیز مدخلیت داشته‏اند که می‏توان به‏ موارد زیر اشاره کرد:

1-حاکمان سیاسی به منظور ابقای حکومت‏ خود در میان شیعیان تخم تفرقه را می‏ پاشیدند.
2-مخالفان شیعه خواسته‏اند با بزرگ نشان‏ دادن اختلافات شیعه بی‏پایگی و بی‏ثباتی شیعه‏ را اثبات کنند ازاین‏رو فرقه‏هایی تصنعی را ذکر کرده‏اند.شاهد این ادعا آن است که بسیاری از نام‏های فرقه‏های شیعه رکیک و مستهجن است. مانند:شیطانیه،خشبیه،ابتریه و...

3-رسم برخی‏ از ارباب فرق بر بزرگ‏نمایی اختلاف شیعیان‏ و تکثیر فرقه‏های تصنعی بوده است.

4-اختلاف‏ در شرایط امام و ویژگی‏های امام پس از شهادت‏ امام قبلی^‏2

نمایی از عصر امام رضا(ع)

حضرت رضا(ع)معاصر با مأمون یکی از خلفای عباسی بود.مأمون شخصی زیرک و دانش‏ دوست بود و بنی عباس وی را نجم و ستاره خود می‏دانستند³از سوی دیگر،با توجه به فضای‏ باز پرسش در مباحث اعتقادی،حضرت رضا(ع) مواجه با انبوهی از اصحاب فرقه‏ها و مقالات‏ گوناگون قرار گرفته بودند و مأمون که مدافع‏ معتزله بود بر گرمی کانون این مناظرات می‏افزود. معتزله،اهل حدیث,واقفیان,دانشمندان مسیحی، عالمان یهودی,زردشتیان,صابئیان,زنادقه و... گروه‏هایی بودند که با حضرت به مناظره می‏ پرداختند.مسلم است که پرسش‏های هر گروه‏ متناسب با گرایش‏های خاص آن گروه بود.برای‏ مثال،معتزله در مباحث مختلف اعتقادی همچون‏ توحید،صفات خداوند،امامت،شفاعت،حدوث‏ و قدم کلام خداوند و...بحث می‏کردند.ارباب‏ دیانات راجع به پیامبری و نبوت پیامبر خاتم(ص)، زنادقه یا ملحدان دربارهء اصل وجود خداوند و واقفیان که در جای خود توضیح خواهیم داد در بارهء حقانیت و مشروعیت امامت هشتمین پیشوای‏ شیعیان چون‏وچرا می‏کردند.حضرت رضا(ع) در حلقهء انبوه پرسش‏های گوناگون قرار داشتند و با تأیید الاهی و پیوند با وحی به همگان پاسخ‏ های قاطع و قانع‏کننده‏ای ارائه داده و بر امامت‏ به حق خود صحه می‏گذاشتد.در مجموعه‏های‏ حدیثی گوناگونی سخنان،مباحثه‏ها و گفت‏و گوهای اعتقادی و کلامی حضرت(ع)گرد آمده‏ است.⁴اینک به اختصار به برخی از این فرقه‏ها می‏پردازیم.

1-معتزله

یکی از گروه‏های معاصر با امام رضا ع معتزله‏ اند.این گروه مناظرات فراوانی با حضرت داشته‏ اند.سلیمان مروزی و یحیی بن ضحاک سمرقندی‏ از افرادی هستند که با امام رضا(ع)مناظره داشته‏ اند.شخص مأمون یکی از نمایندگان معتزله به‏ شمار می‏رود.⁵

محمد ابو زهره می‏نویسد که مأمون از معتزله‏ به شمار می‏رود,چرا که از آنان با عنوان‏"یاران‏ ما"یاد می‏کند و مناظرات او به شیوه معتزله بوده‏ است‏⁶

یکی از مباحث داغ دوران مأمون بحث حدوث‏ و قدم قرآن و کلام خداوند بوده است که به لحاظ درگیری‏ها و خونریزی‏هایی که به دنبال داشت‏ دوران محنت نامیده می‏شود.مأمون از کسانی‏ بود که از دیدگاه مخلوق بودن قرآن که دیدگاه‏ معتزله نیز همین بود،دفاع می‏کرد و با مخالفان‏ این دیدگاه به مقابله برمی‏خواست.ناگفته‏ نماند که مأمون به دیدگاه خاصی باور نداشت‏ و صرفا به منظور بهره‏برداری سیاسی و تضعیف‏ اهل بیت(ع)به این مباحث دامن می‏زد ⁷ هرچند برخی خواسته‏اند به دلیل پذیرش ولایت عهدی‏ مأمون و ازدواج دخترش با امام جواد(ع)تشیع‏ مأمون را اثبات کنند ولی چشم واقع‏بین،این‏ مسائل را سیاسی و به دور از واقعیت می‏داند.

