«هیچ گاه اقتصادی که ائمه و امام رضا(ع) مطرح می کردند، همانند پرداخت به موقع حقوق کارگری، تاکید بر اهمیت منابع و مواد اولیه، اجرای تجارت و بازرگانی با رضایت طرفین، ایجاد تعادل و اعتدال در مصرف، توزیع و تولید و... تدبیر منزل و شخصی نبوده، بلکه قانون های کلی در این حوزه بوده است. بنابراین در تعالیم امام(ع) اگر چه تدبیر منزل نیز وجود داشته، مثل اینکه زن مسئول اموال شوهرش است، اما در تمام مسائل کلیات اقتصادی مطرح شده است».
محور اصلی استواری خانواده ها پس از زیربناهای اصولی و اعتقادی، تامین معیشت و رفاه اقتصادی است که بستر مناسب آسایش و رشد تعالی جسمی و روحی و مادی و معنوی را فراهم می سازد. «کار و اشتغال در اندیشه الهی امام رضا(ع) به عنوان ضرورتی تکوینی و تکلیفی تشریعی مطرح شده است. از این رو کار برای انسان در گام نخست مثل همه ضرورت های زیستی، ضرورتی طبیعی دارد، که در صورت عدم توجه به ضرورت آن، انسان دچار آسیب های جدی جسمی و روانی می گردد، بنابراین کار به لحاظ قانونمندی های طبیعی حاکم بر وجود انسان و رابطه آنها با قوای روانی و جسمی او یک نیاز ضروری است از طرف دیگر بیکاری موجب سستی و ناتوانی جسمی و افسردگی و روان نژندی می گردد.
در حدیثی از امام رضا(ع) ضرورت کار در نظام تکوین روشن گشته است. طبق این حدیث از نظر قانون طبیعت، کار وسیله ای است برای فعلیت یافتن آثار پدیده های طبیعی و آماده سازی آنها برای بهره برداری انسان. این یک بعد ضرورت کار است، دیگر اینکه کار در ارتباط با قوانین حاکم بر وجود انسان، ابزاری برای بودن و به فعلیت رسیدن نیروهای انسان از بعد عقلی و جسمی و شکوفایی استعدادهای فطری شخصیت اوست. امام رضا(ع) مردم را به اشتغال و کار تشویق می کنند و به ضرورت آن در روایتی اشاره می کنند».
«بعد دیگر ضرورت اشتغال، تامین نیازهای خانواده در تعالیم دینی است، در این زمینه نیز تعالیم حیاتی از امام رضا(ع) رسیده است. ابوالقاسم فارسی می گوید از امام رضا(ع) پرسیدم این فرموده خداوند که می گوید: زنان را با شیوه های انسانی نگهداری کنید، چیست؟ امام(ع)پاسخ دادند: امساک به معروف، نگهداری انسانی در امنیت که از هر گونه آزار رسانی، خشونت و بداخلاقی، نسبت به زنان خودداری شود و دیگر اینکه هزینه زندگی آن را تامین کنید. بنابراین برآوردن نیازهای خانواده وظیفه اسلامی هر فرد است. بنابراین، خانواده به عنوان جامعه کوچک و هسته اصلی جامعه سازی های بزرگ، باید بستری مناسب برای انسان سازی و انسان پروری باشد و این امر با تامین نیازهای لازم و ضروری و نیازهای رفاهی افراد خانواده تامین می شود. بزرگ ترین ارزش کار مرد به عنوان مسئول تامین هزینه خانواده در همین موضوع نهفته است. از منظر ثامن الحجج(ع) کسی که برای تامین رفاه خانواده خود تلاش کند دارای پاداشی بزرگ تر از مجاهدان در راه خداست.
تامین امنیت روانی، شخصیت اجتماعی و رفاه اقتصادی خانواده در پرتو همین فرمایش امام(ع) و توصیه ایشان به اشتغال است. از آثار دیگر کار، ایجاد زمینه رشد و تکامل و سعادت خانواده، از بین بردن ریشه فقر و رشد کیان اجتماعی است که از تعالیم حضرت رضا(ع) استنباط می شود. «در روایات وارده از حضرت رضا(ع) فقر عامل مرگ و نابودی انسان ها نامیده شده است.
امام رضا(ع) در جواب نامه ای به پرسش های یکی از شاگردانش به نام محمد بن سنان چنین می فرمایند: ...هرگاه شخصی مال یتیم را بخورد، به کشتن او کمک کرده است. این حدیث گرچه درباره یتیم و خوردن مال اوست، لیکن به علت ها حکمت هایی در آن اشاره شده که از آن قانونی عام و کلی بدست می آید که بیانگر جهت گیری کلی در مبارزه با فقر و جایگاه بسیار ناهنجار می باشد. لذا متن حدیث بیانگر این نکته است که اگر کسی مال یتیمی را از دست او خارج سازد و او را تهیدست نماید چنان است که او را کشته است و این همان تعریف عامی است که حضرت رضا(ع) در طی این روایت از فقر آورده اند».
طبق احادیث رضوی حیات انسان به حیات شخصیت او بستگی دارد و مرگ او در مرگ و سلب شخصیت او نهفته است. انسان نیازمند هر چند دارای استعدادها و ارزش های والای انسانی اند اما به دلیل فقر زمینه تعالی و رشد آن ها فراهم نشده و شخصیت اجتماعی آنها تعالی نمی یابد.
«امام رضا(ع) پدیده شوم فقر را از ناهنجارترین دردها در زندگی انسان می شمارد و عوارض ویرانگر مادی و معنوی آن را تبیین می نماید. فقر و تهیدستی سرانجام هر انسانی را به نیستی و نابودی می کشاند. همه جریان ها و سیاست هایی که زمینه فقر افراد و گروه ها و اجتماعات و خانواده ها را فراهم می سازد، در این نابودی دخیل هستند. فقر از دیدگاه امام رضا(ع) تاثیری ژرف بر هستی و کیان افراد و خانواده ها دارد که انکار ناپذیر است. از آثار بسیار آشکار فقر، سلب شخصیت و عقده حقارت و خود کم بینی است که طبقه بینوایان را فرا می گیرد. حضرت رضا(ع) در این باره می گوید: هرگاه دنیا به انسانی روی آورد نیکی های دیگران را به او می دهد و هرگاه به کسی پشت کند نیکی های خودش را نیز از او می گیرد. روشن است که زیربنا و رکن اصلی کیان و هستی آدمی شخصیت اوست و بازده زندگی هر انسان و کمیت و کیفیت آن به شخصیت او بستگی دارد. معمولاً انسان های تحقیر شده نمی توانند خاستگاه حرکت و کارهای مهم اجتماعی باشند و افراد با شخصیت، مبدأ حرکت های مهم و ارزنده و پشتوانه حرکت و تلاش های انسان های دیگرند». «از دیدگاه امام رضا(ع) فقر کلید مشکلات اجتماعی نیز می باشد، حضرت در این باره فرموده اند: فقر کلید بدبختی و بیچارگی است».
«بررسی مشکلات اجتماعی و سبب جویی و علت شناسی نابسامانی ها، روشن می سازد که فقر اساس مشکلات و نابسامانی هاست. چرا که جغرافیای حیات انسان در این دنیا، جغرافیای اقتصادی است و ماهیت حیات انسان با نیازهای او پیوندی ناگسستنی دارد». «فقر دارای علل و زمینه ها و خاستگاه های گوناگونی است. در بعد فردی بیکاری و سهل انگاری از عواقب فقر است. حضرت رضا(ع) برای رفع این معضل از خانواده ها همه را دعوت به کار و کوشش در تامین نیازهای خانواده نموده اند». «از جمله مسائلی که امام رضا(ع) در این زمینه به آن توصیه نموده اند، استفاده بهینه از کالاها و سرمایه هاست و هرگونه استفاده نادرست و هدر دادن سرمایه از نظر ایشان محکوم است. رعایت این سفارش امام رضا(ع) باعث رفع بسیاری از کمبودها در سطح خانواده ها و جامعه می شود».
«در کلام حضرت رضا(ع) به این موضوع اشاره شده است که انسان هنگامی که هزینه یک سال خود را ذخیره کند، آسایش خاطر دارد و همین آسایش و آرامش انسان زمینه اصلی رشد اندیشه و شکوفایی استعدادهای او را فراهم می سازد و رشد استعدادها باعث ترقی جامعه و سازندگی و استقلال و آزادگی افراد جامعه می شود. انسان های آزاده، آزاد می اندیشند و مصالح جامعه ر ا در نظر می گیرند».
نویسنده استاد محمد حکیمی، نویسنده و پژوهشگر