استاد شهید مرتضی مطهری،دوران سه‏ خلیفهء عباسی(مأمون،معتصم و واثق)را دوران‏ یکه‏تازی معتزله و حمایت حاکمان از آنان می‏ داند،اما پس از روی کار آمدن متوکل عباسی که‏ فردی تقلیدگرا و مخالف بحث و مناظره بود ورق‏ برمی‏گردد و معتزله در محاق قرار می‏گیرند . ⁸

شیخ عباس قمی(ره)می‏نویسد که وی مردم‏ را به اظهار سنت و جماعت امر می‏کرد و آنان‏را به تقلید وامی‏داشت و از مباحثه و استدلال منع‏ می‏کرد⁹.

شیخ صدوق(ره)در کتاب توحید روایات‏ بسیاری در باب حدوث و قدم کلام الهی می‏ آورد¹⁰و از آن‏جاکه حضرت رضا(ع)می‏دانست‏ که این مسأله صرفا دستاویزی برای سرکوب‏ مخالفان است طوری پاسخ می‏دادند که فاقد اهمیت است و در تعابیر گوناگونی می‏فرموند که‏ قرآن نه حادث است و نه قدیم بلکه کلام خداوند است و در ضمن فرمایشات خود می‏فرمودند پر واضح است قرآنی که از داستان‏های پیامبران خبر می‏دهد چگونه می‏تواند حادث باشد.به عبارت‏ دیگر هم می‏فهماندند که مسأله بسیار روشن‏ است چون فقط خداوند قدیم است و هم به‏ منظور خنثی کردن توطئهء حاکمان سیاسی طوری‏ پاسخ می‏دادند که آنان نتوانند سوء استفاده کنند. حضرت رضا(ع)در سخنی می‏فرماید"از نظر ما جدل کردن درباره قرآن بدعت است که پرسشگر و پاسخ‏دهنده در آن شریک هستند و هر دو، به کژراهه می‏روند خالق،فقط خداوند است و ما سوای او حادث است.قران کلام خداوند است‏ و برای آن از جانب خودت نامی قرار مده که جزء گمراهان خواهی شد...¹¹"

۲-اهل حدیث

همان‏سان که از عنوان اهل حدیث پیدا است‏ آنان کسانی هستند که در مسائل اعتقادی تکیه‏ گاهشان صرفا نقل و حدیت است و هرگز به خود اجازهء بحث و استدلال نمی‏دهند.ابو قرّه یکی از این افراد است که مناظره‏ای با حضرت رضا(ع) داشته است.یکی از اعتقادات اهل حدیث امکان‏ رؤیت خداوند است که اکثر مسلمانان(شیعه و اهل سنت)با آن مخالف‏اند.ابو قره به حضرت‏ رضا(ع)می‏گوید:روایت داریم که خداوند سخن‏ گفتن و دیدن خود را میان دو پیامبرش تقسیم‏ کرده است،سخن گفتن را به حضرت موسی(ع) و دیدن را به حضرت محمد(ص)اختصاص داده‏ است.وی به آیاتی از قرآن استدلال می‏کند. حضرت در پاسخ می‏فرماید که آیات دیگری در قرآن وجود دارد که نافی این دیدگاه است مانند
" لا تدرکه الابصار و هو یدرک الابصار¹²"و"یعلم‏ ما بین ایدیهم و ما خلفهم و لا یحیطون به علما¹³"

و مانند این آیات.آیا این آیات را خداوند نازل‏ نکرده است؟چگونه امکان دارد که کسی بگوید از جانب خداوند آمده‏ام و به امر خداوند به مردم‏ بگوید "لا تدرکه الابصار" یعنی چشم‏ها او را نمی‏بینند و سپس بگوید من خدا را به چشم خود دیدم و او شبیه بشر است؟

۳-دانشمندان برجستهء ادیان مختلف و زندیقان

حسن بن محمد نوفلی می‏گوید:با حضرت‏ مشغول صحبت بودیم که ناگهان یاسر خادم‏ امام رضا(علیه السلام)داخل شد و گفت:امیر المومنین(مأمون)تو را سلام می‏رساند و می‏گوید نزد من افرادی از ادیان و فرق و متکلمان مختلف‏ جمع شده‏اند اگر دوست داری فردا صبح بیا و اگر نمی‏خواهی و کراهت داری خود را به زحمت‏ مینداز و اگر مایلی که ما نزد شما بیاییم،زحمتی‏ بر ما نیست.امام رضا(ع)در پاسخ فرمودند:به‏ او سلام برسان و بگو مقصودت را می‏دانم و فردا صبح نزد تو می‏آیم...نوفلی می‏گوید: که حضرت به من تبسم فرمودند که آیا می‏ترسی‏ که آنان بر من پیروز شوند؟گفتم:نه به خدا، هرگز هراسی ندارم.امیدوارم خداوند تو را بر آنان پیروز گرداند.آنگاه حضرت فرمود:آیا دوست داری بدانی که مأمون چه هنگام پشیمان‏ می‏شود؟عرض کردم:آری.حضرت فرمود: زمانی که احتجاج و استدلال من با اهل تورات با توراتشان،و با اهل انجیل با انجیلشان،و با اهل‏ زبور با زبور آنها،و با صابئین به زبان عبرانی آنها، و با هرابذه(بزرگان زردشت)با فارسی آنان،و با اهل روم با زبان رومی آنها و با صاحبان اعتقادات‏ مختلف با زبان‏های(گوناگون)آنها بشنود.وقتی‏ که استدلال و حجت هر صنف و گروهی را باطل‏ کنم و از رأی خود برگردند و سخن مرا بپذیرند در این هنگام مأمون می‏داند استحاق جایگاهی را که نشسته است ندارد ¹⁴

وقتی حضرت رضا وارد بر مأمون شد و به‏ خراسان آمد مأمون به فضل بن سهل امر کرد که‏ افرادی از فرقه‏های گوناگون را جمع کند.این‏ افراد عبارت بودند از جاثلیق(کسی که دارای‏ یکی از مراتب دینی نصرانی بود).رأس الجالوت‏ (از بزرگان دین یهود).رؤسای صابئین(در اینکه‏ چه کسانی هستند اقوال و آرای زیادی است.از جمله در وصف آنان گفته شده که کسانی هستند که منکر توحید خداوند،نبوت و رسالت‏اند.) عمران صابی یکی از افراد این گروه است.

در مناظره‏ای که عمران صابی با حضرت‏ رضا(ع)داشت،سرانجام مسلمان شد و حضرت‏ رضا(ع)او را اکرام،اطعام و احترام فراوان کرد. وی سپس به یکی از متکلمان برجستهء مدافع‏ اسلام تبدیل شد که با دیگران مناظره می‏کرد و آنان‏را محکوم می‏کرد ¹⁵

پی نوشتها:

(1)-موارد 1 و 2 و 3 در آشنایی با فرق و مذاهب‏ اسلامی،رضا برنجکار،قم:مؤسسهء فرهنگی طه،چاپ‏ چهارم،1381،ص 14 و 15؛موارد 4 و 5 در تاریخ المذاهب‏ الاسلامیة،محمد ابو زهرهء،جزء اول،دار الفکر العربی، 1987،ص 7-10.

(2)-تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی،علی محمد ولوی،جلد اول،بی‏جا،انتشارات بعثت،1367

(3)تتمهء المنتهی،شیخ عباس قمی،تحقیق صادق حسن‏ زاده،قم،مؤمنین،چاپ دوم،1383.

(4).مسند الامام الرضا(ع)،جمع و ترتیب:شیخ عزیز اللّه عطاردی،مشهد:کنگره جهانی امام رضا(ع)،1406. ج 2،کتاب الاحتجاجات ص 72-136؛التوحید،ابو جعفر بن علی بن الحسین بن بابویه القمی(الصدوق)، قم:جامعهء مدرسین،بی‏تا،ص 417-454؛بحار الانوار الجامعهء لدرر اخبار الائمه الاطهار،شیخ محمد باقر مجلسی،ج 49،بیروت:موسسه الوفاء،چاپ دوم،1403، ج 49،ص 189-215؛الاحتجاج،ابو منصور احمد بن‏ علی بن ابی طالب الطبرسی،مشهد:نشر مرتضی،1403، ص 396-441.

(5).نهضت کلامی عصر امام رضا(ع)،ص 71.

(6).تاریخ المذاهب الاسلامیة،ص 142

(7)-نهضت کلامی عصر امام رضا(ع)،ص 72

(8)-آشنایی با علوم اسلامی,دفتر انتشارات اسلامی وابسته‏ به جامعه مدرسین قم,قسمت کلام,درس‏های 5 و 6

(9)-تتمة المنتهی,ص 377

(10)-التوحید،ص 223-227

(11)-همان،ص 224

(12)-انعام 102

(13)-طه 110

(14)-مسند الرضا(ع)ج 2،ص 74 و 75.

(15)--عیون اخبار الرضا(علیه السلام)،ابو جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی(الصدوق)، ترجمه و شرح:محمد تقی اصفهانی مشهور به آقا نجفی، بی‏جا،انتشارات علمیه اسلامیه،بی‏تا،ص 119 و 120

منبع : http://www.tebyan.net/